Khabinethe yo ṱangana nga Ḽavhuraru ḽa 28 Luhuhi 2018, ngei Tuynhuys Kapa Vhukovhela.

A. Mafhungo a Zwino kha Shango

1. Tshipitshi tsha Mugaganyagwama wa Lushaka

1.1. Khabinethe i ṱanganedza fulufhelo ḽihulwane vhukuma ḽo sumbedziswaho kha Mugaganyagwama wa Lushaka wa 2018 we wa ḓo ṋetshedzwa Phalamenndeni, Kapa Vhukovhela vhege yo fhiraho. Kha muya wa zwino wo kavhaho  lushaka lwashu lwavhuḓi,  Khabinethe i khou humbela MaAfrika Tshipembe vhoṱhe uri vha farisane na muvhuso kha u alusa ikonomi yashu na u sika mishumo ine ya khou ṱoḓea vhukuma.

1.2. Phungudzo kha masheleni a shumiswaho a R85 biḽioni kha miṅwaha miraru i ḓaho i sumbedzisa vhuḓiimiseli ha muvhuso kha khuvhanganyo ya masheleni na mukovho wa tshomedzo nga vhuṱali u itela u alusa ikonomi.

1.3. Maga o ḓivhadzwaho a u fhungudza luvhilo lwa u hudza tshikolodo na u kona u langa ṱhahelelo kha mugaganyagwama a khwinisa muhanga wa zwa masheleni vhukuma na u ṋea MaAfrika Tshipembe fulufhelo kha vhumatshelo ha ikonomi yashu. 

1.4. Khabinethe yo ḓiimisela tshoṱhe uri vhudzheneleli vhu ḓo vhonala kha nyaluwo ya ikonomi yashu, u khwaṱhisa vhuimo ha ikonomi na u tsireledza tshiimo tsha gireidi ya vhubindudzi.

1.5. Mugaganyagwama wa Lushaka wa 2018 u tikedza vhashai tshitshavhani tsha hashu nga kha mbekanyamushumo dza thikhedzo ya matshilisano yo katelaho na pfunzo ya nṱha ya mahala kha matshudeni vha bvaho kha miṱa i shayaho.

1.6. Sa phindulo ya mbilaelo ye ya sumbedziswa nga ha u gonyiswa ha Muthelo wa VAT we wa dzinginywa, Khabinethe i khou humbula u engedza mutevhe wa thundu dza ndeme dzine dzi sa vhe na muthelo wa VAT.

2. Senthenari ya Vho Nelson Mandela

2.1. Khabinethe i ḓibaḓekanya na Muphuresidennde Vho Cyril Ramaphosa kha khuwelelo yavho kha MaAfrika Tshipembe ya u khwaṱhisedza vhuḓiimiseli vhu fanaho ha u shumela vhathu musi ri tshi khou bvela phanḓa na u pembelela senthenari ya mabebo a Muphuresidennde wa kale Vho Nelson Mandela. Vho Madiba ndi Muphuresidennde wa u tou thoma wa Afrika Tshipembe ḽa Dimokirasi nahone vho vha vha tshi ḓo fara miṅwaha ya 100 nga ḽa 18 Fulwana 2018. 

2.2. Vho Madiba ndi murangaphanḓa muhulwane wa ḽifhasi vha ṱhomphiwaho ḽifhasini ḽoṱhe sa Ngweṋa ya Pfanelo dza Vhathu, vha si na tshiṱalula na u sa khethulula nga mbeu. Vho ita mushumo muhulwane vhukuma kha u vhumba vhuthihi ha MaAfrika Tshipembe, na u ṱuṱuwedza vhuthihi ha dimokirasi u mona na Afrika khathihi na ḽifhasi.

2.3. Vhuṱambo ha u thoma ha u pembelela senthinari ya Vho Nelson Mandela ho vha hone nga tshifhinga tsha Samithi ya Mbumbano ya Afrika ngei Addis Ababa, Ethiopia nga ṅwedzi wa Phando 2018. Vhuṱambo ho vhalaho vhu ḓo fariwa u mona na shango kha ṅwaha uno ho sedza kha vhutshilo ha Vho Tata Madiba.

2.4. Khabinethe i khou ramba MaAfrika Tshipembe vhoṱhe u ṱanganela kha u pembelela senthinari mishumoni yavho, zwikoloni, kerekeni na kha madzangano a tshitshavha. I khou ramba muṅwe na muṅwe washu u  edza mikhwa ya ndeme ya Vho Nelson Mandela nga u shuma nga maitele ashu u fhaṱa shango ḽo pfumaho, ḽo faranaho, ḽi si na tshiṱalula nahone  ḽi si na khethululo nga mbeu.

2.5. Shango ḽi dovha hafhu ḽa pembelela senthinari ya muṅwe wa vhananyana vhahulwane vhukuma vha mavu a Afrika Vho Mama Albertina Sisulu, vhe vha kumedzela vhutshilo havho kha u lwela mbofholowo ya vhafumakadzi na mbofholowo ya Afrika Tshipembe. Kha muṱangano wayo u tevhelaho, Khabinethe i ḓo sumbedzisa mbekanyamushumo ya u pembelela Senthinari ya Vho Mama Albertina Sisulu.

3. Gomelelo

3.1. Khabinethe i livhuwa u shuma nga maanḓa ha Komiti ya Minista dza Tshivhalo nga ha Gomelelo khathihi na vhathu vha kwameaho kha masia oṱhe a muvhuso na tshitshavha kha u lingedza u lwa na tshiimo tsha gomelelo ḽine ḽa sa khou fhela ḽe ḽa wela zwipiḓa zwo vhalaho kha shango.

3.2. Nga nnḓa ha uri Afrika Tshipembe ndi shango ḽine ḽa vha na ṱhahelelo ya maḓi, tshanduko ya kilima ya ḽifhasi i khou bvela phanḓa na u kwama kunele kwa mvula, zwine zwa ita uri tshikalo tsha maḓi madamuni ashu tshi dzule tshi fhasi.  

3.3. Tshigwada tsho Hwedzwaho Mushumo tsha Minista dza Tshivhalo tshi isa phanḓa na u tshimbidza mushumo vhukati ha muvhuso wa lushaka, mavundu na mimasipala kha vhupo hoṱhe ho kwameaho nga gomelelo. Hezwi zwi katela u thoma u shumisa maga a tshifhinga tshipfufhi, tsha vhukati na tshilapfu u itela u fhungudza masiandaitwa ane a vhangwa nga gomelelo iḽi.

3.4. Muvhuso wo ṋetshedza masheleni a thikhedzo ya tshifhinga tshipfufhi kha mavundu o kwameaho nga gomelelo. Wo ṋetshedza masheleni a thikhedzo a linganaho R473 miḽioni na iṅwe R6 biḽioni kha ṅwaha wa muvhalelano wa 2018/19 u ḓo thusedza kha themamveledziso ya maḓi ngei Kapa Vhukovhela, Kapa Vhubvaḓuvha na Kapa Devhula.

3.5. Khabinethe i khou ita khuwelelo kha vhathu vhoṱhe u bvela phanḓa na u shumisana na muvhuso kha u vhulunga maḓi nga u a shumisa nga nḓila yavhuḓi na u vhulunga. Khabinethe yo ḓiimisela tshifhinga tshoṱhe u ita uri Afrika Tshipembe ḽi vhe shango ḽine vhadali vha khetha u dalela ḽone khathihi na vhabindudzi vha ṱoḓaho u bindudza khaḽo nga u ralo. 

4. Mabulayo a Mapholisa

4.1. Khabinethe i swikisa ndiliso kha miṱa na dzikhonani dza mapholisa maṱanu khathihi na ḽiswole ḽa kale vhe vha vhulawa nga nḓila ya tshiṱuhu kha ṱhaselo ya Tshiṱitshi tsha Mapholisa tsha Ngcobo ngei Kapa Vhubvaḓuvha.

4.2. Khabinethe i sasaladza vhukuma mabulayo a sa pfadziho maṅwe na maṅwe a vhanna na vhafumakadzi vha shumelaho lushaka. Lufu lwa pholisa ḽithihi, ḽiswole kana muthu muṅwe na muṅwe ane a tsireledza tshitshavha na vhathu vha hashu a lwo ngo ṱanganedzea.

4.3. Khabinethe yo ḓiimisela, nga kha Minista wa Mapholisa, u ita zwoṱhe zwi konadzeaho uri zwiṱitshi zwa mapholisa zwi kone u ḓitsireledza kha ṱhaselo dzenedzo tshifhinga tshi ḓaho.

4.4. Khabinethe i khou dovha ya ita khumbelo kha vhabebi na tshitshavha nga vhuphara u khwaṱhisedza uri vhana vha khou tsireledzwa tshifhinga tshoṱhe na u shumisana na mazhendedzi a vhutevhedzeli ha mulayo u tsireledza pfanelo dza vhana vhashu. Maitele maṅwe na maṅwe a u tambudza ṅwana a tea u ambululwa na u vhigiwa nga u ṱavhanyedza. Nga tshumisano, ri nga zwi kona u tsireledza zwitshavha zwa hashu na u vhona uri zwigevhenga a zwi na vhudzumbamo.

B. Tsheo dza Khabinethe

1. Khabinethe yo ṱanganedza Mvetomveto ya Nḓivhadzamulayotibe yo Sedzuluswaho nga ha Mbekanyamaitele ya Vhuendi ha Lushaka ine ya ḓo anḓadzwa u itela u wana mahumbulwa a tshitshavha. Ndivho ya mbekanyamaitele ndi u ṋetshedza sisteme ya vhuendi yo ṱanganelaho na pulane dza sekhithara dzi elanaho u itela u fhungudza u ḓurelwa ha u namela na u tshimbilela zwa mabindu. I dovha ya vhekanya pulane dza zwa vhuendi dza shango na maitele a zwa vhuendi a ḽifhasi.

2. Khabinethe yo ṱanganedza Mvetomvetothangeli nga ha Mbekanyamaitele ya Bada dza Afrika Tshipembe ine ya ḓo anḓadzwa u itela u wana mahumbulwa nga tshitshavha. Mbekanyamaitele i ṋetshedza muhanga wo katelaho u khwaṱhisedza uri bada dza Afrika Tshipembe dzi khou langiwa khwine, dzo tsireledzea nahone dzi katela tshaka dzoṱhe dza vhuendi u bveledza maitele o khwaṱhaho kha ndangulo ya dzibada. U sumbedzisa ndaulo dza bada, themamveledziso, tsireledzo, ndambedzo ya dzibada na vhuendi vhu fanaho na ha baisigira na vhuenda nga ṋayo.

3. Khabinethe yo ḓo ṋewa muvhigo nga ha mawanwa a Ṱhoḓisiso ya Saveyi ya Lushaka ya 2015/16 na Mveledziso ya Tshenzhemo (Saveyi ya R&D)
R&D ndi muṱoḓo wa mveledziso ya ikonomi na matshilisano shangoni. Hezwi zwo konadzea nga nungo dzo ṱanganelaho dza muvhuso, nḓowetshumo na zwiimiswa zwa ṱhoḓisiso. Muvhigo u a wanala kha Muhasho wa Saintsi na Thekhinoḽodzhi (DST) ,webusaithi:  www.dst.gov.za.

4. Khabinethe yo ṱanganedza dizaini dza mutevhe wa dza khoini dzi kuvhanganyiwaho dza tshihumbudzo, dzine dza ḓo bveledzwa nga Khamphani ya South African Mint. Khuvhanganyo ya dizaini dza 2018 dzi ḓo vha dzi tshi khou pembelela Senthenari ya Vho Nelson Mandela. Khuvhanganyo idzi dzo rangelwa phanḓa nga khoini dza tshihumbudzo dza 2017 dze dza pembelela Afrika Tshipembe nga fhasi ha thero ya Mbofholowo, Dimokirasi na Mvelele.

C. Milayotibe

1. Khabinethe yo ṱanganedza makumedzwa a Mulayotibe wa U fumbisa nga maitele a Mvelele wa 2018 Phalamenndeni. Mulayotibe u khou itela u tsireledza, u bveledza na u langa tshipiḓa tsha vhuvhusi ha maitele a u fumbisa a mvelele.

U ṋetshedza maitele na matshimbidzele a fanaho o livhiswaho kha tsireledzo ya vhutshilo na thivhelo ya khuvhalo na maitele oṱhe a u tambudzwa ane vhafumbi vha ṱangana nao.

2. Khabinethe yo ṱanganedza u kumedzwa ha Mulayotibe wa Khwiniso ya Muhanga wa Ndalukanyo dza Lushaka wa 2016 kha Phalamennde. Mulayotibe, une wa khwinisa Mulayo wa Muhanga wa Ndalukanyo dza Lushaka (Mulayo wa 67 wa 2008) , u khwaṱhisa Mulayo nga u khwinisa maga a u sedzana na mafhungo a u shanda zwo ambiwaho na u sumbedzisa masiandaitwa kha vhathu vhane vha ṋetshedza ndalukanyo dzavho dzi si dzone kana madzangano ane a bveledza ndalukanyo dzi si dza vhukuma.

U dzinginya hafhu ndaulo dza u khwaṱhisedza uri ndalukanyo dza vhufhura dzi fhiriselwe kha zwiimiswa zwa phurofesheni (dathabeisi ya vhathu vha sa ambi ngoho nga ha ndalukanyo dzavho). I dovha ya sedza na kha u ṱanganedzwa  ha ndalukanyo dza mashango a sili.

3. Khabinethe yo ṱanganedza Mulayotibe wa Tsireledzo ya Raliwei wa 2017 uri u anḓadzwe u itela u wana mahumbulwa a tshitshavha. Mulayotibe u khou ṱoḓa u khwinisa tsireledzo ya raliwei na u sika zwiṱirakitsha zwa vhuvhusi zwine zwa ḓo ingamela mushumo wa Tshiimiswa tsha Ndaulo ya Tsireledzo ya Raliwei tsha Afrika Tshipembe.

U dovha wa vhekanywa na Mbekanyamaitele ya Reiḽi ya Lushaka malugana na u khwaṱhiswa ha u vhea  iṱo kha tsireledzo, u bveledzwa na u tevhedzwa ha tsireledzo kha raliwei dzashu.

4. Khabinethe yo ṱanganedza Mulayotibe wa Mvetomveto ya Ndaulo ya Ikonomi ya Vhuendi wa 2017 uri u anḓadzwe u itela u wana mahumbulwa a tshitshavha na vhukwamani.  Mulayotibe u sedza magake kha kulangele na vhukoni malugana na mbetshelwa dza sisteme ya vhuendi yo pulaniwaho i sa ḓuriho.

D. Mbekanyamushumo dzine dza khou ḓa

1. Afrika Tshipembe ḽi khou ḓo vha ṋehaya wa Minista dza zwa Mishumo, Mushumo na Vhutsireledzi ha zwa Matshilisano ha Tshitshavha tsha Mveledziso Tshipembe ha Afrika,  sa , u bva nga ḽa 1 swika nga ḽa 2 Ṱhafamuhwe 2018 ngei Cape Town International Convention Centre. Thero ya khoniferentsi ndi: “Vhusendekamisi ha mushumo wavhuḓi:”U bveledza vhuṱumani, vhu pfadzaho hu katelaho vhoṱhe”. Vhadzheneli vha ḓo katela vhashumisani  tshitshavhani – mabindu o dzudzanyeaho,  zwa mishumo na tshitshavha.

2. Muphuresidennde Vho Ramaphosa kha vhuimo havho ha u vha Mudzulatshidulo wa SADC vha ḓo ita madalo a vhukwamani ngei Angola, Botswana na Namibia u bva nga ḽa 2 u swika ḽa 3 Ṱhafamuhwe 2018. Vha ḓo fheletshedzwa nga Minista wa Vhushaka ha Dzitshaka na Tshumisano Vho Lindiwe Sisulu na Minista wa zwa Vhupileli na Maswole vha Kale Vho Nosiviwe Maphisa Nqakula.

3. Afrika Tshipembe ḽi ḓo vha ṋehaya nga huvhili wa Khoniferentsi ya Ḽifhasi ya vhu 17 nga ha Fola kana Mutakalo (WCTOH) u bva nga ḽa 7 u swika nga ḽa 9 Ṱhafamuhwe 2018 ngei Kapa Vhukovhela nga fhasi ha thero: “ U ṱanganya Ḽifhasi u itela u vha na Murafho u sa dahi Fola”. Ndi lwa u tou thoma Afrika ḽi tshi vha ṋehaya wa khoniferentsi iyi.

WCTOH i ita khuwelelo ya mushumo wa u ḓiimisela na u ṋetshedza luvhanḓe lwa mivhuso, madzangano a tshitshavha, mazhendedzi a Mashangombumbano, madzangano a dzitshaka, vhashumeli vha mutakalo na vhaṅwe vhathu vha kwameaho u ṋetshedzana nḓivho na tshenzhemo, zwihulwane malugana na vhaswa na vhafumakadzi vhane vho dzheniswa kha zwa u daha mafola.

U vha ṋehaya wa khoniferentsi ndi u shela mulenzhe kha u swikelela zwipikwa zwa Pulane ya Mveledziso ya Lushaka nga u ḓisa tsivhudzo na pfunzo nga ha mutshinyalo u vhangiwaho nga u daha fola, na ṱhoḓea ya u engedzedza maga u laula fola..

4. Nga ḽa 10 na ḽa 11 Ṱhafamuhwe Khomishini ya Khetho yo Ḓiimisaho (IEC) i ḓo vula Senthara dza U ḓiṅwalisela u Vouta uri vhathu vha ḓe vha ṅwaliswe na u khwinisa zwidodombedzwa zwavho zwe vha ṅwalisa arali zwo shanduka. 

Khabinethe i khou ṱuṱuwedza vhathu vhoṱhe vho lugelaho u vouta uri vha dalele zwiṱitshi zwa u vouta zwa havho u sedza uri zwidodombedzwa zwavho zwa vhuṋe ndi zwone naa kha mutevhe wa vhakhethi sa tshipiḓa tsha ndugiselo dza khetho dza lushaka dza 2019.  Khabinethe i khou ita khuwelelo zwihulwane kha avho vhane vha khou ḓo vha vha tshi khou vouta lwa u thoma uri vha vhone uri vha a dzhenela kha pfanelo ya dimokirasi ya ndayotewa yavho ya u vouta nga u ya vha ḓiṅwalisela u vouta.

Mafhelo a vhege a u ḓiṅwalisa ndi ḽiga ḽihulwane vhukuma kha u swika kha maṱhakhe a thandela ya miṅwaha mivhili ya u wana ḓirese dza vhudzulo dza vhakhethi vhoṱhe vho ḓiṅwaliselaho u vouta.

Zwiṱitshi zwa u vouta zwi ḓo vula vhukati ha awara ya 08:00 na 17:00 u thusa vhakhethi vhaswa u ḓiṅwalisela u vouta, na u tendela vhakhethi vho no ḓiṅwalisaho vho pfuluwaho uri vha ḓiṅwalise hafhu kha tshiṱiriki tsha u vouta tsha vhukuma na u khwinisa zwidodombedzwa zwa ḓiresi dzavho kha mutevhe wa vhakhethi.

E. Milaedza

1. Khabinethe i fhululedza vhagudisi vhoṱhe vhe vha huliswa kha Pfufho dza Vhugudisi dza Lushaka dza vhu18 dze dza farelwa ngei Johannesburg nga Mugivhela, wa ḽa 17 Luhuhi 2018. Pfufho dzi fhululedza vhugudisi ha maimo a nṱhesa na vhurangaphanḓa kha khethekanyo dzo fhambanaho, hu tshi katelwa na Nelson Mandela Lifetime Achievement Award ha Pfufho ya Muphurofesa Vho Kader Asmal.

2.  Khabinethe i swikisa ndiliso dzayo kha Mufarisa Minista Vho Obed Bapela vho lovhelwaho nga mufumakadzi wavho Vho Constance Bapela, vhe vha lovha vha tshi khou shumela shango sa mukhantseḽara. 

3. Khabinethe i ṱanganela na Muphuresidennde Vho Ramaphosa kha u swikisa ndiliso kha muṱa, dzikhonani na vhashumisani vha raikonomi wa zwa poḽotiki  na muṅwali, Vho Phurofesa Johannes “Sampie” Terreblanche, vhe vha lovha vha na miṅwaha ya 84.

4. Khabinethe i fhululedza Minista Vho Naledi Pandor kha u ṱanganedzwa havho nga Yunivesithi ya Leiden  ngei Netherlands sa Oort Honorary Visiting Professor of Astronomy and Development. Hezwi zwi khou bva kha u ṱanganedzwa ha mushumo muhulwane we Minista vha u swikelela kha kushumisele kwa saintsi, zwihulwane kha zwa ḓivhaṋaledzi, sa tshishumiswa tsha mveledziso ya ḽifhasi na mbuelo tshitshavhani.

F. U tholwa

U tholwa hu ḓo itwa ho thoma ha khwaṱhisedzwa ndalukanyo dza vho tholwaho na u sedzwa arali vha si na milandu.

1. Vho Lerato Mataboge sa Mufarisa Mulanguli Guṱe (DDG): Vhuvhambadzi na Vhubindudzi Afrika Tshipembe, Muhasho wa Vhuvhambadzi na Nḓowetshumo (dti).
2. Vho Shandokane Evelyn Masotja sa DDG: Ndaulo ya Mabindu na Vharengi dti.
3. Vho Vuyelwa Vumendlini sa DDG: Mbekanyamaitele ya zwa Ikonomi ya Dzitshaka na Dzingu, Vhufaragwama ha Lushaka
4. Vho Joseph Tebogo Leshope sa Muofisiri wa Mishumo Muhulwane wa SENTECH.
5. Vho Vuyo Zitumane sa Muofisiri Muhulwane (CEO) wa Amatola Water.
6. Muimeleli Vho Seeng Catherine Ntsaba-Letele sa Muimeleli Muhulwane Tshumelo ya Muimeleli wa Zwikimu wa Tshitshavha.
7. Vho Edward Mamadise sa CEO ya Tshiimiswa tsha Ndaulo ya Lushaka ya Mbetshelwa dza Khombekhombe
8. Vho Dokotela Sagren Moodley sa muimeleli u bva kha DST nga ha Khoro ya Afrika Tshipembe ya Phurofesheni ya zwa Saintsi

9. U tholiwa hafhu kha Bodo ya Mulingo wa Phethenthi:
a. Vho Shanaaz Tiry Mahomed;
b. Vho Sandra Cleiland;
c. Vho Phurofesa Christiena Maria van der Bank; na
d. Mueletshedzi Vho Nhlanhla Paul Sibisi.

Mbudziso: Vho Phumla Williams – Muambeli wa o farelaho wa Khabinethe
Luṱingothendeleki: 083 501 0139