Tshitatamennde tsha Muṱangano wa Khabinethe wa ḽa 9 Shundunthule 2018

A. Mafhungo a zwino kha shango

1. Khakhathi dzo ḓisendekaho nga Mbeu (GBV)

1.1. Khabinethe i ombedzela tsatsaladzo yayo ya khakhathi dzi itelwaho vhana na vhafumakadzi, na u ita khuwelelo kha riṋe roṱhe kha madzangano ashu uri ri dzhie vhukando ha u fhelisa khakhathi dzi itelwaho vhafumakadzi, vhana na, zwitshavha zwa vhasadzi-mutamambeungae (lesbiani), vhanna- mutamambeungae(geyi), mutamambeumbili na zwitshavha zwa vhathu vha shandukisaho mbeu dzavho.  

1.2. Ndi mushumo wa MaAfrika vhoṱhe u funzana nga ha pfanelo dza vhafumakadzi na vhana, na u wana nḓila dzo fhambanaho dza phodzo dziṋe dza vha hone u itela u thusa vhapondwa vha khakhathi.

1.3. Khabinethe i ṱanganedza tsheo ya Khothe Khulwane ya Tshipembe ha Gauteng ya u gwevha muvhulahi Sandile Montsoe miṅwaha ya 32 ya u valelwa dzhele nga waniwa mulandu wa u vhulaha we a vha e mufunwa wawe Karabo Mokoena.  Miṅwe milandu i fanaho na u wanala ha tshitumbu tsha Katlego Joja wa miṅwaha ya 10 ngei Vhukovhela ha Mamelodi, vhubvaḓuvha ha Pretoria na bulayo ḽa Zolile Khumalo, nga mutshudeni wa kale, Yunivesithi ya Mangosuthu ya Thekhinolodzhi ngei Durban, ndi vhuṱanzi ha khaedu dzine dza kha  ḓi bvela phanḓa dzo livhanaho na lushaka lwashu. Khabinethe i swikisa ndiliso dzayo kha vha muṱa wa ha Jola na wa Khumalo.

1.4. Musi vhulamukanyi na mazhendedzi a vhutevhedzeli ha mulayo o sedzana na u khwaṱhisedza uri vhatshinyi vha khou gwevhiwa, sa tshitshavha, roṱhe ri na zwine ra fanela u ita u fhelisa vhugevhenga uhu. MaAfrika Tshipembe vha khou ṱuṱuwedzwa uri vha dzhenele kha mbekanyamushumo dza vhueletshedzi na tsivhudzo zwitshavhani zwa havho na kha dzisekhithara.

1.5. Khabinethe i dovha ya ṱuṱuwedza vhapondwa uri vha vhige vhugevhenga ha tshiṱuhu uhu kha ndaulo dza vhutevhedzeli ha mulayo, dzine dza tea u ita ṱhoḓisiso dza khumbulelo dza GBV na u dzhia vhukando nga u ṱavhanyedza vha tshi khou tevhedza mulayo u vhona uri hu vhe na vhulamukanyi.

1.6. Kha ḽiṅwe fhungo ḽa thungo fhedzi ḽi elanaho, Buthano ḽo Angaredzaho ḽa Mashango Mbumbano (UN) ḽo vheya ḓuvha ḽa 13 Fulwi u vha Ḓuvha ḽa Tsivhudzo nga ha vhathu vha re na Albinism ḽa Dzitshaka. Ndivho dza fulo ndi u ḓisa tsivhudzo nga ha vhathu vha re na albinism vhane vho tsireledzwa tshoṱhe nga Mulayotewa wa Riphabuḽiki ya Afrika Tshipembe wa 1996. Ndi mushumo wa MaAfrika Tshipembe oṱhe u ḓifunza na u funza vhaṅwe tshitshavhani nga ha albinism u itela u thudzela kule vhutendatenda ha kale hu si na ngoho. Hezwi zwi ḓo fhungudza vhuṱungu vhune vhathu vha re na albinism na miṱa yavho vha khou ṱangana naho.

2. Tsheo ya Dzangano ḽa Dzitshaka ḽa Feḓerasi ya Zwipotso (IAAF)

2.1. Khabinethe i khou vhilaedzwa nga mveledziso malugana na milayo miswa ya Dzangano ḽa Dzitshaka ḽa Feḓerasi ya Zwipotso (IAAF).

2.2. Khabinethe i ṱanganedza mushumo une wa khou itwa nga Muhasho wa Mitambo na Vhumvumvusi wa Afrika Tshipembe, na uri phanele ya ḽevele ya nṱha ya vhomakone kha masia a elanaho a zwa mishonga na mulayo yo kuvhanganywa nga SRSA. Phanele iyi i ḓo guda milayo iyi zwavhuḓi na u sedzulusa vhuṱanzi ha zwa saintsi vhune IAAF ya khou ḓitika ngaho. I ḓo ela tsedzuluso dzoṱhe dzi re hone & vhuṱanzi ha zwa saintsi khathihi na uri i elana na mafhungo a vhuthu na u shumisa mvelelo dzenedzo u hanedzana na milayo iyi kha foramu dzo teaho.

2.3. Khabinethe i ramba MaAfrika Tshipembe u tikedza vhatambi vhoṱhe vhane vha nga kwamea nga milayo iyi fhano hayani na kha ḽifhasi nga vhuphara.

3. Tshiimo Devhula Vhukovhela

3.1. Khabinethe yo ṋetshedzwa muvhigo nga Thimu ya Mushumo ya dziMinista (IMTT) nga ha tshiimo tsha Devhula Vhukovhela. Muvhigo wo ṋetshedza mushumo wa mathomo wo itwaho kha vhege mbili dzo fhira. Khabinethe yo fushea nga mvelaphanḓa yo itwaho nga IMTT kha ndingedzo yayo ya uri hu vhe na vhudziki kha Vundu..

3.2. IMTT, yo rangwa phanḓa nga Minisṱa kha ofisi ya Muphuresidennde, Vho Dokotela Nkosazana Dlamini Zuma, i ḓo bvela phanḓa na u vhea iṱo kha nyimele ya Devhula Vhukovhela. Nḓivhadzo kha midia nga ha mvelelo dza mushumo wo itwaho nga IMTT i ḓo itwa ngei Devhula Vhukovhela vhege i ḓaho.
 
4. Foramu ya Ikonomi ya Phuraivethe- Muvhuso ya Japan-Afrika

4.1. Muphuresidennde Vho Cyril Ramaphosa vho ṋetshedza mulaedza muhulwane kha vhuṱambo ha u rwelwa ṱari Foramu ya Phuraivethe- Muvhuso ya Japan-Afrika he ha ḓo farelwa ngei Sandton Convention Centre u bva nga ḽa 3 u swika 4 Shundunthule 2018. Afrika Tshipembe khathihi na muvhuso wa Japan na Dzangano ḽa Vhuvhambadzi ha nga Nnḓa ha Japan o farisana kha u vha ṋemuḓi wa vhuṱambo uhu.

Khabinethe yo ṱanganedza vhuḓiimiseli vhune ha khou bvela phanḓa he ha itwa kha Khoniferentsi ya Dzitshaka ya Tokyo nga ha Mveledziso ya Afrika ngei Nairobi, Kenya nga 2016, he Japan ya ita muano wa  ṋetshedza Afrika US$30 biḽioni vhukati ha 2016 na 2019. Khamphani dza Japan dzi fhiraho 100 dzi hone Afrika.

5. U gonya ha Mbadelo dza Aḽuminiamu na Tsimbi dza United States (US)  

5.1. Khabinethe yo sumbedzisa u sa farea zwavhuḓi nga ha tsheo ya US ya u sa vhofholola Afrika Tshipembe kha khumbelo dza mbadelo dza tsimbi na aḽuminiamu.

5.2. Muvhuso wa Afrika Tshipembe u ḓo bvela phanda na u ambedzana na ndangulo dza US u wana mvelelo dzi ṱanganedzeaho kha masia oṱhe. Khabinethe i dovha ya ṱuṱuwedza vha vhambadza nnḓa vha fhano hayani u bvela phanḓa na u ṱuṱuwedza vharengi vha US uri vha ite khumbelo ya u sa badeliswa muthelo, sa zwibveledzwa zwo khetheaho zwa zwivhambadzwaseli zwa khamphani dza Afrika Tshipembe na zwibveledzwa zwo songo bikululwaho tshoṱhe uri zwi fhedziswe u bikululwa US.

6. Mvusuludzo ya Vhupo ha Mabindu

6.1. Khabinethe i ṱanganedza u fhela ha luṱa lwa u thoma lwa mvusuludzo ya Vhupo ha Mabindu ha Phuthaditjhaba ngei Free State sa ḽiga ḽa vhuṱhogwa kha u thoma Mbekanyamushumo ya Mvusuludzo ya Vhupo ha Mabindu

6.2. R50-miḽioni ya u ita mushumo wa u vusuludza i ḓo kunga vhoramabindu vhapo uri vha thome mishumo yavho zwi tshi bva kha themamveledziso na tsireledzo dzo khwiniswaho.

7. Vhubindudzi

7.1. Khabinethe i khou fhululedza vhushumisani vhukati ha Muhasho wa Nḓowetshumo na Mbambadzo (dti) na Aspen Pharmacare, he ha ḓo swikisa kha nḓivhadzo ya vhubindudzi ha R1 biḽioni kha maga ḽa u bveledza mishonga Port Elizabeth ngei Kapa Vhubvaḓuvha. Khamphani ya zwa mishonga yo vhuelwa nga kha Phungudzo ya Muthelo ya 121 ya dzidti hu na mbuelo ya muthelo u linganaho R209 miḽioni.

7.2. U vulwa ha ḽimaga hu ḓo sika mishumo miswa ya 500, Hezwi ndi vhubindudzi ha ndeme vhune ha khou isa Afrika Tshipembe kha ḽevele ntswa ya bveledza tshikhala na u sika mishumo yo teaho ine shango ḽa khou i ṱoḓa.

8. Mbadelo dza Data dza Fhasi

8.1. Khabinethe i ṱanganedza milayo miswa yo dzinginywaho nga Mannḓalanga a Vhudavhidzani ho Ḓiimisaho ha Afrika Tshipembe (Icasa) ya u khwinisa milayo malugana na data, SMS, tshumelo dza u founa.

8.2. Tshanduko ndi maga a yaho kha u khwaṱhisedza ndinganyiso kha maitele a bindu malugana na mitengo ya data na u khwaṱhisedza uri vharengi a vha tsha ḓo lozwa data dzavho dze vha si dzi shumise. Ṱhoḓisiso ya Maraga i khou itwa nga Competition Commission i ḓo sumbedzisa na u sedzesa kha maga o engedzwaho, u khwaṱhisedza uri mitengo ya data Afrika Tshipembe i khou tikedza tswikelelo ya didzhithala yo ṱanḓavhuwaho na uri lugisela zwikhala zwo sikwaho nga Mveledziso ya Nḓowetshumo ya Vhuṋa.  

9. Sekhithara ya Migodi

9.1. Khabinethe i ṱanganela na Muphuresidennde Vho Ramaphosa kha u pfa vhuṱungu nga murahu ha u lozwea ha matshilo a vhashumi vha mugodini ngei Sibanye-Stillwater’s Driefontein Mine tsini na Carletonville West Rand, na u dovha ya swikisa ndiliso kha miṱa na khonani dza vhafu. Minisṱa wa Zwiko zwa Minerala, Vho Gwede Mantashe, vha khou lavhelelwa u imela muvhuso kha tshumelo ya tshihumbudzo tsha vhashumi avha ine ya khou ḓo vha hone vhege yeneyi.

9.2. Khabinethe i ṱuṱuwedza sekhithara ya migodi uri i ṱavhanyise ṱhoḓisiso yayo ine ya ḓo ri thusa kha uri ri vhe na vhukoni ha u ḓivha uri midzinginyo ya ḽifhasi migodini i itea lini uri ri ḓo kona u vhulunga matshilo a vhashumi.

10. Tshikwama tsha Vhana tsha UN  (UNICEF)

10.1. Khabinethe i ṱanganela na Muphuresidennde Vho Ramaphosa kha u swikisa ndivhuwo kha thikhedzo na tshumisano ya UNICEF kha u maanḓafhadza vhaswa vha Afrika Tshipembe.

10.2. Mulanguli Muhulwane wa UNICEF, Vho Henrietta Fore, vho vha na muṱangano wa u sumbedza vhuthu na Muphuresidennde Vho Ramaphosa nga Musumbuluwo wa 7 Shundunthule 2018. Vho sumbedzisa muvhigo wa UNICEF nga ha vhurangeli ha Afrika Tshipembe kha masia a pfunzo, mveledziso ya zwikili zwa mushumo na zwikhala zwa ikonomi zwa vhaswa, zwihulwane avho vha miṅwaha ya vhukati ha 10 na 18. UNICEF yo khoḓa ndingedzo dza Afrika Tshipembe dza u sika zwikhala zwa vhaswa u dzhenela nga nḓila yo khwaṱhaho kha ikonomi., na u sumbedza lutamo lwa u thusa zwikolo zwa shango ḽashu nga ṋetshedzo ya maḓi na vhuthathatshili.

10.3. UNICEF yo ramba Afrika Tshipembe u kovhelana nga tswikelelo yaḽo ya u maanḓafhadza vhaswa sa tshipiḓa tsha fulo ḽa ḽifhasi u khwinisa zwikhala zwa vhaswa – tshiga tsha vhukuma tsha u khwaṱhisa vhushaka ha shango ḽashu na UN.

B. Tsheo dza Khabinethe

1. Khabinethe yo ṱanganedza Pulane ya Mushumo wa Mbekanyamaitele ya Nḓowetshumo (IPAP) 2018/19 – 2020/21. Heyi ndi ndovhololo ya vhu10 ya pulane ya mushumo u itwaho ṅwaha muṅwe na muṅwe yo vhekanywaho nga mutevheṱhandu wa miṅwaha miraru nga u tevhelana ya Muhanga wa Tshinyalelo ya Themo ya Vhukati.

IPAP yo sedzuluswaho i ṋetshedza manweledzo a tswikelelo ya mbekanyamitele ya nḓowetshumo ya miṅwaha ya ṱahe yo fhiraho. I ṋetshedza musaukanyo wa ikonomi wa ḽifhasi na ikonomi ya fhano hayani i elanaho na mbekanyamaitele ya nḓowetshumo, i ṋetshedza manweledzo a khaedu na vhuleme kha kushumele kwa khwinesa kwa mbekanyamaitele ya nḓowetshumo, khathihi na tsielano ya pulane dza mushumo muhulwane wo vhetshelwaho tshifhinga tsho khetheaho wa sekhithara wo ṋewaho mihasho yo tiwaho.

2. Khabinethe yo ṱanganedza  Thendelano ya Tripartite Free Trade Area (TFTA) ine ya ḓo swikiswa Phalamenndeni uri i ṱanganedzwe lwa mulayo. Thendelo i thoma Maraga u Fanaho wa  Vhubvaḓuvha na Tshipembe ha Afrika, Tshitshavha tsha Vhubvaḓuvha ha Afrika na Tshitshavha tsha Mveledziso ya Tshipembe ha Afrika.

TFTA thandela khulwane yo rangwaho phanḓa nga Afrika ine ya sumbedzisa maga o khwaṱhaho a u kunda vhufa ha vhukoloni ha dzhango ha mimaraga yo khethekanaho miṱuku, nga u bveledzisa vhubindudzi nga ngomu ha Afrika na u kunga vhubindudzi vhunzhi ha mashango a sili uri vhu dzhene kha vhupo ha mbambadzo mahala.
Nga vhanga ḽa ndingedzo dza ṱhanganyelo ya dzingu na ikonomi dzo dzikaho, ho vha na nyaluwo yo khwaṱhaho kha vhubindudzi ha nga  ngomu ha Afrika.

3. Khabinethe yo ṱanganedza Muvhigo wa Vhudavhidzani wa Lushaka wa Vhuraru wa Afrika Tshipembe uri u rumelwe kha Buthano ḽa Muhanga wa UN nga ha Tshanduko ya Kilima (UNFCCC).
Tshipikwa tsha mutheo tsha UNFCCC ndi u swikelela ndango ya gesepfuḓi kha mufhe uri i vhe kha ḽevele ine ya ḓo thivhela tshikafhadzo ya mupo ine ya vha khombo uri i sa khakhise sisteme ya kilima.

Muvhigo wa Afrika Tshipembe u na musaukanyo wa mvelaphanḓa yaḽo u bva kha Vhudavhidzani ha Lushaka ha u thoma u ya kha Vhudavhidzani ha Lushaka ha Vhuvhili he nga murahu ha vha Muvhigo wa Vhudavhidzani wa Vhuraru, sa zwe wa sedzuluswa nga tshitshavha tsha dzitshaka na vhathu vha kwameaho vha fhano hayani.
 
C. Milayotibe

1. Khabinethe yo ṱanganedza u rumelwa ha Mulayotibe wa Mveledziso ya u fuwa  Zwipuka na u ṱavha Zwimela zwi ḽiwaho zwa lwanzheni (Aquaculture Development Bill) wa 2018 Phalamenndeni. Mulayotibe, wo bveledzwaho nga murahu ha vhukwamani ho fhelelaho na vhathu vha kwameaho vhoṱhe kha sekhithara ya u fuwa na u ṱavha zwimela na zwipuka zwa lwanzheni, u ṱoḓa u bveledza mveledziso ya u fuwa na u ṱavha zwimela na zwipuka zwa lwanzheni kha ikonomi ya malwanzhe. U ṋetshedza, nzudzanyo dza ndangulo  maitele a sekhithara; u vhekanya ṱhoḓea dza u ṋea ḽaisentsi na phemithi dza u fuwa na ṱavha zwimela na zwipuka zwi ḽiwaho zwa lwanzheni na mathoma a dzizounu dza mveledziso ya u fuwa na u ṱavha zwimela na zwipuka zwi ḽiwaho zwa malwanzheni.

2.  Khabinethe yo ṱanganedza u rumelwa ha Mulayotibe wa Vhutsireledzi na  Mutakalo wa Vhashumi wa 2018 Phalamenndeni. Mulayotibe u khwinisa Mulayo wa Vhutsireledzi na Mutakalo wa Vhashumi wa 1993 (Mulayo wa 85 wa 1993). Wa ṱanganedzwa, Mulayotibe u ḓo khwaṱhisedza tsireledzo khulwane ya vhashumi malugana  na khuvhalo na malwadze mushumoni.

Mulayotibe u ṱalutshedza zwavhuḓi Sisteme ya Ndangulo ya Vhutsireledzi na Mutakalo nahone u tshimbilelana na maitele a khwinesa a dzitshaka. U ṋetshedza ndingo dza  khombo dza khombekhombe dziṋe dza tea u itwa nga vhatholi na pulane ya ndangulo ya khombo yo khetheaho mushumoni yo bveledzwaho na u shumisiwa u fhungudza khombo dzine vhashumi vha nga ṱangana nadzo.

D. Milaedza

1. U fhululedza

1.1. Khabinethe i fhululedza Muphuresidennde Vho Ramaphosa, vhe vha rambiwa nga Dzangano Ḽivhusi ḽa Khoniferentsi ya Mishumo ya Dzitshaka (ILO) u vha muṅwe wa mudzulatshidulo kha Khomishini ya Ḽifhasi nga ha Vhumatshelo ha Mushumo.  

1.2. Muphuresidennde vho dovha vha rambiwa u ṋea mulaedza kha khoniferentsi, ine ya khou pembelela miṅwaha ya 100 u bva tshe ya thoma.  Musi vhe henengei, vha ḓo luvha na u ṱhonifha Senthinari ya Muphuresidennde wa kale Vho Nelson Mandela. Khabinethe i livhuwa Tshigwada tsha Afrika kha dzangano ḽivhusi ḽa ILO nga u ranga phanda nyambedzano ngei Geneva na u takalela nyambedzano dze dza ḓo farwa nga dzangano ḽivhusi ḽa shango vhuponi ha vhukhethelo ha havho.

2. Ndiliso

2.1. Khabinethe  swikisa ndiliso kha muṱa na dzikhonani dza Minisṱa wa Masheleni wa wa kale wa u thoma kha dimokirasi ya Afrika Tshipembe, Vho Derek Keys vhe vha ita mushumo  vha vhuṱhogwa wa u pfukisela marambo zwavhuḓi  a Tshikwama tsha Lushaka u ya kha muvhuso wa khethiwaho nga nḓila ya dimokirasi nga 1994.   

3. Ramadan

3.1. Khabinethe i tamela mashudu tshitshavha tsha Mamusilemu musi vha tshi khou yo thoma u ḓidzima kha ṅwedzi mukhethwa wa Ramadan vhege i ḓaho. Nga tshifhinga tsha Ramadan, Mamusilemu vha a ḓidzima u bva nga ḓuvha ḽi tshi bva u swikela ḽi tshi kovhela, musi vha tshi fhedza tshifhinga vha thabeloni ya u ḓikhwaṱhisa muyani.

E. Zwi khou ḓaho

1. Muphuresidennde Vho Ramaphosa ṋamusi, nga ḽa 10 Shundunthule vha ḓo dalela Muvhuso wa Vhupileli na Muhasho wa Tshumisano na Mavhusele na zwa Sialala (CoGTA), sa tshipiḓa tsha ndingedzo dzavho dza u ambedzana na vhurangaphanḓa ha sialala u khwaṱhisedza uri mushumo wa muvhuso u khou tshimbidzwa nga nḓila i bveledzaho. Madalo aya ndi tshipiḓa tsha vhuḓiimiseli ha Muphuresidennde he vha ḓivhadza nga tshifhinga tsha Mulaedza wavho wa Lushaka (SoNA) wa u tou thoma nga Luhuhi 2018 uri vha ḓo dalela muhasho wa muvhuso muṅwe na muṅwe.  

2. Mufarisa Muphuresidennde Vho David Mabuza ṋamusi, nga ḽa 10 Shundunthule 2018, vha ḓo ṋetshedza mulaedza kha Khoro ya Mveledziso ya Vhashumi ya vhuraru ya Samithi ya Afrika Tshipembe Emperors Palace ngei Johannesburg nga fhasi ha thero: “Vhufarisani kha u vusuludza mushumo na u guda’. Samithi ya maḓuvha mavhili i ḓo ṱanganya vharangaphanḓa vha nḓowetshumo khulwane, vhomakone vha mishumo na vha zwa pfunzo u amba nga ha mafhungo o fhambanaho, hu tshi katelwa na makumedzwa a u tandulula thaidzo ya u shaya mushumo ha vhaswa, u maanḓafhadza ho bvelaho phanḓa, na Mveledziso ya Nḓowetshumo ya Vhuṋa.

3. Khabinethe i khou dovha hafhu ya ramba MaAfrika Tshipembe u ṱanganela kha vhuṱambo ha u pembela ṅwaha woṱhe Senthinari ya Vho Tata Nelson Mandela na Vho Mama Albertina Sisulu, vhe vha thusa kha u fhaṱa thikho ya dimokirasi ya Afrika Tshipembe ine ra khou ḓiphiṋa ngayo ṋamusi. Komiti ya dziMinisṱa nga ha Senthinari ya Vho Nelson Mandela na Senthinari ya Albertina Sisulu yo rwel ṱari Mbekanyamushumo dza Muvhuso vhege ino. Zwidodombedzwa zwa vhuṱambo ha u pembela zwi nga wanala kha webusaithi ya muvhuso (www.gov.za), hune zwiṅwe miṱangano yo dzudzanywaho/ vhuṱambo na zwiṅwevho zwa muvhuso zwi khou ḓaho zwa nga wanala henefho.

F. U tholiwa

U tholwa hoṱhe hu ḓo itwa ho thoma ha khwaṱhisedzwa ndalukanyo dza vho tholwaho na u sedzwa arali vha si na milandu.
1. Vho Lerato Mataboge sa muimeli wa dti kha Bodo ya Khamphani Khulwane  ya Ndindakhombo ya Tshikolodo tsha Zwivhambadzwaseli ya Afrika Tshipembe SOC Limited.

2. Vho RS Mogaladi sa Mufarisa Mulanguli Muhulwane: Thikhedzo ya Zwiimiswa na Khonanyo,  CoGTA.

Mbudziso:
Vho Phumla Williams – Muambeli Mufareli wa Khabinethe
Luṱingothendeleki: 083 501 0139