Khabinethe yo ṱangana ngei Union Buildings nga Ḽavhuraru ḽa 26 Lambamai 2017, nga madekwana a ḓuvha ḽe ha vha hu tshi khou vuwa hu tshi pembelelwa Ḓuvha ḽa Mbofholowo ya lushaka ya vhu 23. Muphuresidennde Vho Jacob Zuma vho vha vhone mulanga muṱangano wa Khabinethe, we ha dovha hafhu ha ṱanganedzwa Miraḓo miswa ya Khorondangi vhane vha khou dovha u ḓadzisa vhurangaphanḓa vhu re hone zwino kha muvhuso kha u ranga phanḓa matshimbidzele a Mbekanyamushumo ya Nyito ya muvhuso ya tshanduko ya ikonomi nga vhuhali na nyaluwo ya ikonomi ya matshilisano yo katela.
 
1. Tsheo dza muvhuso

1.1. Khabinethe yo tendela Muhasho wa Zwa Vhulimi, Vhusimamiri na Vhufuwakhovhe u vha ṋemuṱa wa khonfarentsi ya World Aquaculture Society ngei Cape Town u bva nga ḽa26 u swika 30 Fulwi 2017.

Hezwi zwi engedza kha Operation Phakisa Aquaculture Lab ine yo livhiswa kha u engedzedza nyaluwo ya vhufuwi ha maḓini kaṱanu miṅwahani miṱanu i ḓaho u bva kha thani dza 4 000 u ya kha dza 20 000, u sika mishumo ya 15 000 na u engedzedza u shelamulenzhe ha vhufuwi ha maḓini kha Zwibveledzwa Zwapo (GDP).

Vhufuwi ha maḓini ṋetshedza tshikhala tshavhuḓi tsha vhubveledzi ha khovhe ho fhambanaho u fusha ṱhoḓea dzapo, u kuvhanganya zwiḽiwa, zwikhala zwa u isa zwibveledzwa mashangoni a nnḓa na u sika mishumo. U fara khonfarentsi zwi ḓo anḓadza sekhithara, u alusa vhubindudzi nga sekhithara ya phuraivethe na u anda ha vhaṋei, na u thusa kha u ṱavhanyedzisa mveledziso ya vhufuwi ha maḓini hapo nga mihumbulo u bva kha maano a vhufuwi ha maḓini u bva kha maṅwe mashango.

1.2. Khabinethe yo tendela u thomiwa ha Komithi ya Dziminisiṱa dza Tshivhalo (IMC) u langula na u ṋetshedza maano a matshimbidzele a u dzudzanya na u fara Samithi ya Ṱhoho dza Mashango na Mivhuso ya vhu 37 ya Mveledziso ya Zwitshavha Zwazwo zwa Tshipembe ha Afurika (SADC) ine ya ḓo farwa nga Ṱhangule 2017.

Samithi ya SADC i ḓo vha yo ḓisendeka fhasi ha ṱhoho “Vhufarisani na Sekhithara ya Phuraivete kha u Bveledzisa Nḓowetshumo na Miduba ya Mishumo ya Dzingu”, u ombedzela ṱhoḓea ya u dzhia maga nga ha zwivhumbi zwa ndeme kha u tshimbidza na u swikelela Maano a Nḓowetshumo na Pulane ya Nyito ya SADC.

Afurika Tshipembe ḽi ḓo shumisa vhuimo haḽo ha u vha Mudzulatshidulo wa SADC u ita nga vhuṱali u bveledza phanḓa madzangalelo a lushaka a shango sa zwe a ṅwalwa kha Pulane ya Mveledziso ya Lushaka na u kwaṱhisa zwikhala zwa ikonomi zwa dzingu na zwi no elana na vhutsireledzi.

1.3. Muhasho wa Vhutsila na Mvelele u ḓo fara tshipiḓa tsha vhuraru tsha Ṅwedzi wa Afurika nga Shundunthule 2017. Hezwi ndi nḓila ine Afurika Tshipembe ḽa khou shelamulenzhe ngayo kha u pembela ha dzingu u bva kha Dzangano ḽa Vhuthihi Afurika ḽe ḽa thomiwa nga ḽa 25 Shundunthule 1963 u ya kha Mbumbano ya Afurika ḽa zwino, na zwiimiswa na mbekanyamushumo dzaḽo.

U pembelela Ṅwedzi wa Afurika zwi shelamulenzhe kha u fhelisa masiandaitwa a vhukoloni kha dzhango ḽa Afurika nga thandela dzo fhambanaho dza muvhuso na dza madzangano a vhadzulapo fhasi ha ṱhoho: “Ṅwaha wa Vho OR Tambo:  U fhaṱa Afurika ḽa Khwine na Ḽifhasi ḽa Khwine”

Ṅwedzi wa Afurika u shelamulenzhe kha khuwelelo ya Pan African ya vhuthihi na tshumisano ya Afurika, wa dovha hafhu wa shumiswa sa tshikhala tsha u ṱola mvelaphanḓa yo no itiwaho u swikelela Adzhenda 2063 nga Mashango oṱhe a re Miraḓo Mbumbano ya Afurika.  

Mbekanyamushumo ya muvhuso ya ṅwedzi woṱhe, ine ya ḓo wanala kha www.gov.za, i navha u fhira sekhithara ya vhutsila na mvelele kha u kuvhatedza shelamulenzhe nga Muvhuso wa Afurika Tshipembe nga kha zwi kwamaho ikonomi, poḽotiki na zwa matshilisano kha mveledziso ya shango. Hu na u pembela na u ngudo kha zwine zwa ḓo vha zwi tshi khou itwa na kha nyambedzano idzi, na u dovha hafhu zwa vha na mbuelo dza poḽotiki na dza ikonomi kha vhathu vhoṱhe vha Afurika Tshipembe na dzhango ḽoṱhe uri vha kone u pembelela Vhu Afurika na u ḓivhofha hafhu u fhaṱa zwitshavha zwo ḓisendekaho nga mikhwa ya vhuḓi na milayo ya Tshiafurika.

1.4. Khabinethe yo nyeṱulelwa kha u vha ṋemuṱa ho tshimbilaho zwavhuḓi ha muṱangano wa International Federation of Library Associations Madzangano a Feḓeresheni ya Ḽaiburari dza Lifhasi (IFLA) na Zwiimiswa zwa Ḽaiburari Ḽifhasi dza Ṅwaha nga Ṅwaha na Khongirese ya Mafhungo ye ya farelwa Afurika Tshipembe, Cape Town u bva nga ḽa 15 u swika 21 Ṱhangule 2015.

Mulevho wa IFLA wa Cape Town u ḓo ṋetshedzwa Dziminisiṱa dza Mvelele dza Mbumbano ya Afurika u tendelana nayo, u i tikhedza na u shuma ngayo. Muhasho wa Vhutsila na Mvelele u ḓo khwaṱhisa u lwisa u alusa mvelele ya u vhala Afurika Tshipembe.   

2. Matshimbidzele a Mbekanyamushumo dza Muvhuso

2.1. Vho Minisiṱa wa zwa masheleni Vho Malusi Gigaba vho khwaṱhisedza vhuḓiimiseli ha muvhuso ha u khwaṱhisa ikonomi nga u fara nyambedzano dze dza tshimbila zwavhuḓi na vhabindudzi na zwitshavha zwa ḽifhasi zwa masheleni musi vhe madaloni avho ngei United States of America, vhe Miṱanganoni ya Luṱavula ya International Monetary Fund na Bannga ya Ḽifhasi. Minisiṱa Vho Gigaba vho dovha hafhu vha ambedzana na vhabindudzi vhapo na Komitindangi ya Tshipentshela ya Nedlac ine mudzulatshidulo wayo ndi Muthusa Muphuresidennde Vho Cyril Ramaphosa.Nyambedzano dzi khwaṱhisedza uri mbekanyamaitele dza muvhuso dze dza ḓi sendeka kha u shumisa masheleni nga ngona na ndango ya khwaṱhaho ya tshikolodo sa zwe zwa sumbedzwa kha Mugaganya wa Lushaka wa 2017 a dzi nga shandukiswi.

Muvhuso u ita khuwelelo kha sekhithara dzoṱhe u farisana na muvhuso na u engedza vhuḓifhulufheli na u isa ikonomi kha nyaluwo yo katelaho nahone yo ḓiimisaho.  

2.2. U thomiwa ha Zounu yo Khetheaho ya Ikonomi ya Maluti-A-Phofung (MAP-SEZ) nga Muphuresidennde Vho Jacob Zuma ngei Tshiame, Harrismith, Vhubvaḓuvha ha Free State, nga ḽa 25 Lambamai 2017 zwi sumbedza u ṱuṱuwedza nga muvhuso mveledziso ya nḓowetshumo ine ya vha ya khoṋo kha u bvelela na mvelaphanḓa ha ikonomi ya lushaka ya tshifhinga tshilapfu.   Sekhithara dza ndeme dza MAP-SEZ ndi vhuendi, vhubveledzi ha zwa vhulimi, vhuendedzi ha zwimveledzwa, ICT, zwa mishonga na vhuṅwe vhubveledzi vho. Hezwi zwi sika zwikhala kha vhubveledzi na kha vhupo ha makwevho a dzitshaka na dzingu na u engedzea ha zwimbeledzwa Masipalani wa Maluti-A-Phofung.

U rwelwa ṱari ha SEZ ho ita uri tshivhalo tsha Zounu dzo Khetheaho dza Ikonomi kha shango dzi vhe malo. U swika zwino Mbekanyamushumo ya SEZ yo no kunga vhubindudzi vhu no fhira R9.5 biḽioni.   Dzo sika mishumo thwii ya 10 000 na miṅwe yo ḓaho ngayo ya 65 000. Zounu dzo Khetheaho dza Ikonomi dzi isa phanḓa na u shelamulenze kha u kunga Vhubindudzi Thwiii u Bva Mashangni a Nnḓa (FDI).

U rwelwa ṱari ha MAP-SEZ ya hekhithara dza 1038 ndi tshipiḓa tsha ndeme kha matshimbedzele a Pulane ya Nyito ya Mbekanyamaite ya zwa Nḓowetshumo ine yo hwedza vhuḓifhunduleli Zounu dzo Khetheaho dza Ikonomi u ṱavhanyedzisa mveledziso na nyaluwo ya ikonomi yapo kha madzingu o tiwaho kha shango.

2.3. Khabinethe yo ṱanganedza Muvhigo wa 2017 wa A.T. Kearney wa Vhuḓifhulufheli ha Vhumbindudzi Thwii u bva Mashangoni a Nnḓa, une wa sumbedza uri Afurika Tshipembe ḽi kha vhuimo ha 25 ho sedzwa fhethu hu no kungesa vhubindudzi u bva mashangoni a nnḓa kha ḽifhasi, ngeno ḽi kha vhuimo ha u thoma kha Dzango ḽa Afurika.

Afurika Tshipembe ḽo dovha ḽa vhuya hafhu kha mutevhe uyu une wa ganḓisa mashango a 25 lwa u tou thoma u bva 2014. Ḽi kha mutevhe uyo na maṅwe mashango ane a khou bvelela u fana na China (3rd), India (8th); Brazil (16th) and Mexico (17). Tshiimo itshi kha mutevhe tshi sumbedza uri maano a vhufarisani na vhabindudzi u bva mashangoni a nnḓa zwi khou engedzedzea na u sumbedza uri maano a shango a mveledzeso a khou aṋwa mitshelo. Kwiniso kha mbonelophanḓa ya ikonomi ya tshifhinga tshipfufhi na vhubindudzi ha tshifhinga tshilapfu kha sekhithara ya mveledziso zwo ambiwa sa zwone zwithu zwa ndeme zwo khwinisa vhuimo ha Afurika Tshipembe kha Mutevhe.

2.4. Kha muṅwe muvhigo, wa zwino zwino wa 2016 wa Tshikala Vhubindudzi Afurika u no bva kha sia ḽa ṱhoḓisiso ḽo ḓiimisaho nga ḽoṱhe ḽa Quantum Global, wo vhea Afurika Tshipembe kha vhuimo ha vhuṋa ho sedzwa fhethu hune ha kunga vhubindudzi Afurika. Ḽi murahu ha Botswana, Morocco na Egypt. Afurika Tshipembe ḽo wana zwikoro zwavhuḓi kha zwivhumbi zwa nyaluwo ya GDP, u leluwa u ita bindu shangoni na u vha na tshivhalo tsha vhathu tsho linganelaho.    

U vha shango ḽine ḽa nangea nahone ḽi kungaho vhubindudzi, zwo dovha hafhu zwa ombedzelwa nga Muvhigo wa Mbonalo ya Ikonomi Afurika wa 2016, we wa vhea Afurika Tshipeme kha vhuimo ha vhuṋa vhukati ha mashango o no khou rangaphanḓa kha u vha fhethu hune ha ṋangea u ita vhubindudzi Afurika nga 2015, murahu ha Egypt ($10.2 biḽioni), Mozambique ($4.7 biḽioni) na Morocco ($4.2 biḽioni) na $3.6 biḽioni vhubindudzi u bva mashangoni a nnḓa. Afiurika Tshipembe ḽi khou bvelaphanḓa na u fhaṱa mutheo waḽo wo kwaṱhaho wa zwa masheleni na zwa mabindu nahone ḽi kha vhuimo ha 47 kha mashango a 138 Foramu ya Ikonomi ya Ḽifhasi Ḽifhasini ya Tshikala Vhuṱaṱisani Ḽifhasi ya 2016/17.  

2.5. Foramu ya Ikonomi ya Ḽifhasi nga ha Afurika ya vhu27 i ḓo farelwa Albert Luthuli International Convention Centre ngei Durban u bva nga 3 u swika 5 dza Shundunthule 2017 fhasi ha ṱhoho: “U swikelela Nyaluwo Nyangaredzi: Vhurangaphanḓa vhu re na Vhuḓifhinduleli na Vhufhinduli”.

Khabinethe i ṱanganedza tshikhala tsha Afurika Tshipembe tsha u vha tshipiḓa tsha nyambedzano dza zwikhala zwa vhukoni ha vhubindudzi, U ṱanganela ha dzingu ho tivhaho na u vusulusa ha mbofho dza u swikelela nyaluwo na mveledziso i vusuludzeaho Afurika.

Afurika ndi hayani ha dziṅwe dza dzi ikonomi dzine dza khou aluwa nga luvhilo nahone dzo kungalo dzangalelo ḽinzhi u bva kha vhabindudzi ḽifhasini.  Afurika Tshipembe ḽi na ikonomi yo fhambanaho kha dzango nahone ḽi na tshipiḓa tsha ndeme kha u bveledzisa Afurika.

2.6. Mbofho vhukati ha Afurika Tshipembe na Oman ya u khwaṱhisa vhushaka ha mbambadzo, ye ya swikelelwa kha foramu ya zwa mabindu nga ḽa 27 Ṱhafamuhwe 2017 vhukati ha Minisiṱa wa Muhasho wa Mbambadzo na Nḓowetshumo Vho Rod Davies na Vho Dokotela Ali Bin Masoud Al-Sunaidy vha Omani, i ḓo ita uri vhoramabindu vha Afurika Tshipembe vha kone u dzhia zwikhala zwine zwa khou ṋetshedzwa nga Oman, nga maanḓa zwa vhulumi na nḓowetshumo dza zwibveledzwa zwa vhulimi.

Zwiṅwe hafhu, tshipikwa tsha vhubindudzi nga Muhasho wa Mbambadzo na Nḓowetshumo Ghana na Nigeria vhukati ha ḽa 20 na ḽa 25 Ṱhafamuhwe, ho dovha hafhu ha shela mulenzhe kha u topola na u sika mimaraga ya vhuvhambadzela nnḓa nnḓa u itela u itela ndemenyingwa ya tshumelo na zwibveledzwa zwa Afurika  Tshipembe. Zwi dovha hafhu zwa vhambadza zwibveledzwa, tshumelo dzi ṋetshedzwaho nga Afurika Tshipembe na u sika zwikhala zwa vhufarisani vhukati ha tshitshavha tsha vhoramabindu mashangoni o fhambanaho.

U engedza mbambadzo kha dzhango na u ṱuṱuwedza vhufarisani na vhafarisi vha Afurika zwi nga fhungudza vhushayi, zwa engedza nḓisedzo ya makwevho, mveledziso ya nḓowetshumo na u sika mishumo minzhi, ine yavha ya ndeme kha mveledziso ya ikonomi Afurika.

2.7. Vho Minisiṱa vha Mveledziso ya Mabindu Maṱuku, Vho Lindiwe Zulu vho ranga phanḓa vhurumelwa ha Afurika Tshipembe kha foramuni ya zwa mabindu ya Estonia he Tshemba ya Mabindu na Nḓowetshumo ya Afurika Tshipembe ya vha yone ṋemuṱa. Ikonomi ya Estonia yo itwa nga 90% ya SMMEs, nahone vhufarisani na Afurika Tshipembe vhu ḓo khwaṱhisa vhuḓiimiseli ha muvhuso u sika mishumo na u bveledza mabindu maṱuku, a vhukati na mahulwane (dziSMME).

2.8. U kona u konḓelela ha sekhithara yashu ya vhulimi ho tikedzwaho nga  sisiṱeme dza tsivhudzo na ṱhoḓisiso, naho ho  vha hu na Tshivhungu tsha Fall Army na gomelelo,  zwo vhonala nga tshikalo tsha mavhele tsho anganyelwaho tsha 2017, tshine tsha vha 84% nahone ndi tshihulwane kha khaṋo ya zwiliṅwa ya 2016, ye ya vha khaṋo ṱhukhusa u bva 2017. Mavundu a tevhelaho mararu Free State, Mpumalanga na Devhula Vhukovhela ndi a ndeme kha u bveledza mavhele nahone o lavhelelwa u bveledza 82% ya khaṋo nga 2017.

Tshikalo tsha khaṋo ya mavhele a u rengisa tsho lavhelelwaho ndi 14,324 miḽioni wa dzithani, tshine tsha vha 2,91% (405 050 thani) nga vhunzhi kha tshivhalo tshe tsha vha tsho anganyelwa kale tsha 13,918 miḽioni wa dzithani. Vhupo ho anganyelwaho ha u lima mavhele a u rengisa hu kha ḓi vha 2,629 miḽiono wa dzi hekhithara, ngeno khaṋo yo lavhelelwaho i 5,45 wa dzithani kha hekhithara nthihi.

2.9. Vhuḓiimiseli ha muvhuso kha u khwaṱhisa, u mveledzisa, na u vula zwikhala zwa u swikelela pfunzo dza yunivesithi, zwi vhonala nga u engedzedzea ha tshivhalo tsha matshudeni kavhili miṅwahani yo fhiraho ya 20. Hezwi zwo khwaṱhisedzwa nga Minisiṱa wa Pfunzo ya Nṱha na Vhugudisi, Vho Dokotela Blade Nzimande vhe vha ḓivhadza uri muvhuso u khou ya u shumisa masheleni a linganaho R 7 biḽioni miṅwahani mivhili i no khou ḓa kha zwa vhudzulo ha matshudeni, ḽaborothari, thekhinoḽodzhi ya vhudavhidzani, na dziṅwe themamveledziso dzo teaho, na u lugisa ho teaho na u dovha hafhu ha hudzwa yunivesithi ntswa.Kha miṅwaha miṱanu iḓaho, masheleni maṅwe a linganaho R 2,5-biḽioni a ḓo shumiswa kha dziyunivesithi dzi no shaya zwo itwa nga ḓivhazwakale u dzi thusa u swikelela vhukoni hadzo ha akhademi ho khunyelelaho.

U avhela masheleni kha themamveledziso, ho katelwa u funza, zwikhala zwa ṱhoḓisiso, zwishumiswa na vhupo ha vhuḓi ha u dzula matshudeni ndi zwa ndeme u ri yunivesithi dzi kone u swikele vhurumelwa hadzo ha u maanḓafhadza.

2.10. Minisiṱa wa Vhashumi, Vho Mildred Oliphant, vha ḓo rangaphanḓa fulo ḽa u tsivhudza ḽa Ṅwedzi wa Lushaka wa Vhashumi wa 2017 ḽine ḽa ḓo farwa nga fhasi ha thero “Kha vha ḓivhe pfanelo na vhuḓifhinduleli havho sa nḓila ya u alusa u tevhedza nga huhulu”.

Fulo ḽi ḽi ḓo alusa tshikalo tsha tsivhudzo kha vhashumi vha Afurika Tshipembe nga pfanelo dzavho na vhuḓifhinduleli havho. Ḽi ḓo dovha hafhu ḽa sumbedza zwe zwa swikelelwa nga vhashumi Afurika Tshipembe na u ṱola nḓila ine milayo ya vhashumi ya khou tevhedzwa ngayo. Kha ṅwedzi uyu hu ḓo vha na ṱholo dzi so ngo lavhelelwaho kha sekhithara dzine dza ḓivhelwa u pfuka milayo.

Muvhuso wo phasisa milayo ya u lwa na u sa lingana ho kalulaho na khethululo i si ya vhuḓi ye ra i sielwa. Kha ṅwongo wa milayo ya vhashumi ndi u sala murahu u alusa mveledziso ya ikonomi, u kovhekana ha zwikhala tshitshavhani, vhudziki kha vhashumi, na u vha na dimokirasi mishumoni. Khabinethe i khou ita khuwelelo kha sekhithara dzoṱhe u ita tshipiḓa tshadzo tsha u dzhia maga u itela u lwa na u sa lingana ha murahu nga u dzhia maga ho sedza u ongolowa ha tshanduko mishumoni.

2.11. Muvhuso wo thoma nga National Imbizo Focus Week ya vhu6 kha vhulanguli vhuno u bva nga ḽa 17 u swika 23 Lambamai 2017. Vhege yo vha yo anda nyambedzano vhukati ha miraḓo ya vhulanguli na vhadzulapo nahone i shela mulenzhe kha pulane ya muvhuso yo angalalaho ya u khwinisa matshilo a vhadzulapo. Muvhuso u fhululedza zwitshavha zwe zwa dzenela kha izimbizo idzi na vhashumeli vha muvhuso shango ḽoṱhe, hu na ndavhelelo ya u dzhia maga a u tandulula khaedu dza tshumelo ya tshitshavha na u ṋetshedza vhutshilo ha khwine kha vhoṱhe.

Dziṅwe dza izimbizo dzo katela: u thomiwa ha Senthara ya Zwamabindu ngei khoḽidzini ya Goldfield TVET i re Welkom, Free State nga Vho Minisiṱa wa Mveledziso ya Mabindu Maṱuku, Vho Lindiwe Zulu. Senthara i shela mulenzhe kha u lwa na khaedu dza u shaea ha mishumo kha vhaswa nga u ṋetshedza vhaswa thikhedzo yo teaho vha tshi kha ḓi vha vhaswa kha lwendo lwavho lwa vhubindudzi. Ho vha na nyambedzano dza 34 shangoni ḽoṱhe.

3. Mafhungo a Zwino kha shango

3.1. Muphuresidennde Vho Jacob Zuma vho ranga phaḓa bembela ḽa vhu 23 ḽa  Ḓuvha ḽa Mbofholowo nga ḽa 27 Lambamai 2017 fhasi ha ṱhoho: “Ṅwaha wa Vho OR Tambo: U shumisana u tivhisa dimokirasi na u fhaṱa  zwitshavha zwo tsireledzeaho nahone zwi si na vhugevhenga”.

Nyambedzano ya Muphuresidennde ngei Manguzi, Umhlabuyalingana ndi tshipiḓa tsha fulo ḽa lushaka ḽa u lwa na vhugevhenga, nahone ndi u sala murahu ho sedzwa Mbekanyamushumo ya Vhuṱoli ya Muphuresidennde ya Siyahlola ye ya vha hone nga Ṱhafamuhwe 2017. I sumbedza ṱhoḓea ya u dzhia maga nga u ṱavhanya lwa na vhugevhenga vhune ha kwama na mashango maḽedzani nga maanḓa u hombokwa ha goloi. Muvhuso u khou shuma nga maanḓa vhuponi uvhu u fhelisa vhugevhenga na u shuma na maṅwe mafhungo ane a bva kha tshitshavha tsha Umhlabuyalingana, ho katelwa na khaedu u mona na Isimangaliso Wetland Park.

U pembela uhu hu sumbedza zwe shango ḽa kona u zwi swikelela u bva 1994 nahone ri sa khou hangwa mushumo u ne wa kha ḓi tea u itiwa u fhaṱa Afurika Tshipembe ḽo faranaho zwa vhukuma, ḽi si na khethululo, ḽi si na u ṱalula nga mbeu, ḽa dimokirasi nahone ḽi ne ḽa khou bvelela. Nga ṅwedzi uyu wa Mbofholowo ri pembelela u shela mulenze kha mbofholowo na dimokirasi, nga Muphurusidennde wa kale wa ANC na muhali wa Lushaka Vho Oliver Reginald Tambo, vhe vha vha vha tshi ḓo vha vha tshi khou fara miṅwaha ya 100 arali vho vha vha tshi kha ḓi tshila.

3.2. Sa tshipiḓa tsha mbekanyamushumo dza Ṅwedzi wa Mbofholowo Minisiṱa wa Vhudavhdzani Vho Ayanda Dlodlo vho thoma mufhindulano wa vhaswa sa tshipiḓa tsha nyambedzano dzi no khou bvela phanḓa na vhaswa nga uri “U DZHIA NDANGO YA MBOFHOLOWO YAU” ndi thege ye ya shumiswa u tevhela nyambedzano kha zwa nyanḓadza mafhungo ya matshilisano.

Khabinethe i ita khuwelelo kha vhaswa u shumisa pfanelo dzavho na vhuḓifhinduleli havho zwavhuḓi na u ṱhonifha avho vhe vha lwela mbofholowo ine ra khou ḓi phiṋa ngayo ṋamusi.

3.3. Muvhuso u ṱanganedza muṱangano wa u thoma wa Nḓila khulwane dza u Fhana Muthu- nga- Muthu vhukati ha Afurika Tshipembe-China (PPEM) we wa farwa u bva nga dzi 24 u swika dzi 27 Lambamai. Hezwi ho vha hu u swikelela thendelano ya ye ya swikelelwa vhukati ha Muphuresidennde Vho Jacob Zuma na Muphuresidennde Xi Jinping musi vhe kha Madalo a Muphuresidennde nga 2005. IMC ya Nḓila dza u Fhana Muthu – nga – Muthu yo rangwa phanḓa nga Minisiṱa Vho Nathi Mthethwa he vha swielela Muthusa Muphirimia Vho Lui Yandong na vhurumelwa u bva People’s Republic ya China.

Ho sainwa thendelano dzo fhambanaho dza tshumisano dzine dza vha fhasi ha ṱhoho - Mveledziso ya Vhukoni ha Muthu, Ṱhoḓisiso na Mveledziso. Nyaluwo ya ikonomi i angaredzaho ine ya vha na tshanduko khulwane ya ikonomi ya zwamatshilisano i tshimbilelana na u fhaṱa vhukoni ha vhathu vhashu nga maanḓa vhaswa vha re kha vhuimo ho fhambanaho.

Khabinethe i ṱanganedza u ṋetshedzwa ha zwishumiswa zwa mishonga (zwe zwa ṋetshedzwa SA) u bva kha muvhuso wa China, sa tshipiḓa tsha thendelano ya tshumisano kha zwa mutakalo vhukati ha Afurika na China, nahone zwi ḓo shela mulenzhe kha u kha u khwinisa tshiimo tsha tshumelo dzine dza ṋetshedzwa zwibadela zwa muvhuso.

Nga kha thendelano ya tshumisano mashango a ya vhuvhili hao a tea u swikelela tshumisano khwinesa ya zwa thekhiniki, u pfumbudza vhadededzi, na tshintshana ha vhukoni kha sia ḽa pfunzo, nga maanḓa Mbalo, Saintsi na Thekhinolodzhi sa zwipiḓa zwa u fhaṱa nyaluwo ya ikonomi ya nḓivho. Vhuṅwe vhupo ha u kwaṱhisa tshumisano hu katela: mvelele, vhudavhidzani; mutakalo; saitsi na thekhinoḽodzi; mitambo; vhuendela mashango; mafhungo a vhafumakadzi na vhaswa.

3.4. Khabinethe i isa ndiliso kha miṱa na khonani dza vhathu vha 235 vhe vha lovha nga mulandu wa khombo dzababani nga tshifhinga tsha holodei dza Phaseka. Mbalombalo dza tshifhinga tsenetshi dzi sumbedza uri 50% ya vhathu vhe vha lovha ndi vhaendangaṋayo, ha tevhela vhaṋameli vhane ndi 24% ngeno vhareili vha kha 19%.

3.5. Khabinethe i dovha hafhu ya farisana na Muphuresidennde Vho Jacob Zuma kha u sumbedza u vhaisala na u tshuwa nga u lovha vha vhana vha tshikolo vha 18, na vhaaluwa vha vhili khomboni i shushaho ya thekhisi ngei Bronkhorstspruit, nnḓa nyana ha Pretoria. Ri dovholola khuwelelo ya Muphuresidennde Vho Zuma ya uri mazhendedzi a u vhona uri mulayo u tevhedzwe a tea u sedzulusa nga u ṱavhanya u wana tshivhangi tsha khombo.

Khabinethe i livhuwa mihasho yoṱhe ya muvhuso, NGOs, vhaḓivhi na vhoramabindu vhane vha khou ṋea thikhedzo miṱa yo kwameaho khathihi na vhagudiswa na miraḓo ya tshiṱafu ya Tshikolo tsha Nṱha tsha Mahlenga na Tshikolo tsha Phuraimari tsha Refano nga tshifhinga itshi tshi konḓaho.

Mpfu dzibadani, nga maanḓa nga tshifhinga tsha holodei dza Afurika Tshipembe, dzi ḓo ḓi dzula ḽi fhungo ḽi dinaho kha lushaka. Mabulayo aya zwifhingani zwinzhi o vha a tshi nga tinyiwa nga vhuḓifari havhuḓi musi hu tshi khou shumiswa bada dza shango. U reila nga u sa londa na u shaya vhuḓifhinduleli a zwi ngo tendelwa na luthihi nahone vhathu vhoṱhe vha Afurika Tshipembe vha khou ṱuṱuwedzwa u dzhia vhuḓifhinduleli ha tsireledzo yavho dzi badani dzashu.

3.6. Khabinethe i fhululedza sekhithara ya vhuendzendi ha dzibisi nga u vhuelela mushumoni nga murahu ha tshiṱereke tshe tsha vha tshi si na dzikhakhathi, tshine tsha vha tsumbo ya migwalabo nga vhashumi. Mushumo wo itiwaho nga Minisiṱa wa Vhashumi musi vha tshi ranga phanḓa u thusa u fhedza tshiṱereke kha sekhithara iyi ya ndeme kha ikonomi yashu ro hu vhona.

3.7. Khabinethe i khou vhilaedzwa nga dzikhakhathi dze dza takuwa zwino Vuwani dzo vhangwaho nga tsheo ya Bodo ya Mikano ya Mimasipala ya u isa Vuwani kha masipala muswa. Khabinethe i sathula u shumiswa ha vhana vhashu sa zwishumiswa zwa nyambedzano, u valwa ha zwikolo dzivhege zwihoṱefhadza vhumatshelo ha avha vhana nahone ndi vha itela muṅwe mutsiko. Dzikhakhathi, mishushedzo, u tshinya ndaka, kana zwiito zwine zwa vhanga tshinyalelo zwikoloni kana zwine zwa kundisa vhana u ya tshikoloni a zwi na mukovhe kha dimokirasi yashu.

Khabinethe i takalela mushumo we wa itwa nga Komithi ya Dziminisiṱa dza Tshivhalo, ye ya vha yo rangiwa phanḓa nga Minisiṱa wa Muhasho wa Tshumisano ya Mavhusele na zwa Sialala Vho Des Van Rooyen na madalo nga Misiṱa wa Tsireledzo na Vhutsireledzi, Vho Fikile Mbalula, u kwaṱhisedza uri zwiito zwa vhugevhenga zwo katela na u tshinya na u kwasha zwifhaṱo a zwi nga tendelanwi nazwo na luthihi. Hu na muṱangano wo dzudzanywaho vhukati ha Muphuresidennde Vho Jacob Zuma na Khosikhulu ya VhaVenda Khosikhulu Toni Mphephu Ramabulana na vharangaphanḓa vha sialala vha tshiṱirikini tsha Vhembe u lwisa u vhuedzedza tshiimo ngonani. Khabinethe i ombedzela uri masheleni na zwiko zwe zwa shumiswa u vhuedzedza zwikolo zwo tshinyadzwaho o vha o telwa dzhiṅwe mbekanyamushumo.

3.8. Khabinethe i khou ita khuwelelo hafhu ya mulalo na vhudziki nga murahu ha migwalabo Ḓoroboni ya Lichtenburg na tshikolobulasi tsha Blydeville, ngei kha Masipala Wapo wa Ditsobotla, Devhula Vhukovhela. Ho vha na u thithisea ha u dzhena zwikolo, ho tswiwa zwithu mavhengeleni na u fhiswa ha dzinnḓu na goloi. Mulangavundu wa Devhula Vhukovhela, Vho Supra Mahumapelo, vho thola tshigwada tshine tsha vha na dziMEC ṱhanu na meyara mbili u sedzulusa na u tandulula khaedu dza nḓisedzo ya tshumelo vhuponi u hu.

3.9. Khabinethe i humbela tshitshavha tsha Coligny, Devhula Vhukovhela u imisa migwalabo i re na dzikhakhathi nahone tshi dovhe tshi tendele Tshumelo ya Mapholisa Afurika ya Tshipembe u fhedza mushumo wavho wa u sedzulusa tshivhangi tsha lufu lwa ṅwana, u itela uri vhuhaṱuli vhu ṋetshedzwe. Vhadzulapo vha khou ṱuṱuwedzwa u ṋetshedza zwililo zwavho nga u shumisa zwiimiswa zwi re hone nahone vha sa khou pfuka mulayo.

3.10. Muvhuso u fhululedza kushumele kwa mazhendedzi a u vhona uri mulayo u tevhedzwe nga u fara havho phondi ye ya vha i tshi khou itela dzikhakhathi vhafumakadzi na vhana.

Khabinethe i ṱanganedza maga o dzhiwaho nga u ṱavhanya nga Yunithi ya Hawks u Thivhela u Rengisiwa ha Vhathu na Tshigwada Makone tsha Vhufhinduli tsha Tshumelo ya Mapholisa Afurika Tshipembe vhe vha fara mufunzi wa Durban ngei Port Elizabeth nga mulandu wa u rengisa vhathu.

Ndi mushumo wa vhathu vha Afurika Tshipembe vhoṱhe u shumisana na vhaḓivhi na u tsireledza vhafumakadzi na vhana vhashu kha vha vha zwimaho.

4. Milaedza

4.1. Khabinethe i fhululedza Vho Zolani Tete kha u wana havho tshiphuga tsha tshileme tsha banthamu tsha Dzangano ḽa Ḽifhasi ḽa Mavili. Hezwi zwi vha vhea kha mutevhe wa tshiphuga tsha ḽifhasi tsha mbumbano- zwine zwa amba uri zwino vha a kona u ita khaedu kha zwiphuga zwa ḽifhasi kha madzangano maṋa mahulwane a mavili a ḽifhasi: Dzangano ḽa Ḽifhasi ḽa Mavili, Khoro ya Mavili ya Ḽifhasi, Dzangano ḽa Mavili ḽa Ḽifhasi na Feḓeresheni ya Mavili ya Dzitshaka.

4.2. Khabinethe i ḓibaḓekanya na Muphuresidennde Jacob Zuma u isa ndiliso kha muṱa na khonani dza muthu a ḓivhelwaho u dededza na u pfumbuda kha zwa mavili, Vho Nick Durandt, vhe vha vha vha tshi ḓivhelwa vhukoni havho ha u bveledza dzingweṋa kha mavili na u dovha hafhu vha bvisa vhatukana zwiṱiraṱani vha vha ita dzingweṋa.

5. U tholwa

U tholwa hu ḓo itwa ho thoma ha khwaṱhisedzwa ndalukanyo dza vho tholwaho na u sedzwa arali vha si na milandu.

5.1. U thola nga Muphuresidennde miraḓo ya Thiraibunaḽa ya Tshikalamutengo ya Lushaka, zwi ḓo thoma u shuma u bva nga datumu ine  Muphuresidennde vha ḓo Saina:

a) Vho Phurofesa Joseph Mandal Maseko (Mudzulatshidulo wa Khorondangi);
b) Vho Laura Best (Muthusa Mudzulatshidulo);
c) Vho Lulama Andisa Potwana (muraḓo wa tshoṱhe);
d) Vho Penelope Anne Beck (muraḓo a si wa tshoṱhe);
e) Vho Advokheithi Hope Fiona Neo Sephoti (muraḓo a si wa tshoṱhe);
f) Vho Diane Reinette Terblanche (muraḓo a si wa tshoṱhe);
g) Vho Nomfundo Maseti (muraḓo a si wa tshoṱhe);
h) Vho Maleho Margaret Daisy Nkomo (muraḓo a si wa tshoṱhe);
i) Vho Phurofesa Bonke Clayton Dumisa (muraḓo a si wa tshoṱhe);
j) Vho Phurofesa Tanya Ann Woker (muraḓo a si wa tshoṱhe);
k) Vho Phurofesa Kasturi Moodaliyar (muraḓo a si wa tshoṱhe);
l) Vho Dokotela Maria Claudina du Toit (muraḓo a si wa tshoṱhe); na
m) Vho Xolela Christopher May (muraḓo a si wa tshoṱhe);
n) Vho Fungai Khumbulani Sibanda (muraḓo a si wa tshoṱhe);
o) Vho Lehlohonolo Lucky Rabotapi (muraḓo a si wa tshoṱhe);
p) Vho Trevor Albert Bailey (muraḓo a si wa tshoṱhe); and
q) Vho Advokheithi Frans Kgolela Manamela (muraḓo a si wa tshoṱhe).

5.2. U tholwa ha miraḓo zwayo ya Board Armaments Corporation of South Africa, Limited (ARMSCOR):

a) Vaisi Adimiraḽa (vho no notha) RJ Mudimu (Mudzulatshidulo na u tholwa hafhu);
b) Vho Thuthukile Skweyiya (Muthusa mudzulatshidulo na u tholwa hafhu
c) Vho Dokotela Moses Khanyile (u tholwa hafhu);
d) Vho Ndumiso M Tyibilika (u tholwa hafhu);
e) Vho Raymond Mlungwana Vokwana (u tholwa hafhu);
f) Vho Advokheithi Virginia Lee Anne De La Hunt (u tholwa hafhu);
g) Vho CE Simpson;
h) Vho T Mhlan; na
i) Muambasada TJ Ndhlovu.

5.3. Vho Kgabo Mahoai sa Mulangi Muhulwane Muhasho wa Vhushaka ha Dzitshaka na Tshumisano

Mbudziso: 
Vho Willy Hlopheka Baloyi
Vhukwamani: 083 3907 147