Zwenezwi ṅwaha wo swika magumoni, Khabinethe i fhethu huthihi na maAfrika Tshipembe kha u pembelela anivesari ya vhuraru ya u lovha ha Vho Nelson Mandela nga ḽa 5 Nyendavhusiku 2013.

“Zwine ra ita ḓuvha ḽiṅwe na ḽiṅwe sa maAfrika Tshipembe zwi fanela u bveledza ngoho ya Afrika Tshipembe ine ya ḓo khwaṱhisedza fulufhelo ḽa vhathu kha vhulamukanyi, u kwaṱhisedza vhuḓifulufheli ha shango kha ṱhompho ya matshilo a vhathu, na u tikedza fulufhelo ḽashu ḽa matshilo o ṋewaho vhurena ha vhoṱhe.” – Nelson Mandela

Vho Madiba vho vha vha tshi tenda kha mikhwa ya Ndayotewa na bono ḽa lushaka lwo vhofholowaho, lwo vhumbanaho fhasi ha mulayo lune lwa tikedza tshitshavha tshine ra fanela u shuma ro sedza tshone. U ita izwi, maAfrika Tshipembe ri fanela u vhumbana nga bono ḽithihi ḽa tshitshavha tsha khwine.

1. U thomiwa ha mbekanyamushumo dza muvhuso

Ikonomi ya Afrika Tshipembe

1.1. Khabinethe i fhululedza vhufarasani ha maṱhakheni ha Tshigwada tsha Afrika Tshipembe – tsho vhumbwaho nga muvhuso, mabindu, vhashumi na maAfrika Tshipembe vhoṱhe – u itela u shumisana uri ri tsireledze phimo ya vhubindudzi ha Afrika Tshipembe. Nga u shuma ro kwaṱhisa na nyito dza vhuthihi, ikonomi na fulufhelo ḽa vhabindudzi zwo dzikiswa kha nyimele iyi ya mutsiko kha ikonomi.

Muphuresidennde Vho Jacob Zuma vho ṱuṱuwedza Tshigwada tsha Afrika Tshipembe uri sekithara dzo fhambanaho dzi shumisane u kwaṱhisa hafhu ikonomi yashu, u kunga vhubindudzi na u sika mishumo ya vhathu vhashu. Mveledziso iyi ya vhuḓi i fanela uri ṱuṱuwedza u shumesa uri ri ise Afrika Tshipembe phanḓa.

1.2. Tshumelo ya Vhabindudzi Moody’s, Vhapimi vha Fitch na Standard & Poor vho dzudza maanḓa a zwikolodo zwa Afrika Tshipembe kha maimo a phimo ya zwikolodo nṱha ha tshiimo tsha fhasi tsha vhubindudzi.

Mbilaelo dzo ṱahiswaho nga mazhendedzi dzo dzhielwa nzhele nahone roṱhe na vhafarisani vhashu vha zwa matshilisano ri khou ṱavhanyisa vhuphalali uri ri shandukise ikonomi yashu.

Khabinethe i kha ḓi vha na fulufhelo ḽa uri nḓila yo bulwaho kha NDP na pulane ya muvhuso ya ṱhanganyiso ya masheleni, khathihi na u thomiwa ha Pulane ya Nḓila dza Ṱahe, zwi ḓo thusa Afrika Tshipembe u dzula ḽi shango ḽi re kha phimo ya zwikolodo ya khwine.

1.3. Khabinethe i dzhiela nzhele uri zwibveledzwa zwoṱhe zwa Afrika Tshipembe (GDP) zwo aluwa nga 0.2% kha kotara ya vhuraru. Vho shelesaho mulenzhe kha nyaluwo ya GDP ndi sekithara ya migodi, masheleni, u rengisa ndaka na tshumelo dza mabindu, na tshumelo guṱe ya muvhuso. Sekithara ya vhulimi, maḓaka na vhureakhovhe yo tsa nga -0.3%; vhubveledzi nga -3.2%; muḓagasi, gese na maḓi nga -2.9%; na mbambadzo, u ṋetshedza zwiḽiwa na madzulo nga -2.1%. Gomelelo ḽi kha ḓi vha ḽone ḽihulwane ḽine ḽa khou shela mulenzhe kha u tsa ha sekithara ya vhulimi.

1.4. U ṋetshedzwa ha tsumbavhuṋe dza mavu kha zwitshavha zwiṱanu zwa Bahurutshe nga Minisiṱa wa Mveledziso ya Mahayani na Mvusuludzo ya Mavu, Vho Gugile Nkwinti, ndi iṅwe ya mbilo ya mavu khulwane yo tandululwaho ngei Motsane Game Farm nnḓa ha Zeerust kha ḽa North West.

Hekithara dza mavu dzi fhiraho gidifuṱhanu iṋa na ḓambili fumalo (54 280), dzine dza katela vhugalaphukha, dzi khou vusuludzwa.

Hafhu, u rwelwa ṱari ha thandela ya u lingedza ya Muhanga wa Mbekanyamaitele nga ha u Kwaṱhisa Pfanelo dza Vhathu vho Shumaho Mavu ((mbekanyamaitele ya 50/50) vha North West ngei Bulasini ya Stars Away ngei Ottoshoop, Zeerust, zwi ḓa nga murahu ha u fhedziwa ha thendelano ine ya ḓo vhona uri vhashumi vha bulasini na vhorabulasi vhoṱhe vha vha vhane vha bindu ḽa vhulimi.

1.5. Themamveledziso ya Maḓi ndi tshipiḓa tsha Pulane ya Themamveledziso ya Lushaka ya muvhuso tsha u khwinisa luvhanḓe lwashu lwa ikonomi ngeno ri tshi khou sika mishumo miswa na u kwaṱhisa nḓisedzo ya tshumelo dza mutheo.

U rwelwa ṱari ha Thandela ya Nyengedzo ya Maḓi mulamboni wa Mukolo na wa Crocodile (West) zwi sumbedza u ḓikumedzela ha muvhuso kha u fhindula kha ṱhoḓea dza vhadzulapo. Themamveledziso ya u sudzulusa maḓi i ḓisa maḓi kha Masipala Wapo wa Lephalale, zwiṱitshi zwa fulufulu zwa Eskom (Matimba na Medupi), ḽimaga ḽa ndondolo ya maḓi ya Zeeland, na mugodi wa Exxaro wa Grootegeluk. I dovha ya sudzulusela maḓi u bva Mulamboni wa Crocodile (West) tsini ha Thabazimbi u ya vhuponi ha Lephalale.

1.6. Mishumo ya Ndondolo ya Maḓi o Tshikafhalaho a Welgedacht tsini ha Springs, Gauteng, yo engedzwa u itela uri i kone konḓelela ṱhoḓea yo engedzeaho ya ndondolo ya maḓi a tshikha.

U itela u fhelisa tshikhafhadzo kha Sisiṱeme ya mulambo wa Vaal, Muhasho wa Maḓi na Vhuthathatshili wo vusuludza Ḽimaga ḽa Ndondolo ya Maḓi a Tshikha a Oranjeville ngei kha Masipala wa Dzingu wa Metsimaholo na Ḽimaga ḽa Ndondolo ya Maḓi a Tshikha a Leeuwkuil ngei kha Masipala wa Dzingu wa Emfuleni nga mbadelo ya R44.4 miḽioni. Hafhu, masheleni a fhiraho R300 miḽioni o vhetshelwa thungo u khwinisa mishumo ya ndondolo ya maḓi a tshikha i si tsha shumaho ya 26 zwipiḓani zwa Gauteng na Free state.

1.7. Khomishini ya Orange-Senqu River Basin i kati u bva nga ḽa 5 u ya nga ḽa 9 Nyendavhusiku 2016 ngei Emperors Palace kha ḽa Kempton Park. Afrika Tshipembe, Lesotho, Botswana na Namibia ndi miraḓo ya mashango a khomishini iyi. Khomishini i thoma muhanga wa ndangulo ya maano a zwiko zwa maḓi vhukati ha mikano ya mashango mavhili nahone i shuma i tshi ya kha zwipikwa zwa mveledziso ya tshifhinga tshilapfu govhani.

1.8. Luvhanḓe luswa lwa Pan-African, Vhege ya Mbambadzo ya Afrika 2016 yo farwa u bva nga ḽa 28 Lara u swika ḽa 2 Nyendavhusiku fhasi ha thero: “U isa phanḓa Tshanduko ya Tshivhumbeo tsha Ikonomi ya Matshilisano nga kha Mbambadzo vhukati ha Mashango a Afrika”. Izwi zwo ṋetshedza luvhanḓe lu katelaho, lwo ṱanganelanaho, lwo katelaho lwa nyambedzano ya mbekayamaitele vhukati ha mbambadzo dzo fhambanaho dzi re na vhushaka na vhukhethelo.

Minisiṱa wa Mbambadzo na Nḓowetshumo, Dr Rob Davies, vho dzhenela Nyambedzano dza Vhupo ha Mbambadzo ho Vhofholowaho ha Dzhango (CFTA), he ha rwelwa ṱari nga tshifhinga tsha Buthano ḽa Mbumbano ya Afrika (AU) ḽe ḽa farwa Afrika Tshipembe nga ḽa 15 Fulwi 2015. Ndivho ya CFTA ndi ya u kwaṱhisa mbambadzo ngomu ha mashango a Afrika na u fhaṱa Afrika ḽo ṱanganelanaho ḽa vhathu vha biḽioni nthihi na GDP ine ya nga eḓana Doḽara dza US dza 2.6 ṱhiriḽioni.

1.9. Luṱa lwa vhuvhili lwa Foramu ya Saintsi Afrika Tshipembe lu khou farwa fhasi ha thero “U pfumbisa nyambedzano nga ha saintsi” u bva nga ḽa 8 u ya ḽa 9 Nyendavhusiku ngei Sentharani ya Miṱangano ya Dzitshakha ya CSIR. Vhorasaintsi, vhaiti vha mbekanyamaitele, matshudeni, vharadzipfunzo na tshitshavha vha khou amba nga ha mafhungo a ndeme nga ha saintsi, thekinoḽodzhi na vhutumbuli.

Vha kho sedzesa kha saintsi dza matshilisano, na khanedzano dzi katelaho miholo yo eḓanaho matshilele na 60% yo vhigwaho ya matshudeni vha litshaho dziyunivesithi Afrika Tshipembe.

Dziṅwe thero dzi katela mipfuluwo ya vhangwaho nga tshanduko dza kilima, mihumbulo ya tshitshavha nga ha zwivhumbwa zwine dzidzhini dzazwo dzo shandulwa, u kuvhanganya zwiḽiwa, na uri saintsi dza matshilisano dzi nga vhumba hani vhumatshelo ha Afrika.

Mivhuso Yapo

1.10. Muṱangano wa Lushaka wa Dzangano ḽa Mivhuso Yapo ya Afrika Tshipembe (SALGA) wo farwaho maḓuvhani o fhiraho a si gathi u bva nga ḽa 28 Lara u ya kha ḽa 1 Nyendavhusiku 2016 wo swikelela kha ḽa u ḓikumedzela hafhu kha mbekanyamushumo ya U vhuyelela murahu kha zwa Ndeme na u ṱuṱuwedza matshilisano o katelaho nga kha Muhanga wa Mveledziso ya Vhupo ha Dziḓoroboni ho ṱanganelanaho (IUDF). IUDF i tikedza bono ḽa u sika “fhethu hu tshileaho, ho tsireledzeaho, dziḓorobo dzi re na zwishumiswa na ḓorobo dzine dzo ṱanganelana nga matshilisano, ikonomi i katelaho na muṱaṱisano kha ḽifhasi, hune vhadzulapo vha shela mulenzhe kha matshilo a ḓoroboni.  

Nndwa ya u itela u fhelisa Pfudzungule dzi itelwaho Vhafumakadzi na Vhana

1.11. Fulo ḽa Maḓuvha a 16 a Nndwa ya u fhelisa Pfudzungule dzi itelwaho Vhafumakadzi na Vhana 2016 ḽine ra vha khaḽo fhasi ha thero “Kha ndi vhaliwe: Roṱhe ri isa phanḓa Afrika Tshipembe ḽa Tshayapfudzungule”, ḽo rwelwaho ṱari nga Muphuresidennde Vho Zuma, ḽo thoma u shuma kha #365  yamaḓuvha a Nndwa iyi. Sa tshipiḓa tsha u ṱanḓavhudza tswikelelo ya tshumelo dza muvhuso kha vhoṱhe, zwihulusa vhashayatsireledzo, u rwelwa ṱari ha tshishumiswa tsha u thusedza vhuholefhali tsha awara dza 24 tsha Senthara ya Manḓalanga a Pfudzungule dzo Ḓisendekaho nga Mbeu (GBV) tshi ḓo konisa miraḓo ya tshitshavha tsha vhadzinganḓevhe u swikelela na u shumisa tshumelo dza vhueletshedzi dza phurofeshenaḽa sentharani.

1.12. Khabinethe i kwaṱhisedza u sasaladza hayo nyito dziṅwe na dziṅwe dza pfudzungule dzi ṱuṱuwedzwaho nga luvhengelambiluni. Muvhuso u khou bvela phanḓa u tandulula mafhungo a tsireledzo ya mufuna munna ngae, tshibeuvhili, munna/musadzi a no ḓi pfa a iṅwe mbeu khae, mufuna musadzi ngae na vhathu vha vhuḓifari ha mbeu dzoṱhe. na Mulayotibe wa u Thivhela na u Lwa na Tshipitshi tsha Vengo na Milandu ya Vengo, une u kha ḓi vha kha vha ḽiga ḽa vhukwamani, u ḓo kwaṱhisa u shumiswa na u hweswa mulandu.

Mutakalo

1.13. U pembelela ḓuvha ḽa AIDS ḽa Ḽifhasi nga ḽa 1 Nyendavhusiku 2016, fhasi ha thero “Zwi zwanḓani zwashu u fhelisa HIV na TB”, ḽo rangwa phanḓa nga Muthusa Muphuresidennde Vho Cyril Ramaphosa, ḽo kwaṱhiswa nga u rwelwa ṱari ha vhuedza huswa ha dzilafho ḽa mushonga wa HIV na AIDS u ḓivhiwaho nga ḽa HVTN 702.

Khabinethe i rwela zwanḓa vhorasaintsi vha Afrika Tshipembe vhane vha khou ranga phanḓa ṱhoḓuluso iyi ya ndeme. Vhuedza uhu ndi huhulu kha ḽifhasi nahone vhu sumbedza vhuṱanzi ha vhukoni ha vhathu vha saintsi na vha mishonga.

1.14. Muvhuso u khou bvela phanḓa kha vhufarisani hawo na vhoṱhe vhakwameaho – hu tshi katelwa PHILA na Khoro ya AIDS ya Lushaka ya Afrika Tshipembe – u swikelela murafho u si na AIDS, u thivhela u kavhiwa huswa ha HIV, u fhelisa dwadze ḽa TB na u ṱuṱuwedza vhadzulapo vhashu vhoṱhe u nanga mutakalo na vhuḓifhinduleli.

Afrika Tshipembe ḽo swikelela zwipikwa zwalo zwa u lafha nga anthiritrovairaḽa (ARV) nahone zwino ri na mbekanyamushumo khulusa ya ARV ḽifhasini, na uri hu na vhathu vha re kha dzilafho vha 3.4 miḽioni nga 2015. Tshipikwa tsha u thivhela u pfukisela  u bva kha mme u ya kha ṅwana tsho swikelelwa, nga tshivhalo tshi sumbedzaho u tsa u bva kha u fhira 3.5% nga 2010 u ya kha 1.8% nga 2014. U kavhiwa nga HIV kha vhaswa vha miṅwaha ya 15-24 ho tsa u bva kha 410 000 nga 2011 u ya kha 330 000 nga 2014. U kavhiwa huswa ha TB na mpfu dza TB zwo tsa, fhedzi zwipikwa zwa u swikelela u tsitsa mpfu dza TB nga 50% a zwo ngo swikelelwa.

Madzhasi a vhanna a fhiraho 800 miḽioni na a vhafumakadzi a fhiraho 20 miḽioni o phaḓaladzwa ṅwaha wa muvhalelano wo fhiraho. Fulo ḽa u ita ndingo dza HIV ḽo vhona u itwa ndingo ha HIV ha vhathu vha 35 miḽioni kha tshifhinga tsha miṅwaha miṱanu. Afrika Tshipembe ḽi na mitshini i fhiraho 300 ya GeneXpert yo vhewaho shango ḽoṱhe nahone 2.1 miḽioni wa u ṱolwa ha GeneXpert zwo no itwa. Nga 2016 Afrika Tshipembe ḽo thoma ndingo dza vhoṱhe na mbekanyamushumo ya dzilafho hune muthu muṅwe na muṅwe a re na tshitzhili tsha HIV u vhewa kha dzilafho hu sa khou sedzwa tshivhalo tsha CD4.

Ndangulo ya zwiwo

1.15. Mutangano wa Dziminisiṱa dza SADC dzi re na vhuḓifhindueli ha ndangulo ya khombo ya zwiwo wo farwa nga ḽa 26 Lara 2016 ngei Mauritius u tshi khou tshimbidzwa nga Minisiṱa wa Muhasho wa Tshumisano na Mafhungo a Sialala, Vho Des Van Rooyen.

Muṱangano wo tendela Vhuḓilugiseli na Maano a u Fhindula kha Zwiwo zwa Dzingu he ha thomiwa na Tshigwada tsha Mushumo uri tshi fhedzise ḽidzinginywa nga ha u ḓilugisela zwiwo na tshikwama tshine tsha ḓo shuma. Muṅwaleli wa SADC u ḓo vhidza muṱangano wa Dziminisiṱa dza Ndangulo ya Zwiwo na Gwama uri vha tendelane nga u ḓilugisela ho dzinginywaho ha zwiwo na tshikwama tshine tsha ḓo shuma.

Vhaswa

1.16. Sa tshipiḓa tsha mbekanyamushumo ya u bveledza vhaswa, Gammba ya Lushaka ya Vhaswa ya Lushaa ya vhuṱanu ngei 3 South African Infantry Battalion, yo vulwa tsini ha Kimberley kha ḽa Northern Cape nga mihasho ya Mveledziso ya Matshilisano na Vhupileli na Maswole a Kale, fhasi ha thero #40YearsOn – Vhaswa vha kha ḓi isa Afrika Tshipembe phanḓa.

Izwi zwi ṱanganyisa vhaswa vha 1 000 vha mirafho, mbeu, kiḽasi na luambo vho fhambanaho u bva mavunduni oṱhe zwi tshi itelwa u ṱuṱuwedza vhune ha lushaka, u fhaṱa lushaka, u vhumbana ha tshitshavha, vhufunashango na vhadzulapo vha shelaho mulenzhe zwi tshi vhonala vhukati ha vhaswa vha Afrika Tshipembe. Khaseledzo dzi ḓo farwa nga ha khaedu nnzhi dzine vha ṱangana nadzo sa vhaswa.

U bva tshe Gammba ya Lushaka ya Vhaswa ya u thoma nga 2012, vhaswa vhe vha dzhenela vho thoma tshivhalo tsha dzithandela zwitshavhani zwa havho dzine ndivho yadzo ndi u ḓisa mveledziso. Gammba ya Vhaswa i ṋetshedza vhaswa tshikhala, vhane zwino ndi vharangaphanḓa nga nḓila yavho zwitshavhani zwa havho, tsha u kovhelana tshenzhemo yavho na vhaṅwe vhaswa.

Pulane ya Mveledziso ya Lushaka

1.17. NDP ndi bono ḽa tshifhinga tshilapfu nahone ndi pulane ine ya shuma sa pulane ya mushumo une wa khou fanela u itwa u itela u swikelela tshitshavha tsha Afrika Tshipembe tshi bvelaho phanḓa nga 2030. Ṅwongo wa zwipikwa zwa NDP ndi u fhungudza vhushai, u shaeha ha mishumo na u sa eḓana.

1.18. Khabinethe i ita khuwelelo kha sekithara dzoṱhe dza tshitshavha, mabindu, mishumo na madzangano u shela mulenzhe kha u isa phanḓa zwipikwa zwa NDP nga u sumbedza u thoma ha NDP nga kha vhurangeli vhune ha ṱuṱuwedza u thoma pulane iyi.

1.19. Khabinethe yo dzhia zwinepe sa tshiga tsha khuwelelo ya nyito ine ya vhona uri sekithara dzoṱhe dza tshitshavha dzi shumisaho NDP dzi fane.

2. Tsheo dza Khabinethe

2.1. Khabinethe i tikedza Minisiṱa wa Vhuendi, Vho Dipuo Peters, kha u tshimbidza Maanḓalanga a Vhuimangalavha ha Lushaka ha Transnet, u ya nga Tshiteṅwa 79 (1) tsha Mulayo wa Vhuimangalavha ha Lushaka, 2005 (Mulayo 12 wa 2005), u khwinisa Thendelano ya Mushumisi wa Theminaḽa u itela u tendela Maano a Tshikwama tsha Zwivhaswa uri a kone u fara mihwalo ya muvango wa Zwidugaho zwa Pheṱhiroḽiamu yaGese ngei kha Vhuimangalavha ha Saldanha Bay. U rennda ha zwino na ḽaisentse ya Maano a Tshikwama tsha Zwivhaswa zwi ḓo engedzwa nga miṅwaha i siho fhasi ha ya 25 u itela u ṋetshedza fulufhelo ḽa makwevho na mashumele u itela vhubindudzi ha tshifhinga tshilapfu kha sekithara ya ole na gese.

Izwi zwi tshimbilelana na zwipikwa zwa muvhuso zwi re na vhushaka na Operation Phakisa kha u alusa Ikonomi ya Maḓanzhe na zwipikwa zwo ṱanḓavhuwaho zwo bulwaho kha NDP, u ṱuṱuwedza nyaluwo ya ikonomi na u kwaṱhisa u sika mishumo.

2.2. Khabinethe yo vhudzwa nga ha thandela ya maimo a Muelela wa Mugodi wa Esidi “Mishumo ya Shishi” ye ya thomiwa sa thandululo ya tshifhinga tshipfufhi ya u fhungudza Muelela wa Mugodi wa Esidi ngei migodini ya musuku ya Witwatersrand. Thandululo ya tshifhinga tshilapfu i ḓo thomiwa zwi tshi tshimbilelana na themendelo yo ṋewaho nga Komiti ya Dziminisiṱa dzo Ṱanganelanaho (IMC).

Sa shango ḽi shayaho maḓi, thandela ya Muelela wa Esidi ya Migodi i khou sedzesa kha u vhulunga ṱo maḓi na u a shumisa hafhu, na u vhona uri hu na nḓisedzo ya maḓi a u nwa o kunakiswaho zwavhuḓi na u ṱutshela kule kha u ḓitika fhedzi nga maḓi o kunaho kha mishumo ya nḓowetshumo. Hafhu, thandela i fhungudza tshikafhadzo na maṅwe masiandoitwa a si avhuḓi.

2.3. Khabinethe yo tendela u thomiwa u shuma ha Mbekanyamaitele ya Vhuthathatshili ya Lushaka, 2016. Izwi zwi ḓa nga murahu ha tshifhinga tshilapfu tsha vhukwamani u itela vhupfiwa. Mbekanyamaitele i vhea vhuvha ha vhathu vhukati ha mveledziso nahone i na mvelephanḓa u ya nga maimo o khwiniswaho a tshumelo, vhutumbuli na thekinoḽodzhi yo teaho u vhona uri hu khou khwiniswa matshilo a vhashai lwa tshifhinga tshilapfu.

2.4. Khabinethe yo tendela u bviswa ha muvhigo wa Dzimbalombalo dza Vhugevhenga dza Lushaka dza kotara mbili dza u thoma dza 2016/17, nga Minisiṱa wa Mapholisa, Vho Nkosinathi Nhleko. U bviswa nga kotara zwi konisa muvhuso vhuṱoli ha zwipikwa zwa ndeme, zwihulusa u fhungudza vhugevhenga ho vhigwaho ha khombo, sa zwe zwa bulwa kha MTSF nahone zwi nga shumiswa tsivhudzo thangeli uri hu kwaṱhiswe mashumele a u thivhela vhugevhenga na maano a mihasho yo fhambanaho ya muvhuso. Minisiṱa Vho Nhleko vha ḓo bvisa dzimbalombalo idzi hu sa athu fhira ḽa 31 Phando 2017.

2.5. Khabinethe yo tendela Muvhigo wa Vhuvhili wa Shango nga ha u thomiwa u shuma ha Thendelanomviswa ya Afrika nga ha Pfanelo na Ndondolo ya Vhana (Thendelanomviswa ya Vhana) u kumedzwa kha AU nga Phando 2017.

Thendelanomviswa ya Vhana yo tendelwa nga Mbumbano ya Afrika nga 1990 nahone ndi tshishumiswa tsho ṱanḓavhuwaho tshine tsha bula pfanelo na u ṱalutshedza milayo ya vhoṱhe na nḓowelo ya maimo a vhana. Muvhigo wa Vhuvhili wa Shango u ri gavhela mvelaphanḓa yo itwaho nga ha u thomiwa ha mbekanyamaitele dza mivhuso na vhusimamilayo u ṱuṱuwedza, u tsireledza na dzhiela nzhele pfanelo dza vhana. Muvhigo u dovha wa dzhiela nṱha u lwisa huhu khou bvelaho phanḓa u itela u kwaṱhisa u thomiwa ha mbekanyamushumo na thandela dza u ṱuṱuwedza pfanelo dza vhana.

2.6. Khabinethe yo vhudzwa nga ha mvelelo u bva kha Muṱangano wa vhu17 wa Khonifarentse ya Madzangano (CoP17) kha Guvhangano nga ha Mbambadzo ya Dzitshakha ya Phukha na zwimela zwi no khou fhela zwa Ḓaka zwa Fauna and Flora (CITES), we Afrika Tshipembe ḽa vha ṋemuṱa u bva nga ḽa 24 Khubvumedzi u ya kha ḽa 5 Tshimedzi 2016.

Madzangano o tendelana kha maga na nyito dzine dza ḓo thomiwa fhasi ha maanḓa a Buthano u vhona uri mbambadzo ya dzitshakha i re mulayoni i vhe ya tshifhinga tshilapfu nahone mbambadzo i si mulayoni i fheliswe. Madzangano o tendelana hafhu u dzhiela nṱha uri vhathu vha fanela u vhuelwa nga tshumiso ya zwiko zwa mupo, hu tshi katelwa na zwi bvaho kha mbambadzo ya dzitshakha i re mulayoni.

2.7. Khabinethe yo tendela maimo a therisano dza Afrika Tshipembe dza Muṱangano wa vhu13 wa CoP kha Guvhangano nga ha Biological Diversity (CBD COP13) na mikhwa ya maitele a zwithu muvhusoni une wa ḓo farwa ngei Cancun, kha ḽa Mexico u bva nga ḽa 4 u ya kha ḽa 17 Nyendavhusiku 2016.

CBD COP13 i ḓo sedza zwi tevhelaho zwa ndeme: Khuvhanganyo ya Zwiko; Tshiimo tsha zwine zwa khou itea na Ṱhanganelano ya Bayodaivesithi ngomu na kha sekithara dzoṱhe; na Bayodaivesithi ya Maḓanzhe na kha Khunzikhunzi.

2.8. Khabinethe yo vhudzwa nga ha mvelaphanḓa yo itwaho nga muvhuso kha u fhindula kha ṱhaselo yo itwaho kha vhabvannḓa na u tandulula midzi ya zwiitisi.

U tshi endedzwa nga IMC nga ha Mipfuluwo, muvhuso wo thoma Operation Fiela, ye ya kona u vhuisa pfudzungule idzo fhasi ha ndangulo. U bva nga ḽa 1 Fulwana u ya ḽa 30 Khubvumedzi 2015, mashumele a 702 o itwa, e a swikisa  kha u farwa ha vhathu vha 9 741 vhane khavho 3 158 vho vha vhe vhabvannḓa.

Mushumo nga ha midzi ya zwiitisi zwa ṱhaselo wo sumbedza uri hu na u engedzea ha muṱaṱisano wa zwikhala zwa ikonomi, zwiko na tshumelo dza tshitshavha vhukati ha vhabvannḓa na vhashai vha si na mishumo  vha maAfrika Tshipembe vha dzulaho zwikonobulasi na vhudzulavhathu zwaho.

Thendelo ya u fhedzisela ya Nḓivhadzamulayotibe nga ha Mipfuluwo ya Dzitshakha yo pulanelwa Ṱhafamuhwe 2017, nahone i ḓo katela mulayo wa “First Safe Country” une wa ḓo thusa u langula tshavhi na vhaṱoḓa vhudzumbamo. Khabinethe yo tendela hafhu Mulayotibe wa Khwiniso wa Tshavhi nga Khubvumedzi 2015 u swikiswa uri u ambiwe nga hawo Phalamenndeni nahone Muhasho wa Muno wo kumedza ḽiṅwalo kha Tshitshavha tsha Mveledziso tsha Tshipembe ha Afrika u tshi ramba kha khaseledzo nga ha uri hu nga tandululwa hani mipfuluwo dzinguni iḽi. Mavu na one o rengwa ngei Lebombo, kha ḽa Mpumalanga nga 2015 uri hu thomiwe senthara dza u tshimbidza zwa vhudzumbamo tsini ha mukano.

2.9. Khabinethe yo ḓivhadzwa nga ha u thomiwa ha Sisiṱeme ya Ṱholo ya Lushaka yo dodombedzwaho ngomu ha Muvhigo wa Ṅwaha nga ha Ṱholo 2016 u ya 2017 na u tendela hafhu Pulane ya Ṱholo ya Lushaka ya vhurathi 2017 u ya kha 2018.

Sisiṱeme ya Ṱholo ya Lushaka i khou shumiswa muvhusoni nahone i khou fhaṱa vhuṱanzi nga murahu ha ṱholo dza ikonomi dza 16: ṱholo dza rathi dza vhulimi/vhupo ha mahayani, ṱholo dza sumbe dza muhasho wa madzulo a vhathu na mapa wa vhuṱanzi; ṱholo ṱhanu dza vhana; na ṱholo nṋa dza tsireledzo (na ṱholo mbili dza u ḓadzisa dzine dza khou thoma).

Khabinethe yo kwaṱhisedza uri mihasho i fanela u avhela masheleni o teaho u itela ṱholo ya vhuḓi ya vhudzivha na vhuṱoli u itela mashumele a khwine a mbekanyamushumo.

2.10. Khabinethe yo vhudziwa nga ha mawanwa na themendelo u bva kha ṱhoḓisiso dzo itwaho nga Muhasho wa Tshumelo ya Muvhuso na Ndaulo (DPSA) nga ha u swikelelea ha Senthara ya Tshumelo ya Thusong, senthara ya tshumelo ya muvhuso ine wa wana tshumelo dzoṱhe ine ya ṋea mafhungo na tshumelo kha zwitshavha.

Ngudo dzo themendela u phaḓaladza nga u eḓana ha Dzisenthara na u vhekanya nga zwigwadatopolwa ha fhethu ha tshumelo hu re hone ha mihasho ya ndeme u itela u engedza tshivhalo tsha vhathu vhane vha nga swikelela tshumelo, u fhungudza vhukule na mbadelo dza u tshimbila, na u fhungudza ṱhoḓea dziṅwe dza vhubindudzi ha themamveledziso ya u ḓadzisa. Hu tshi ḓadziswa kha Senthara dza Thusong dzi re hone dza 197, ngudo dzo topola na u themendela fhethu ha u ḓadzisa ha 67 hune u swikelela tshumelo ha fanela u khwiniswa uri hu kone u fusha ṱhoḓea dza tshitshavha na u fhungudza vhukule ha u tshimbila u ya kha Senthara dza Tshumelo.

2.11. Khabinethe yo vhudzwa nga ha mbetshelo dza ndaela nga ha mveledziso ya vhukoni ha khombekhombe, khombetshedzo ya maḓuvha a u pfumbudzwa na u engedza ṱhoḓea dza u dzhena kha Tshumelo ya Ndangulo ya Nṱha (SMS). Izwi zwi ḓo khwinisa ndeme ya vhashumi, zwine ndi zwa ndeme kha muvhuso uri u kone u ita zwine wa fanela u ita na u shela mulenzhe kha zwe NDP ya sedza zwone zwa u fhaṱa muvhuso u konaho nahone u no khou bvelela.

2.12. Khabinethe yo tendela nzudzanyululo ya 2.5% ya ya nḓurelo dza matshilo kha maimo a miholo ya miraḓo u bva kha Khomishini ya Pfanelo dza Vhathu ya Afrika Tshipembe, u bva nga ḽa 1 Lambamai 2016.

3. Milayotibe

Khabinethe yo tendela u ḓivhadzwa ha Milayotibe i tevhelaho Phalamenndeni:

3.1. Mulayotibe wa Vhugevhenga ha khomphiyutha na Tsireledzo ya khomphiyutha wa 2016, une wa kwaṱhisa sisiṱeme ya vhulamukanyi ha vhugevhenga sa bonoḽa kha NDP, nga u lwa na vhugevhenga ha khomphiyutha, u thoma maanḓa a u tandulula tsireledzo ya vhugevhenga ha khomphiyutha na u tsireledza themamveledziso ya mafhungo a ndeme.

U shela mulenzhe kha u fhaṱa zwitshavha zwo tsireledzeaho sa kha bono ḽa Pulane ya Mveledziso ya Lushaka. Nga nḓila iyi, muvhuso wo ḓikumedzela u vhea maga a u fhaṱa fulufhelo kha tsireledzo ya tshumiso ya Mafhungo a Vhudavhidzani ha Thekinoḽodzhi.

3.2. Mulayotibe wa Khothe dza Sialala wa 2016, u thusa kha u vhona uri hu na mveledziso, i konaho na muvhuso wa mikhwa nga u langa mushumo na mishumo ya zwiimiswa zwa vhurangaphanḓa ha sialala kha thandululo ya phambano, u ya nga Ndayotewa ya Afrika Tshipembe.  

Izwi zwi ḓo khwinisa tswikelelo ya tshumelo ya vhulamukanyi nga vhoṱhe ngeno hu na muhumbulo wa u ṱuṱuwedza mbumbano ya tshitshavha.

3.3. Mulayotibe wa Khwiniso wa Kuitele kwa Vhugevhenga wa 2016, une wa khwinisa Mulayo wa Kuitele kwa Vhugevhenga, 1977 (Mulayo 51 wa 1977).

Khwiniso dzi ṋea dzikhothe maanḓa o ṱanḓavhuwaho kha u ṋea ndaela zwi tshi ya nga zwigwada tshayatsireledzo, zwine zwi tshi bulwa ndi vhathu vha re na vhuholefhali ha muhumbulo.

Khothe dzi ḓo thusiwa u dzhia tsheo dzo teaho dza mulayo na maitele dzo ḓisendeka kha mivhigo ya phaneḽe dza vhomakone dze dza vhumbwa nga nḓila yo teaho.

4. Zwi khou ḓaho

4.1. Muphuresidennde wa Zambia Vho Edgar Lungu vha kha Madalo a Muvhuso Afrika Tshipembe u bva nga ḽa 8 u ya ḽa 9 Nyendavhusiku 2016. Hu khou lavhelelwa uri Khomishini ya Tshoṱhe yo Ṱanganelanaho vhukati ha mashango aya mavhili i ḓo rwelwa ṱari, zwine zwa ḓo vhona Thendelano ya Guṱe ya 1996 na Nḓivhadzo ya 1999 ya u Ḓiimisela ye ya ranga phanḓa nyambedzano ya thendelano ya vhavhili.

Mashango aya mavhili a na vhushaka ha vhuḓi ha vhavhili na ha ikonomi, ngeno hu na uri Zambia ndi ḽiṅwe ḽa mashango mararu a nṱha a re na vhufarisani ha mbambadzo kha dzhango ḽa Afrika.

Mbambadzelaseli ya Afrika Tshipembe kha Zambia nga 2014 yo vha R29.5 biḽioni, ngeno mbambadzelaseli ya Zambia kha Afrika Tshipembe yo swika R3.6 biḽioni.

4.2. Khabinethe yo tendela Afrika Tshipembe u vha ṋemuṱa wa Samithi ya Mafhungo na Vhudavhudzani ha Thekinoḽodzhi Afrika 2017 vha tshi farisana na vha AfricanBrains nga Fulwana 2017. Izwi zwi ḓo rangwa phanḓa nga Muhasho wa Vhudavhidzani ha Ṱhingo na Tshumelo ya Poswo.

4.3. Nga ḽa 9 Nyendavhusiku 2016, muvhuso washu u khou farisana na Ofisi ya Mbumbano ya Dzitshakha (UN) ya Zwidzidzivhadzi na Vhugevhenga na Yunivesithi ya Afrika Tshipembe, u ḓo pembelela hafhu ḓuvha ḽa Nndwa ya u lwa na Tshanḓanguvhoni ḽa Dzitshakha fhasi ha thero: “U Vhumbana kha Nndwa ya u lwa naTshanḓanguvhoni”, zwine zwa wanala ngomu ha Pulane ya Mveledziso ya Lushaka u ṱuṱuwedza vhadzulapo vha shelaho mulenzhe vhane vha ḓo farisana  na muvhuso kha nndwa ya ulwa na tshanḓanguvhoni.

U bva 2014 ro vhona uri u gwevhiwa ha vhathu vhane ṱhanganyelo yavho ya vha Fuṱahe (90) na zwiimiswa zwa mulayo nga milandu ya tshanḓanguvhoni na mafhungo a re na vhushaka na tshanḓanguvhoni. Furarumbili ho vha milandu ine ṱhanganyelo ya masheleni i kwameaho ndi R5 miḽioni nga mulandu zwine yo ṱangana yoṱhe i henefha kha R3.8 biḽioni. Vhathu vha fuṱhanumalo (58) vho salaho ndi vhe vha gevhelwa milandu ya masheleni a re fhasi ha R5 miḽioni nga mulandu, ṱhanganyelo i kwameaho i vhalelwa henefha kha R188 miḽioni.  

Nga tshifhinga tshenetshi tshithihi, ro kona u wana ndaela dza u imiswa ha ndaka/masheleni dza ḓamalo fusumbenthihi (871) dzine ṱhanganyelo yadzo ndi R7.65 biḽioni khathihi na ndaela dza u dzhia ndaka dza gidi fumaloṱahe (1089) dzine ndeme yadzo ndi R2.86 biḽioni.

Tshanḓanguvhoni tshi khou tandululwa nga maitele o fhambanaho, ane a katela: Milayo ya Vhuḓifari ha Vhashumi vha Muvhuso; u thomiwa ha yuniti yo khetheaho ya nndwa ya u lwa na tshanḓanguvhoni u fana na Yuniti ya Vhugevhenga ho Dzudzanywaho ya Tshumelo ya Mapholisa a Afrika Tshipembe (SAPS), Mutshimbidzi wa Ṱhoḓuluso ya Vhugevhenga ha Ndeme; Yuniti ya Vhugevhenga ha Makwevho yo Khetheaho ya Maanḓalanga a Vhutshutshisi ha Lushaka; Yuniti ya U dzhiela Ndaka na Senthara ya Vhusevhi ha Masheleni. U lwisa uhu hu khou ṱuṱuwedzwa nga Khothe dza Vhugevhenga ha Makwevho dzo Khetheaho na u sikwa ha luṱingo lwa mahala lwa lushaka na lwa sekithara lwa nndwa ya u lwa na tshanḓanguvhoni.

4.4. 2016 ndi ṅwaha wa anivesari ya vhu20 ya u sainwa ha Ndayotewa ya Riphabuḽiki ya Afrika Tshipembe ya 1996 uri i vhe mulayo, nga Muphuresidennde wa kale Vho Nelson Mandela ngei Sharpville nga ḽa 10 Nyendavhusiku 1996.

Ndayotewa yo thoma mutheo wa demokirasi na tshitshavha tsho vhofholowaho tshine muvhuso wo ḓisendeka kha lutamo lwa vhathu. Ndi tshibveledzwa tsha maitele o lapfaho a nndwa na therisano ya mahoro a poḽotiki o fhambanaho ane vhorapoḽotiki, maaxennḓe na vhaimeleli vha madzangano a tshitshavha vho shela mulenzhe. I dzhiwa sa iṅwe ya ndayotewa dza ḽifhasi dzi fhaṱaho nahone dzi shandukisaho.

U pembelela anivesari ya vhu20 fhasi ha thero “U pembelela miṅwaha ya 20 ya Ndayotewa – u shandukisa tshitshavha na u ṱanganya lushaka”, muvhuso u ḓo ita tsielano ya vhukwamani na tshitshavha na mbekanyamushumo dza u engedza u dzhiela nzhele na nḓivho ya Ndayotewa, ndeme yayo na pfanelo dza vhathu. Hu ḓo vha na tshimima tsha lushaka tshi no ḓo farwa ngei Tshiṱediamu tsha George Thabe ngei Sharpeville nga Mugivhela, wa ḽa 10 Nyendavhusiku 2016.

4.5. Tshimima tsha lushaka tsha u pembelela Ḓuvha ḽa Vhupfumedzanyi nga Ḽavhuṱanu, ḽa 16 Nyendavhusiku 2016 fhasi ha thero “U fhelisa Phambano u ya kha Tshitshavha tshi sa khethululi nga Muvhala”, zwi ḓo itea ngei Mudavhini wa Gopane Black Aces, Zeerust kha ḽa North West.

4.6. Khabinethe i tamela mashudu maAfrika Tshipembe khalaṅwaha ya khushumusi ine ya khou ḓa. Ri ita khuwelelo maAfrika Tshipembe nga riṋe u thusa vhathu na miṱa zwitshavhani zwavho, zwihulusa vhana, vhaaluwa na vhathu vha re na vhuholefhali.

4.7. Nḓivhadzo nga SAPS ya uri mimoḽo i ḓo vha fhethu ha ndeme nga khalaṅwaha iyi i ya phanḓa kha u vhona uri maAfrika Tshipembe vho tsireledzea na u ḓipfa vho tsireledzea. U vhewa ha miraḓo ya mapholisa na vhapfumbudzwa mimoḽoni yo fhambanaho shangoni ḽoṱhe ndi tshipiḓa tsha madzhenele a u Vhuelela kha zwa Ndeme a SAPS u khwinisa uri vha vhonale, u engedza mushumo wa u linda na u thivhela vhugevhenga ho fhambanaho vhune ha anzela u hulela nga khalaṅwaha iyi.

Khabinethe i ita khumbelo kha maAfrika Tshipembe vhoṱhe, u ya nga vhuḓifhinduleli ho gavhelwaho ngaho kha NDP, u vha tshipiḓa tsha thandululo na u vhona uri vhoṱhe vha khou ḓimvumvusa vho tsireledzea.

Zwenezwi maAfrika Tshipembe vha khou dzhia nyendo dza u ya u dalela vhane vha vha funa na miraḓo ya miṱa, kha vha vule maṱo vha vhone uri mimoḓoro yavho yo lugela u tshimbila nḓilani, vha tevhele luvhilo lwo tendelwaho, u vhofha mabannda a tsireledzo na u reila vhe si fhasi ha ṱhuṱhuwedzo ya zwikambi a zwi na nyambedzano kha u vhona uri vho tsireledzea khathihi na vhathu vha re tsini havho.

Zwenezwi ri khou ḓimvumvusa nga tshifhinga tsha dzikhushumusi, kha vha bvele phanḓa u shumisa maḓi nga nḓila ya vhuḓi ya vhuṱali vhunga maḓi a tshi kha ḓi vha tshiko tshi konḓaho.

5. Ṅwaha wo fhiraho

Ṅwaha wo fhiraho ro vhona nyaluwo ya tshivhalo tsha vhurangeli ha vhubindudzi he ha ḓivhadzwa shangoni ḽashu, zwine zwa sumbedza fulufhelo nga tshitshavha tsha vhubindudzi tsha dzitshakha kha ikonomi ya Afrika Tshipembe. Zwi dovha hafhu zwa sumbedza uri shango ḽashu ḽi kha nḓila ya vhuḓi ya u vhuelela maimoni a khwine nahone ḽi khou bvela phanḓa u vha fhethu hune ha konadzea vhubindudzi. U thomiwa ha Pulane dza Nḓila dza Ṱahe, MTSF na u dzhenelela hu fanaho na Operation Phakisa zwo ri vhea nḓilani ya nṱha ya u swikelela Bono 2030 ḽa NDP.

Ro sika zwikhala zwiswa zwa mbambadzo zwine ndivho yazwo ndi u vula tswikelelo ya mimaraga na u kwaṱhisa vhushaka ha ikonomi vhu re hone. Izwi zwo thomiwa nga kha miṱangano ya mashango mavhili ho sedzwa Mihasho ya Mivhuso yo pikwaho, miṱangano na vhane zwa nga konadzea u bindudza navho, nyambedzano na Nnḓu dzo fhambanaho dza Makwevho khathihi na u shela mulenzhe kha nnḓu dza lushaka na mitambo ya ṱhuṱhuwedzo ya vhuendelamashango.

Vhurangeli uhu ho engedza thengiso ya ndeme yo engedzwaho ya zwibveledzwa zwa mbambadzelaseli nga R 1.2 biḽioni zwine zwi ḓisa ṱhanganyelo ya ṅwaha ya R3.8 biḽioni. Hafhu, u aluwa ha u engedzea ha Vhubindudzi kha Mabindu a Nnḓa (FDI) vhu sumbedza khonadzeo ya FDI ya R13.1 biḽioni zwihulusa kha sekithara ya fulufulu na khemikhaḽa. Izwi zwi ḓisa khonadzeo ya ṱhanganyelo ya FDI ya 2016 kha R30 biḽioni.

Vhuendelamashango ha dzitshakha vhu khou bvela phanḓa u vha tshipiḓa tsha ndeme tsha lwisa tsha vhudipuḽomati ha ikonomi yashu, vhu tshi khou shela mulenzhe kha u sika mishumo na nyaluwo ya ikonomi. Tshivhalo tsha vhaendelamashango vho swikaho tsho gonya nga 14, 8% nga 2016 tshi tshi vhambedzwa na tshifhinga tshenetshi tshithihi nga 2015. Ṱhanganyelo ine i nga vha R39.3 biḽioni wa tshumiso ya masheleni nga vhathu vha nnḓa yo swikelelwa nga miṅwedzi ya u thoma ya 2016, zwine zwa shela mulenzhe kha u sika mishumo na kwaṱhisa ikonomi yapo. Mafhungo aya a kwaṱhisedza uri Afrika Tshipembe ḽi kha ḓi vha fhethu hu ḓivheaho ha vhaendelamashango vha dzitshakha.

Sa tshipiḓa tsha Pulane ya Themamveledziso ya Lushaka ro vhona vhubindudzi ha themamveledziso kha pfunzo, mutakalo, maḓi na vhuendi. Zwoṱhe izwi zwo sika mishumo na u khwinisa matshilo a vhathu vhashu. U dzika ha giridi zwo kwaṱhisa nḓisedzo ya muḓagasi i fulufhedzeaho Afrika Tshipembe.

Nyambedzano dza adzhenda dza dzitshakha dzo fhambanaho dzo ita uri hu sainwe mimemorandamu ya pfesesano na thendelano. Izwi zwi shuma sa tshiṱuṱuwedzi tsha vhurangeli ha mveledziso ya ikonomi na u swikelela zwipikwa zwashu u bva kha NDP.

Ro fara Khetho dza Mivhuso Yapo dzo tshimbilaho zwavhuḓi, ra dovha  ra vha ṋemuṱa, nga muya wa Vhuthu, wa mitambo mihulu. Izwi zwo katela: AfricaCom; Foramu ya Vhuvhusi ha Inthanethe ha Afrika; (COP17) kha Muṱangano nga ha Mbambadzo ya Dzitshakha ya Phukha kana Zwimela zwi re khomboni ya u fhela zwa Ḓaka zwa Fauna and Flora (CITES); Muṱangano wa vhu35 wa International Geological; Muṱangano wa Dzitshakha wa AIDS wa vhu21 na miṅwe minzhi. Afrika Tshipembe ḽo no vha fhethu hune ha nangwa nga dzitshakha.

Khabinethe yo takala uri matshudeni manzhi kha zwiimiswa zwa pfunzo ya nṱha shangoni ḽoṱhe vho tevhela khuwelelo ya u tsireledza mbekanyamushumo dza akhademi dza 2016 nahone i fhululedza zwigidigidi zwa matshudeni vhe vha ṅwala milingo yavho ya mafhelelo a ṅwaha.

Zwigwada zwa mitambo zwa lushaka zwashu na vhagidimi vho fhefheḓisela fuḽaga yashu nṱha nga matambele avho na muya wa vhuḓi ngei kha DziOḽimpiki dza Rio 2016 khathihi na miṅwe mitambo. MaAfrika Tshipembe kha mitambo yo fhambanaho vho ri ṱuṱuwedza nga zwikili zwavho na vhukoni nahone vha wana miṅene ya lushaka na ya dzitshakha. Afrika Tshipembe ndi lushaka lwa vhakundi.

6. Pfelovhuṱungu na milaedza ya u fhululedza

Khabinethe i fhululedza:

6.1. Tshigwada tsha Springbok Sevens kha u fhefheḓisa fuḽaga ya shango ḽashu nga u kunda Tsielano ya Ḽifhasi ya HSBC Rugby Sevens ngei Dubai.

6.2. Mugudisi wa mutambo wa rowiṅi wa dziOḽimpiki, Vho Roger Barrow, muAfrika Tshipembe we a gudisa luvhili, vho nangwa sa Mugudisi wa Rowiṅi wa Ḽifhasi wa Ṅwaha wa 2016 nga Dzangano ḽa Rowiṅi ḽa Dzitshakha (Federation Internationale des Societes d'Aviron).

6.3. Muphuresidennde o nangwaho Vho Adama Barrow, vhe vha nangwa sa Muphuresidennde muswa wa Gambia vha na fulufhelo ḽa uri nyambedzano dzi ḓaho dzi ḓo vhuedza mashango aya mavhili.

Ndiliso:

6.4. Khabinethe i kha ḽithihi na Muphuresidennde Vho Zuma kha u fhirisela ndiliso kha vhathu vha Cuba nga murahu ha o lovha ha Muphuresidennde wa kale na ḽizhakanḓila ḽa mvutshelano Vho El Commandante Jefe Fidel Alejandro Castro Ruz, vhe vha kumedzela vhutshilo havho kha mbofholowo na u ḓiimisela vhone vhaṋe. Muphuresidennde Vho Zuma vho vha vhe vhukati ha Vharangaphanḓa vha Mivhuso vhe vha rambiwa u yo amba mushumoni wo khetheaho we wa farelwa ngei Cuba. Vho Castro vho ima lurandala vha tshi lwela vhuthubwa kha dzhango ḽa Afrika nahone vho ita mushumo muhulu kha u ṱuṱuwedza nndwa ya mbofholowo ya Afrika Tshipembe.

6.5. MaAfrika Tshipembe vhoṱhe vha khou rambiwa uri vha vhumbane na vhathu vha Cuba nga u saina bugu dza ndiliso dzo vhewaho Union Buildings ngei Pretoria, Tuynhuys ngei Cape Town na ofisini dza Dziphirimia mavunduni oṱhe.

6.6. Khabinethe yo fhirisela ndiliso dzayo kha muvhuso na vhathu vha Federative Republic of Brazil, zwihulusa miṱa, khonani na vhashumisani vha vhabvazwiṱhavhelo vha bufho ḽe ḽa wela dzinguni ḽa dzithavha ngei Colombia. Khabinethe i tamela mashudu vhe vha si lovhe uri vha ṱavhanye vha fhole.

6.7. Khabinethe i ṱahisa ndiliso dzayo nga ha u lovha ha mulwela mbofholowo a ḓivheaho Vho Riot Makhomanisi Mkhwanazi, vho vhuyaho vha pfufhiwa nga Order of Mendi for Bravery kha u shela mulenzhe havho kha nndwa ya mbofholowo ya shango ḽashu.

6.8. Khabinethe yo rumela ndiliso dzayo kha muṱa na khonani dza muwini wa pfufho nnzhi dza muimbi wa Nyimbo dza kereke Vho Sifiso Ncwane, vhe vha vha vhe muimbi wa khwine wa nyimbo dza kereke we shango ḽashu ḽa bveledza.

Khabinethe i livhuwa:

6.9. Miraḓo ya nyanḓadzamafhungo kha mushumo we vha ita wa u vhona uri tsheo dza Khabinethe dzi khou davhidzelwa maAfrika Tshipembe uri vha kone u shela mulenzhe vhe na nḓivho nga ha mafhungo a tshitshavha.

6.10. Vhe vha ḓinanga na madzangano a si a muvhuso kha u sa vha na vhutshivha u thusa vhaṅwe vha bvaho ho fhambanaho, nga muya wa Vhuthu.

6.11. Mabindu na vhafarisani vha madzangano a vhashumi kha tshipiḓa tshine vha khou bvela phanḓa u tshi ita vha tshi itela uri Afrika Tshipembe ḽi vhe na fulufhelo ḽa nyaluwo ya ikonomi.

6.12. MaAfrika Tshipembe vhoṱhe vhane matshiloni avho a ḓuvha ḽiṅwe na ḽiṅwe vha shela mulenzhe kha u fhaṱa Afrika Tshipembe ḽashu roṱhe.

7. Vhathu vho tholwaho:

U tholwa hoṱhe hu ḓo thoma ha khwaṱhisedzwa nga ndalukanyo dzavho na u sedzwa arali vha si na milandu.

7.1. Vho Alvin P Rapea sa Muṅwaleli wa Mapholisa.

7.2. Vho MS Bronkhorst sa Muofisiri Mutshimbidzi Muhulwane ngei kha Muhasho wa Mishumo.

7.3. Vho D Mashitisho sa Mulanguli Muhulwane (DG) wa Muhasho wa Maḓi na Vhuthathatshili.

7.4. Vho L Shange sa Muthusa Mulanguli Muhulwane: Ndaulo ngei DPSA.

7.5. Vho TA Fosi sa Mulangi Guṱe: Vhulanguli ha Maano kha Mishumo ya Vhuganḓisi ya Muvhuso.

7.6. Dr Valanthan Munsami sa Muofisiri Mulangi Muhulwane (CEO) wa Zhendedzi ḽa Tshikhalani ḽa Lushaka ḽa Afrika Tshipembe.

7.7. Mutshimbidzi wa khorondangi kha Bodo ya SENTECH:
a) Vho Ntombizodwa Petunia Mbele (u tholwa hafhu);
b) Vho Reitumetse Jacqueline Huntley (u tholwa hafhu); na
c) Vho Lungile Myrtle Ndlovu.

7.8. Vho NJ Dewar sa Muofisiri wa Masheleni Muhulwane wa Tshumelo ya Poswo ya Afrika Tshipembe.

7.9. Miraḓo ya khorondangi ya Bodo ya Zhendedzi ḽa Mafhungo a Thekinoḽodzhi a Muvhuso:
a) Vho Zukile Nomvete (u tholwa hafhu na Mudzulatshidulo);
b) Vho Seadimo Hessie Chaba (u tholwa hafhu);
c) Vho Graeme Alvan Victor (u tholwa hafhu);
d) Vho Nokuzola Nelly Ehrens;
e) Vho Mahomed Talib Sadik;
f) Vho Phuti Matlala;
g) Vho Nelisiwe Magubane;
h) Adv Ndumiso Mahlangu;
i) Dr Vuyokazi Felicity Mahlati;
j) Vho Nkhangweleni Walter Mudau (muimeleli wa DPSA); na
k) Vho Job Stadi Mngomezulu (muimeleli wa Tshikwama tsha Lushaka).

7.10. Miraḓo ya khorondangi ya Bodo ya Zhendedzi ḽa Tswikelelo na Tshumela Hoṱhe ḽa Afrika Tshipembe:
a) Vho Mawethu Cawe (Mudzulatshidulo);
b) Vho Xola Gladman Stock;
c) Vho Jabulile Nkosi; na
d) Vho Linda Cecil Nene.

7.11. Tshikwama tsha Fulufulu tsha Vhukati (SOC) LTD:
a) Vho Luvo Lincoln Makasi (Mudzulatshidulo);
b) Vho Mosimaneotsile Jim Besnaar; na
c) Vho Neville Israel Mompati.

7.12. Ndaulo ya Fulufulu ya Lushaka ya Afrika Tshipembe:
a) Vho Christopher Forlee (sa CEO na muraḓo wa ndaulo wa tshoṱhe).

7.13. Koporasi ya Fulufulu ya Nyukuḽia ya Afrika Tshipembe:
a) Vho Phumzile Tshelane (u tholwa hafhu sa CEO);
b) Dr Gregory Jerome Davids; na
c) Vho Samuel Matlobela Sekgota.

7.14. Miraḓo ya Bodo ya National Radioactive Waste Disposal Institute:
a) Vho Tshepo Mofokeng (Mudzulatshidulo);
b) Vho Luvuyo Mkontwana (Muthusa Mudzulatshidulo);
c) Vho Trevor Mark Gordan;
d) Dr Barry Kistnasamy;
e) Vho Mbali Ndlovu;
f) Vho Lebohang Sam Moleko;
g) Vho Lerato Makgae; na
h) Adv Mothusi Lucas Tsineng.

7.15. Miraḓo ya Bodo ya Ndaulo ya Nyukuḽia ya Lushaka:
a) Dr Thapelo Motshudi (Mudzulatshidulo na u tholwa hafhu);
b) Dr Pamela Zibuyile Dube (Muthusa Mudzulatshidulo);
c) Muambasada Mochubeloa Jacob Seekoe;
d) Vho Abraham Pieter Le Roux;
e) Vho Phoibe Elsie Monale;
f) Vho Protas Thamsanqa Phili;
g) Vho Bridgette Motshidisi Mokoetle;
h) Vho Jeffrey Leaver (u tholwa hafhu);
i) Dr Bethuel Sehlapelo (u tholwa hafhu);
j) Vho Kabelo Samuel Kakoma (u tholwa hafhu); na
k) Vho D Bendeman (muimeleli u bva kha Muhasho wa Mafhungo a Mupo).

7.16. Vho Siyabulela Tsengiwe sa Mukhomishinari Muhulwane wa Khomishini ya Ndaulo ya Mbambadzo ya Dzitshakha.

7.17. Miraḓo ya khorondangi kha Bodo ya Koporasi ya Ndangulo ya Vhuendi ha Dzidabani:
a) Vho Zola Malvern Percival Majavu (u tholwa hafhu na Mudzulatshidulo);
b) Vho Thembeka Mdlulwa (u tholwa hafhu);
c) Vho Pinkie Mathabathe (u tholwa hafhu);
d) Vho Daphline Harridene Charlotte-Ann Ewertse (u tholwa hafhu);
e) Vho Thulani Matiki Norman Kgomo (u tholwa hafhu);
f) Prof Maredi Ivan Mphahlele;
g) Vho Thandi Clarah Thankge; na
h) Dr Eddie Mogalefi Thebe.

7.18. Khoro ya Khathululo ya Bodo ya Khanḓiso na Fiḽimu:
a) Vho Nonkoliso Isabela Sigcau;
b) Vho Nonduduzo Samukelisiwe Kheswa;
c) Adv Thembelihle Pretty Mapipa-Ndlovu;
d) Vho Manko Talitha Tsoehlisi;
e) Vho Sizwe Lindelo Snail;
f) Vho Lutendo Joy Malada;
g) Prof Adelaide Simangele Verah Magwaza;
h) Vho Christopher Mamathuntsha; na
i) Dr Mbulaheni Mulaudzi.

7.19. Vho PK Legodi sa CEO wa Lepelle Northern Water.

7.20. Miraḓo ya khoro ya Maanḓalanga a Ndaulo ya Nḓowetshumo ya Vhutsireledzi ha Phuraivethe:
a) Vho Humphrey Nhlanhla Ngubane;
b) Vho Zwile Zulu;
c) Vho Methews Thembinkosi Oliphant; na
d) Maj Gen Cynthia Lindiwe Pilison.

Mbudziso:
Vho Donald Liphoko
Luṱingo: 082 901 0766