Tshitatamennde tsha Muṱangano wa Khabinethe we wa farwa nga ḽa 27 Luhuhi 2019 ngei  Tuynhuys Ḓoroboni ya Kapa

A. Mafhungo a zwino kha Shango

1. Tshipitshi tsha Mugaganyagwama tsha 2019

1.1 Khabinethe i ṱanganedza Tshipitshi tsha Mugaganyagwama tsha 2019 tsho ṋetshedzwaho nga Minista wa Gwama Vho Tito Mboweni Phalamenndeni, Ḓoroboni ya Kapa nga ḽa Vhuraru, 20 Luhuhi 2019, sa muhanga we wa vhea Afrika Tshipembe kha nḓila ine roṱhe ra kona u vusuludza na u fhaṱa nga huswa ikonomi yashu ya vha yo katelaho na i no khou ya u bvelela.

1.2 Tshipitshi tsha Mugaganyagwama tshi bveledza mushumo wa vhuḓikumedzeli wo sumbedziswaho nga Muphuresidennde Vho Cyril Ramaphosa kha Mulaedza wa Lushaka wavho ngei Phalamenndeni, Ḓoroboni ya Kapa nga ḽa 7 Luhuhi 2019. 

1.3 Khabinethe i tikedza vhurangeli ho fhambanaho, hu tshi katelwa na u fhungudzwa ha mulayotibe wa muholo wa sekhithara ya tshitshavha, u itela u engedzedza u vhulunga na u khwaṱhisa masheleni a muvhuso. U kombetshedza milayo i konḓaho ya thikhedzo ya zwa masheleni kha Eskom u thusa tshandukiso ya tshiimiswa u vha dzangano ḽi konaho u shuma zwavhuḓi na zwone zwi a ṱanganedzwa.

1.4 Roṱhe ri na tshipiḓa tshine ra nga tshi tamba kha u alusa ikonomi yashu na u sikela mushumo vhathu vhashu. U kunda khaedu dzi konḓesaho vhukuma dzi bvaho kha vhufa ha muvhuso wa tshiṱalula zwi amba u shumisana na muvhuso nga u thoma u shumisa mbekanyamushumo dzawo, u alusa ikonomi na u kunga vhubindudzi ha mashango a sili.

2. Eskom

2.1 Khabinethe yo ṱanganedza muvhigo u bva kha Mufarisa Muphuresidennde Vho David Mabuza kha mushumo wa Komiti ya Khabinethe ya Tshipentshela nga ha Eskom ye ya thomiwa zwi tshi khou bva kha u khakhisea ha ṋetshedzo ya muḓagasi zwenezwino na masiandaitwa a si avhuḓi kha ikonomi. Ndingedzo yo konanywaho ya muvhuso ya u ḓisa ṱhogomelo yo khwaṱhaho ya zwiṱirakitsha, mishumo na ya zwa masheleni kha Eskom dzi khou ya phanḓa.

2.2 Komiti ya Khabinethe ya Tshipentshela yo farwa nga Mufarisa Muphuresidennde Vho Mabuza nahone i katela Dziminista dza Mabindu a Tshitshavha, Fulufulu, Vhuendi, Masheleni, Mapholisa na Tsireledzo ya Muvhuso. I ḓo tea u vhea iṱo ṋetshedzo ya fulufulu ḓuvha na ḓuvha.

2.3 Zwi tshi elana na vhuḓikumedzeli ha Muphuresidennde Vho Ramaphosa ha uri phindulo ya muvhuso kha vilili ḽa muḓagasi i fanela u vha yo katelaho na u vha na vhukwamani, Minista wa Mabindu a Muvhuso na Mudzulatshidulo wa bodo ya Eskom vho vha na nyambedzano dza u thoma na vhurangaphanḓa ha madzangano a vhashumi mararu a ṱanganedzwaho nga Eskom, nḓowetshumo ya maini ya malasha na a zwa vhuinzhiniara.

2.4 Muṱangano na vha zwa mishumo wo vhiga nga ha thaidzo dza mishumo ya Eskom na sisiteme ya u bveledzise, u ṱhogomela na khaulwa ha muḓagasi hu songo pulaniwaho. Muṱango wo ṱoḓa u thoma mutheo wa vhukwamani ha tshifhinga tshiḓaho ha fomuḽa. Tshandukiso ya Eskom na yone yo ambiwa nga hayo, masia oṱhe a tendelana uri hu ḓo vha nyambedzano nnzhi u itela u pfesesa khwine pulane na zwine zwa nga itea musi hu fhandekanya divishini dza mabindu dza Eskom dza vha zwiimiswa zwa u shuma zwo fhandekanaho zwiraru.

2.5 Nḓowetshumo ya zwa maini ya malasha yo ṱanganyiswa nga fhasi thikhedzo ya Khoro ya Minerala ya Afrika Tshipembe (MINCOSA), muṱangano wo ḓo ṱahisa thaidzo dzi elanaho na ṋetshedzo ya malasha, mbadelo na zwa mitengo, na khwaḽithi ya malasha a ṋetshedzwaho Eskom.

2.6 Dziṅwe nyambedzano dzo farwa na vha zwa vhuinzhiniara, nga fhasi ha thikhedzo ya Khoro ya zwa Vhuinzhiniara ya Afrika Tshipembe (ECSA). Masia oṱhe a vhomakone kha zwa vhuinzhiniara o vha o imelwa nga madzangano o tou ḓi ḓisaho avho u ya nga u fhambana’ hu tshi katelwa na Dzangano ḽa Lushaka ḽa Dziinzhiniara dza Vharema.

2.7 ECSA yo ṋea tsenguluso yayo ya thaidzo dzo livhanaho na Eskom ya ṋetshedza themendelo nga ha uri hu nga dzheniswa hani zwigwada zwa phurofeshinala ya thekhinikhala na zwa pfunzo zwa Afrika Tshipembe zwo ṱanḓavhuwaho kha thusedzo nga u ṱavhanya i ṱoḓeaho u dzikisa ṋetshedzo ya muḓagasi.

2.8 MINCOSA na ECSA dzi ḓo thusa muvhuso u thoma Thimu ya Tsedzuluso ya Ṱhogomelo na Mishumo ya Thekhinikhala ya Eskom ine ya ḓo ḓivhadzwa hu si kale.

3. Fulufulu ḽi bvaho kha zwiko zwi Vusuludzwaho

3.1 Khabinethe i tikedza nḓivhadzo nga Minista wa Fulufulu Vho Jeff Radebe,
dzine dza khwaṱhisedza mbuno dza mutheo dzi tikedzaho fulufulu ḽi bvaho kha zwiko zwi vusuludzwaho kha u thivhela masiandaitwa a sia avhuḓi mahulwane a vhubvo ha zwivhaswa zwa mvelo zwa fulufulu u fana na ole na malasha.

3.2. Fulufulu ndi tshikonisi tshihulwane kha gondo ḽa Afrika Tshipembe ḽa u ya kha nyaluwo ya ikonomi na matshilisano na mveledziso. Pulane ya Mveledziso ya Lushaka (NDP) i amba uri Afrika Tshipembe ḽi ṱoḓa 20 000 megawatsi dza fulufulu ḽi bvaho kha zwiko zwi vusuludzwaho nga 2030. Mbekanyamushumo ya Vhurengi ya Vhubveledzi ha Muḓagasi ho Ḓiimisaho ha Fulufulu ḽi bvaho kha zwiko zwi Vusuludzwaho yo ita mushumo muhulwane vhukuma kha ikonomi, u sika mishumo, u manḓafhadza vhadzulapo, tshandukiso na na tshanduko ya kilima.

3.3. Musi Afrika Tshipembe ḽi khou bvela phanḓa na u shela mulenzhe   zwihulwane kha ndingedzo ya ḽifhasi ya mveledziso dza kilima i konḓelelaho na khaboni ya fhasi, muvhuso u dzula wo ḓikumedzela kha u khwaṱhisedza tshanduko yavhuḓi u ya kha vhumatshelo ho kunaho.

3.4. Tshigwada tsha Bannga ya Ḽifhasi zwenezwino tsho vha ṋemuḓi wa Sisiteme dza Mbulungelo ya Fulufulu na Fulufulu ḽi Vusuludzwaho ngei Ḓoroboni ya Kapa u bva nga ḽa 25  swika kha ḽa 26 Luhuhi 2019 nga fhasi ha thero: “Beṱiri Mbulungelo ya Fulufulu na Vhumatshelo ha U vusuludza – U ya kha Sisiteme ya Fulufulu ḽi bvaho kha zwiko zwi Vusuludzwaho i Ṋetshedzwaho ya 100%”. Vhurumelwa u bva kha nḓowetshumo, masheleni, zwiimiswa zwi ṋetshedzaho tshumelo, vhalauli, muvhuso na vhorapfunzo vho amba nga ha khwiniso dza sekhithara ya fulufulu ḽi bvaho kha zwiko zwi vusuludzwaho hu tshi katela mafhungo a mbekanyamaitele, vhulauli, zwa masheleni, mabindu, zwa thekhinikhala, khumbelo, vhubveledzi, khoudu na zwitandadi zwine zwa ṱoḓea kha u ṱanḓavhudza fulufulu ḽi bvaho kha zwiko zwi vusuludzwaho.

3.5. Thekhinoḽodzhi dza mbulungelo ya fulufulu na fulufulu ḽi bvaho kha zwiko zwi vusuludzwaho dzi ita uri ri kone u shandukisa muḓagasi wa vha tshivhumbeo tsha fulufulu ra u vhulunga u itela u ḓo u shumisa nga murahu musi u tshi ṱoḓea. Sisteme dza mbulungelo ya fulufulu dzi fhungudza ṱhoḓea ya khaphasithi ya bekapu u bva kha malasha kana mamaga a mveledzo ya muḓagasi wo fhiswaho wa vha gese, hune ngauralo wa fhungudza mushuluwo wa sekhithara ya muḓagasi na u thusa u fhungudza tshanduko ya kilima.

4. Mbekanyamushumo ya Zounu dza zwa Ikonomi dza Tshipentshela (dziSEZ)

4.1 Khabinethe i ṱanganedza fulufhelo ḽa vhabindudzi vha dzitshaka na vhapo ḽe vha ḽi sumbedza nga kha vhubindudzi kha Zounu ya Mveledziso ya zwa Nḓowetshumo ya Saldanha Bay  (SBIDZ), ine ya khou bvelela u vha habu ya nṱhesa ḽifhasini kha zwa maḓini na ya mashango a seli ha malwanzhe. Hetshi ndi tshipiḓa tsha Mbekanyamushumo ya SEZ ya Muhasho wa Mbambadzo na Nḓowetshumo .

4.2 U thomiwa ha dziSEZ u mona na shango hu khou humisela murahu u sedzesa ha mushumo wa ikonomi kha vhuṅwe vhupo ha shango zwi tshi bva kha pulane ya vhupo ya muvhuso wa tshiṱalula.

4.3 U bva tshe ya thomiwa, dziSEZ dzo shela mulenzhe kha u kunga vhubindudzi ha tshoṱhe u fana na u sainiwa ha vhubindudzi ha R3 biḽioni  zwenezwino kha SBIDZ.

4.4 Ndugiselo ya vhubindudzi ha dziSBIDZ i katela vhuṅwe vhubindudzi vhuṱanu vhune ha ḓo engedza ine R2,4 biḽioni ya vhubindudzi kha mbonalo ya tshifhinga tshipfufhi na tsha vhukati tsha zounu, musi yo no khunyeledzwa.

5. Ṋetshedzo ya Maḓi

5.1 Khabinethe i ṱanganedza themamveledziso yo khwiniswaho ya Thandela ya Maḓi a ngei Mzimvubu miḓanani ya Esiqhungqwini ngei Tsolo, une wa wanala ngei kha Masipala Wapo wa Mhontlo Kapa Vhubvaḓuvha, sa tsumbo ya uri muvhuso u khou isa phanḓa hani na u swikelela ṱhoḓea dza vhadzulapo naho Afrika Tshipembe ḽi shango ḽine ḽa vha na mutsiko wa maḓi.

5.2 U vha hone ha thandela dza maḓi dzo raliho dzi sika zwikhala zwa mishumo na u khwaṱhisedza ṋetshedzo ya maḓi ane vhathu vha kona u ḓihwalela u itela u a shumisa miṱani na dzifemeni.  

5.3 U bva mabebo a dimokirasi mushumo munzhi wo no itwa u khwaṱhisedza uri vhadzulapo vha wana tshumelo dza mutheo u fana na maḓi o kunaho. Miṱa i ṱoḓaho u swika 90% zwa zwino i wana maḓi kha dzibommbi. 

6. Vhutsireledzi tshikoloni

6.1 Khabinethe i sasaladza mivhigo ya zwiwo zwa u tambudzwa, u tswelwa na khakhathi kha zwikoloni zwa shango. Vhana vhashu vha ṱoḓa vhupo ho tsireledzeaho ha u guda nahone ri ita khuwelelo kha vhagudi, vhabebi na vhaunḓi uri vha shumisane u tsireledza vhana vhashu kha matshilisano, mivhilini na vhuḓipfi.

6.2 Khabinethe i dovha ya khoḓa vha Tshumelo ya Mapholisa vha Afrika Tshipembe kha u ita mushumo wavho nga u ṱavhanyedza vha fara vhahumbulelwa vhe a dzhenela kha ndingedzo dza u thuba tshikoloni tsha  
Edenvale ngei Gauteng.

6.3 Khabinethe i khou ita khumbelo kha komiti ya u langa tshikoloni u u ṱola themamveledziso ine ya vha hone ya zwikolo zwavho u khwaṱhisedza uri zwifhaṱo zwa tshikolo zwo tsireledzea, zwi khou ṱhogomelwa tshifhinga tshoṱhe na u lugela ngudo.

7. Maitele a songo ṱanganedzeaho nga vharangaphanḓa vha vhureleli vhaṅwe.

7.1 Khabinethe i khou vhilaedzwa nga zwe ya vhona kha mivhigo ya midia ya zwenezwino nga ha maitele a sa ṱanganedzeiho nga  vhaṅwe vharangaphanḓa vha vhureleli . U vuwa vhafuni hu no khou tou humbulelwa ha muthu o lovhaho ndi mulandu ndi zwiṅwe zwa tsumbo. Vhunzhi ha zwiwo zwezwo zwo bvelela tshifhingani tsho fhiraho, u bva kha u fafadzela miraḓo ya kereke nga zwivhulayazwikhokhonono zwi re na phoizeni u vha ṱuṱuwedza uri vha nwe peṱirolo, dzimbevha na mahatsi, vhukati ha zwiṅwe.

7.2 Vhathu vha ya kha zwiimiswa zwa vhureleli u ya fusha mimuya yavho na u khwaṱhisedzwa mihumbuloni, nga musi vha kha nyimele dzi konḓaho vhukuma na u vha kha tshiimo tshine tsha vha vhea khomboni. Khabinethe i khou ita khuwelelo kha vhathu vhoṱhe uri vha shumisane u fhelisa maitele aya ane a tambudza vhathu vhane vha vha vha kha tshiimo tshi si tshavhuḓi na u dzhenisa matshilo avho khomboni. Madzhendedzi a vhutevhedzeli ha mulayo vha fanela u dzhenelela hune zwiito zwa vhugevhenga zwa vha zwo itwa nga fhasi ha u ḓidzumbetshedza nga vhureleli. Khabinethe yo dovha ya zwi limuwa uri Khomishini ya Ṱhuṱhuwedzo na Tsireledzo ya Pfanelo dza Mvelele, Vhureleli na Zwitshavha zwa Luambo i khou ita ṱhoḓisiso nga ha maitele aya, dzine dza ḓo ṋetshedza thusedzo yo katelaho zwoṱhe ine ya ḓo vha litshisa u ita zwiito izwi.

8. Khetho dza lushaka na mavundu dza 2019

8.1 Khabinethe i ita khuwelelo kha MaAfrika Tshipembe vhoṱhe vho lugela u vouta, nga maanḓa vhaswa vhane vha khou ḓo vouta lwa u tou thoma vha zwigidi na zwigidi vho ḓiṅwaliselaho vouta, u shumisa pfanelo dzavho dza u vouta kha Khetho dza Lushaka na Mavundu dzi no khou ḓo vha hone nga Ḽavhuraru ḽa 8 Shundunthule 2019, vha vha na vhupfiwa nga ha vhumatshelo ha shango.

8.2 Muphuresidennde Vho Ramaphosa vho ḓivhadza lwa tshiofisi na u ganḓisa ḓuvha ḽa 8 Shundunthule 2019 sa datumu ya khetho dza lushaka na mavundu. Hezwi zwi amba uri mutevhe wa vhathu vho lugelaho u vouta wo vala nahone vhathu vha nga si tsha kona u ḓiṅwalisela u khethe kha khetho dza Shundunthule. Muphuresidennde, u ya nga Khethekanyo ya 2A ya Mulayo Dziholodei, 1994 (Mulayo wa 36 wa 1994), sa zwe wa khwiniswa,  vho ḓivhadza lwa tshiofisi uri ḓuvha ḽa 8 Shundunthule 2019 ndi holodei ya shango ḽoṱhe.

8.3 Afrika Tshipembe, pfanelo ya u vouta ndi maṱhakhe a miṅwaha ya u lwela mbofholowo yashu. Yo ḓa nga mbadelo khulwanesa ya vhunzhi ha vhanna na vhafumakadzi vha shango ḽashu vha kumedzela matshilo avho.

9. Caster Semenya

9.1 Khabinethe i ṱanganela na MaAfrika Tshipembe kha u ima ro farana ri tshi tikedza musidzana vha vhukoni Caster Semenya. Nga mulandu wawe, une wa khou thetsheleswa phanḓa ha Khothe ya Nyambedzano ya Mitambo, i fhira mafhungo a zwa mutambo. Ndi nga ha pfanelo dza vhathu dza mutheo na tshirunzi tsha mvelo tsha vhathu vhoṱhe.

9.2 Ri ita khuwelelo kha vhathu uri vha sumbedze thikhedzo yavho kha #HandsOffCaster. Kha ri sumbedze ḽifhasi uri ri lushaka lune dzhiela nṱha ndinganyiso, ndingano na ṱhonifho ya tshirunzi tsha muthu.

10. Nḓowetshumo ya vhusiki

10.1 Khabinethe yo takadzwa nga mvelelo dzavhuḓi dza vhukwamani ha Nḓowetshumo ya Vhusiki yo rangiwaho phanḓa nga Minista wa Vhudavhidzani Vho Stella Ndabeni-Abrahams, ho farwaho nga fhasi ha Thero: “Leveraging on Digital Platforms for Fourth Industrial Revolution (4IR) Creatives”. Ndivho ho vha u amba na nḓowetshumo u wana masiandaitwa a 4IR kha sekhithara ya vhusiki, na nga ngomu ha sekhithara ya zwifanyiso na muungo na khasho, na u bveledzisa luvhanḓe lwa vhathu vha kwameaho lwa u vha ḓisela tshanduko.

10.2 Vhadzheneli vho tenda uri muvhuso u fanela u amba na vhathu vha kwameaho na Phalamennde nga ha Khwiniso ya Mulayotibe wa Nzivhanyedziso, mveledziso ya Tshata ya Tshanduko ya Midia, u amba na vhahashi kha u lwela u fhelisa u fhuriwa ha vhabveledzisi vho ḓiimisaho vhaṱuku, na u khwaṱhisedza uri vhaṋe vha matheriaḽa vha  a vhuelwa nga u shumiswa ha matheriaḽa avho kha luvhanḓe lwa nthanethe.

11. Dziakhaunthu dza midia wa matshilisano dza khole khole

11.1 Khabinethe yo vhona na u vhilaedzwa nga akhaunthu dza khole khole dza Facebook na LinkedIn dzine dza pfi ndi dza Dziminista na Vhafarisa Minista.

11.2 Ri khou tama u kaidza miraḓo ya tshitshavha uri vha songo fhuriwa na u kungwa nga akhaunthu dza khole khole idzi, dzine dziṅwe dza fhulufhedzisa zwikhala zwa mabindu zwa khole khole, dzine dza humbela vhathu uri vha badele tshelede uri vha vhe tshipiḓa tsha zwikhala zwa mabindu izwi. A hu na muraḓo wa Khorondangi a humbelaho mbadelo ya bindu kana mushumo zwa tshiofisi nga kha midia wa matshilisano. Arali vha tshi khou tima tima, vha humbelwa uri vha kwame ministiri kana mihasho kha  www.gov.za.

11.3 Miraḓo ya tshitshavha vha humbelwa uri vha ṱhogomele na avho vhane vha wela kha tshikwekwe tsha vhaitakhole avha vha fanela u mboḓi vhiga zwiito izwo mapholisani nga u  ṱavhanyedza.

11.4 Khabinethe i sasaladza zwiito zwo itwaho nga dziṋe ḽa miraḓo ya Khorondangi kana muraḓo muṅwe na miṅwe wa tshishavha nga dziakhaunthu dza midia wa matshilisano dza khole khole.

11.5 A ri ḓidzhenisi na luthihi kha mahumbulwa, mihumbulo na zwifanyiso zwo no khou humbulewa nga akhaunthu dza khole khole idzi.

12. Venezuela

12.1 Khabinethe i khou vhilaedzwa nga tshiimo tsho no khou bvelela ngei Venezuela,
nga maanḓa khaedu dza vhalindavhathu dzine dza khou ṱoḓa u dzhielwa nṱha nga u ṱavhanya. Ri khoḓa ndingedzo dza Mashango Mbumbano (UN) dza u ṋetshedza thikhedzo dza vhulondavhathu kha vhadzulapo na u ita khuwelelo kha tshitshavha u tikedza vhathu vha Venezuela nga tshifhinga itshi tshi konḓaho.

12.2 Khabinethe i dovha hafhu ya tikedza khuwelelo kha vhathu vha Venezuela iri vha ṋewe tshikhala tsha u dzhia tsheo nga ha vhumatshelo havho. Zwi tshi bva kha tshenzhemo yashu Afrika Tshipembe, ri tenda uri thandululo ya tshoṱhe i nga swikelelwa u bva kha nyambedzano dza zwa poḽitiki yo katelaho ya nga ngomu i dzhenelwaho nga masia oṱhe o kwameaho kha shango iḽo.

B. Tsheo dza Khabinethe

13. Pulane ya Mushumo ya Lushaka (NAP) U lwa na Tshiṱalula nga Muvhala, Khethululano na Muvhala, Vengo ḽa Vhabvannḓa na U sa Konḓelelana

13.1 U bva nga 1994, ndaulo nga u tevhekana dzo shuma u ṱanganya vhathu vhashu vhoṱhe, u ṱuṰuwedza vhuthihi ha lushaka na u khwaṱhisedza vhuthihi ha matshilisano. U fhodza khethekanyo dza tshifhinga tsho fhiraho ndi maitele a bvelaho phanḓa ane a fanela u farisana na u khwaṱhisedza zwikhala zwa ikonomi zwihulwane zwa vhathu vhanzhi. Khabinethe ngauralo yo ṱanganedza NAP kha U lwa na Tshiṱalula nga Muvhala, Khethululano na Muvhala, Vengo ḽa Vhabvannḓa na U sa Konḓelelana u ḓo i swikisa kha UN.

13.2 Hezwi zwi tevhela vhukwamani vhuhulwane vhukuma na mihasho ya muvhuso; zwiimiswa zwi Tikedzaho Dimokirasi, madzangano a tshitshavha na vhathu vha kwameaho vho teaho kha mavundu oṱhe.

13.3 NAP i ḓo shela mulenzhe kha na u khwaṱhisedza vhutevhedzeli ha muvhuso kha mishumo yayo kha mashango a dzitshaka, lushaka na kha dzingu, nga maanḓa kha Buthano ḽa Dzitshaka nga ha U fhelisa Maitele Oṱhe a Khethululano nga Muvhala na Thendelo ya Durban na Mbekanyamushumo ya Mushumo yo ṱanganedzwaho nga UN nga murahu ha Khonferentsi ya Vhuraru ya u lwa na Tshiṱalula nga Muvhala (WCAR) ye ya farelwa

14. Phurotokholo Iṅwe kha Buthano ḽa u lwa na U Tambudza na tshiṅwe Tshiṱuhu, U pfisa vhuṱungu kana Maitele a Shonisa muthu kana Ndaṱiso.

14.1 Khabinethe yo tendela u rumelwa ha Phurotokholo Iṅwe kha Buthano ḽa u lwa na U Tambudza na tshiṅwe Tshiṱuhu, U pfisa vhuṱungu kana Maitele a Shonisa muthu kana Ndaṱiso Phalamenndeni u itela u thendelano u ya nga Khethekanyo ya 231 (2) ya Mulayotewa wa Riphabuḽiki ya Afrika wa 1996.

14.2 Thendelano ya tshiofisi i ṱuṱuwedza vhutevhedzeli ha ndayotewa muvhuso, pfanelo ya vhathu na i tshimbilelana na mishumo ya dzitshaka ya Afrika Tshipembe . Mulayotewa u ṋetshedza thivhelo ya u kandekanywa ha pfanelo dza muthu o valelwaho fhethu nga kha ndaṱiso ya muvhuso kana ndaela ya khothe.

15. Dzidizaini dza serisi dza khoini ya tshihumbudzo dza vhakuvhanganyi

15.1 Khabinethe yo tendela dizaini dza serisi dza khoini ya tshihumbudzo ya vhakuvhanganyi dzine dza ḓo ṋetshedzwa nga 2019-2021:

a) 2019 ‘U pembelela serisi dza khoini ya Afrika Tshipembe: Miṅwaha ya 25 ya Dimokirasi ya Ndayotewa;
b) 2019-2021 serisi dza khoini ya yo itwaho nga musuku fhedzi: Phukha Ṱhanu Khulwane dza Afrika;
c) 2019-2021 serisi dza khoini ya pulatinamu: Phukha Ṱhanu Khulwane dza Afrika
d) 2020 serisi dza khoini ya Natura:  Supercontinent Gondwana;
e) 2020 serisi dza khoini ya Natura: khoini ya silivhere yo kunaho ya R25 : Cradle ya Humankind – Hominids;
f) 2020 serisi dza khiraunu ya 2½c ṱiki na R2 : Vhutumbuli ha Afrika Tshipembe – Retinal Cryoprobe;
g) 2020 serisi dza khoini ya muvhala ya R10 na R5 : Zwiṋoni na Maluvha a Cape Winelands Biosphere Reserve; na
h) 2021 serisi dza khoini ya Natura: khoini ya silivhere yo kunaho ya R25:  Supercontinent Gondwana.

C. Milayotibe

16. Mulayotibe wa Khwiniso wa Vhuendelamashango

16.1 Vhuendelamashango ndi sekhithara ine ya fara fulufhedziso ya zwikhala zwihulwane nahone i tea u ṱhogomelwa uri i aluwe na u bveledziswa u ya phanḓa. NDP i vhona uri vhuendelamashango vhu na khonadzeo ya u vha iṅwe ya vhatshimbidzi vhahulwane kha ikonomi..

16.2 Kha u sala murahu hafhu vhukoni ha vhuendelamashongo ha shango sa tshibveledzi tsha mushumo na mbuelo, Khabinethe yo tendela khanḓiso ya Mulayotibe wa Khwiniso wa Vhuendelamashango u itela u wana mahumbulwa nga tshitshavha, une wa khwinisa Mulayo wa Vhuendelamashango, wa 2014 (Mulayo wa 3 wa 2014).

16.3 Khwiniso dzi khwinisa kuvhusele kwa Vhuendelamashango ha Afrika Tshipembe sa tshiimiswa nga fhasi ha maanḓalanga a bodo. Vhu dovha ha manḓafhadza Minista wa Vhuendelamashango uri a wane muelo malugana na rennde ya haya ya tshifhinga tshiṱuku.

16.4 Mulayotibe u ṋetshedza hafhu ṱhoḓea dza vhukoni ha vhatshimbidzi vha vhaendelamashango na ndaulo ya mutshimbidzi wa vhaendelamashango o no khou reila.

17. Mulayotibe wa U thusa Matshudeni vha ṱoḓaho u gunda kha zwiimiswa zwa pfunzo ya nṱha wa 2019 (Central Application Service Bill )

17.1 Sa lushaka ro ḓiimisela u vula na u khwaṱhisedza tswikelelo yo ṱanḓavhuwa kha sisiteme vhupfumbudzi na pfunzo ya nṱha. Tshipiḓa tsha ndeme tsha maitele aya tshi kha u khwaṱhisedza uri matshudeni vhane vha khou ṱoḓa u guda kha pfunzo ya nṱha vha kona u swikela sisiteme ya u ita khumbelo i leluwaho na i sa ḓuriho ine ya katela zwiimiswa zwinzhi zwa pfunzo ya nṱha. Nga hezwi, Khabinethe yo tendela khanḓiso ya  Central Application Service Bill waf 2019 kha Gazete ya Muvhuso, u itela mahumbulwa nga tshitshivha

17.2 Mulayotibe u ṋetshedza mathomo a tshiimiswa tsha tshitshavha tshine tsha tshimbidza khumbelo u ya mbekanyamushumo dza pfunzo ya nṱha na vhupfumbudzi, u fhungudza mbadelo dza khumbelo, u ṋetshedza mutshudeni mafhungo nga ha mbekanyamushumo dza pfunzo na u ita uri Muhasho wa Pfunzo ya Nṱha na zwiimiswa zwi kone u vhea iṱo ndingano na dimogirafi.

18. Mulayotibe wa Tshumelo ya Mafhungo na Ḽaiburari ya Tshitshavha ya Afrika wa 2019

18.1 Kha u sala murahu mvelele ya lushaka lu vhalaho, Khabinethe yo tendela khanḓiso wa 2019 u itela u wana mahumbulwa nga tshitshavha. Mulayotibe u ṱoḓa u sedzana na mafhungo a elanaho na tshanduko kha u ṋetshedza ḽaiburari dza tshitshavha na vhadzulapo nga maanḓa kha zwitshavha zwe kale zwa vha zwo thudzelwa kule.

18.2 Nga nḓivho ya uri mbetshelwa ya ḽaiburari dza tshitshavha u ya nga Mulayotewa ndi vhukoni ha mimasipala. Mulayotibe uyu , vhukati ha zwiṅwe, u ṋetshedza mikhwa na zwiṱandadi wa ḽaiburari ya tshitshavha yo teaho. U dovha wa ṱuṱuwedza kuvhusele kwo ṱanḓavhuwaho na khonanyo u mona na masia mararu a muvhuso malugana na ḽaiburari ya tshitshavha na sisiteme ya mafhungo. 

18.3 Mulayotibe wa vhuya wa tendelwa, u ḓo sedzana na u sa lingana ha tshifhinga tsho fhiraho malugana na dziḽaiburari dza tshitshavha na u ṋetshedza zwiko zwo linganaho zwi ṱanganedzaho vhathu vha re na vhuholefhali, vhaswa, vhaaluwa na vhane vha si ambe Tshikhuwa kha vhupo ha ḓoroboni na ha mahayani. Minista wa Vhutsila na Mvelele Vho Nathi Mthethwa vha ḓo fara muṱangano na vhoramafhungo u ṱalutshedza nga ha Mulayotibe.

D. Zwi khou ḓaho

19. Mulevho wa khakhathi dzo livhiswaho kha mbeu  (GBV)

19.1 Nndwa na vhuvhi ha GBV i ḓo khwaṱhiswa nga Ḽavhuṱanu ḽa 8 Ṱhafamuhwe 2019 musi Muphuresidennde Vho Ramaphosa, khathihi na madzangano a si a muvhuso o fhambanaho, vha tshi ḓo saina mulevho wa u lwa na GBV. Vhuṱambo ha u saina vhu ḓo farelwa East London ngei Kapa Vhubvaḓuvha vhu tevhelavho u rwelwa ṱari ha Samithi ya Muphuresidennde nga ha Mabulayo a vhathu vha tshisadzini na Khakhathi dzo livhiswaho kha Mbeu ye ya farwa ṅwaha wo fhiraho nga Lara.

20. Sesheni ya Vhu63 ya Khomishini ya UN nga ha Vhuimo ha Vhafumakadzi

20.1 Minista wa Vhafumakadzi, Vho Bathabile Dlamini, vha ḓo rangaphanḓa vhurumelwa u ṋetshedza muvhigo wa shango kha Sesheni ya Vhu63 ya Khomishini ya UN nga ha Vhuimo ha Vhafumakadzi ngei New York, USA nga ḽa 13 Ṱhafamuhwe 2019. 

20.2 Khomishini i ḓo sedza “sisiteme ya tsireledzo ya matshilisano, u swikelela tshumelo dza tshitshavha na themamveledziso yo khwaṱhaho ya ndinganyiso ya mbeu na u maanḓafhadza vhafumakadzi na vhasidzana” sa yone thero ya vhuṱhogwa. Muvhigo u ḓo sumbedzisa vhuḓikumedzeli ha Afrika Tshipembe ha u sedzana na u sa lingana ha mbeu na u sa lingana kha shango, na u isa phanḓa na thoma mbekanyamushumo na nyito dza u tandulula izwi. 

21. Vhubindudzi ha zwa Maini

21.1 Khabinethe i ṱanganedza u vulwa ha tshiofisi nga Muphuresidennde Vho Ramaphosa ha Vedanta Zinc International’s Gamsberg Mine ngei Devhula ha Kapa nga Ḽavhuṋa, 28 Luhuhi  2019.

21.2 Vhubindudzi vhu fhiraho R21.8 biḽioni vhu fhaṱa kha vhuḓikumedzeli ho ṱanganedzwaho nga tshifhinga Khonferentsi ya Vhubindudzi ya u rwela ṱari ya shango ye farwa ṅwaha wo fhiraho, ye ya dzikusa gabelo ḽiswa ḽa mveledziso ya zwa ikonomi na zwa nḓowetshumo shangoni.

21.3 Luṱa lwa u thoma lwa maini lu ḓo wana vhubindudzi ha  R5.5 biḽioni na u anganyelwa u ḓo shuma lwa miṅwaha ya 30. Maini u ḓo thola vhathu vha 3000 kha mushumo wa u fhaṱa na vhathu vha 700 kha mushumo wa tshoṱhe.

22. U rwelwa ṱari ha Nyambedzano ya Sekhithara ya Vhuendi ha Maḓini

22.1 Kha u ṱandavhudza hafhu vhukoni ha Afrika Tshipembe sa shango ḽa zwa maḓini ḽi ṱalutshedzaho nga vhupo ha dzhiosiṱirathedzhi na mbambadzo yaḽo  kha nḓila dza u vhambadza malwanzheni, Minista wa Vhuendi, Vho Dokotela Blade Nzimande, vha ḓo vha ṋemuḓi wa u Rwela Ṱari ha Nyambedzano ya Sekhithara ya Vhuendi ha Maḓini ya maḓuvha mavhili u bva nga ḽa 28 Luhuhi u swika nga ḽa 1 Ṱhafamuhwe 2019 ngei Durban, KwaZulu-Natal

22.2 Nyambedzano dzi sumbedzisa vhuḓikumedzeli ho itwaho nga Muhasho wa Vhuendi nga 2019 u ṱavhanyisa u thoma u shuma ha Mbekanyamaitele ya zwa Maḓini yo Katelaho zwoṱhe Comprehensive Maritime Transport Policy (CMTP) yo tendiwaho nga Khabinethe nga 2017. 

22.3 Vhuṱambo vhu ḓo sedza nyito dzine dza tea u dzhiwa u khwaṱhisedza tshanduko, u kunga vhubindudzi kha tshiṱirathedzhi tsha thandela dza themamveledziso ya zwa maḓini zwiṋe zwa dzhiwa zwi zwa ndeme kha u vhea Afrika Tshipembe sa Senthara ya zwa Maḓini yo Imelaho Dzitshaka. Ndi ndugiselo hafhu ha mathomo a tshifhinga tshi ḓaho a Khoro ya Mveledziso ya Sekhithara ya Vhuendi ha zwa Maḓini sa zwi zwa sumbedziswa nga  CMTP.

23. Good Green Deeds

23.1 Muphuresidennde Vho Ramaphosa vha ḓo rangaphanḓa fulo ḽa lushaka  “Good Green Deeds” nga ḽa 8 Ṱhafamuhwe 2019 ngei Buffalo City, Kapa Vhubvaḓuvha. Vhuḓifhinduleli ha u khwaṱhisedza vhupo ho tsireledzeaho na ho kunaho vhu kha MaAfrika Tshipembe vhoṱhe.

23.2 U dzudza zwitshavha zwashu zwo kuna zwi thoma na riṋe, nahone ndi zwa vhuṱhogwa uri mahaya na mabindu vha thome u shumisa maitele a vhulanguli ha malaṱwa.

23.3 Muphuresidennde vha ḓo rwela ṱari  Operation Phakisa: Ikonomi ya Malaṱwa na Khemikhala, zwine zwo livhiswa kha u tikedza ikonomi ya Afrika Tshipembe musi i tshi khou fhungudza vhuṱala haḽo ha zwa mupo.

24. Tshumisano ya u Guda U vhala ya Lushaka

24.1 Muphuresidennde Vho Cyril Ramaphosa vha ḓo ṋetshedza iṅwe ṱhuṱhuwedzo kha Tshumisano ya u Guda U vhala ya Lushaka kha vhuṱambo na ḽa 8 Ṱhafamuhwe 2019 Mdantsane ngei Kapa Vhubvaḓuvha. Mbekanyamushumo yo livhiswa kha u khwinisa mikhwa ha u vhala ya MaAfrika Tshipembe nga u ṱuṱuwedza lufuno lwa u vhala.

25. Vhureakhovhe ha tshikalo tshiṱuku

25.1 Muhasho wa Vhulimi, Maḓaka na Vhureakhovhe (DAFF), zwi tshi khou tshimbilelana na Mulayo wa Zwiko zwi Tshilaho zwa Maḓini (Mulayo wa 18 wa 1998), sa zwe zwa khwiniswa, u ḓo ṋetshedza pfanelo dza u rea khovhe kha vhureakhovhe ha tshikalo tshiṱuku kha tshitshavha tsha Matigulu ngei KwaZulu-Natal nga ḽa 14 Ṱhafamuhwe 2019. Hezwi zwi tevhela u rwelwa ṱari  Port Nolloth ngei Devhula ha Kapa   

25.2 DAFF yo tshimbidza vhupfumbudzi vhuhulwane vhukuma vhu vhuedzaho nga maanḓa vhafumakadzi kha zwitshavha izwi. U rwela ṱari hu fanaho ho ḓo farwa ngei Kapa Vhubvaḓuvha na Kapa Vhukovhela. Khabinethe i ṱanganedza application yo bveledziswa nga DAFF ine ya vhidzwa u pfi Abalobi app, ine ndivho yayo ha ḓo vha u thusa vhureakhovhe vha tshikalo tshiṱuku u ṱumanya khaṋo dzavho dza lwanzheni na makete u fanaho na mavhengele a khovhe.

E. Milaedza

26. U fhululedza

26.1Khabinethe i fhululedza:

• mudzhiazwinepe zwa fhasi ha maḓi Vho Allen Walker vha Warner Beach kha u wina kha khethekanyo ya zwifanyiso zwa shaka kha awadi dza  World ShootOut 2018  he ha farelwa Germany.
• Mubiki Kobus van der Merwe wa resitorente ya Wolfgat ngei Paternoster ngei Kapa Vhukovhela, ye ya wina Awadi ya Resitorente ya Ṅwaha kha u rwela ṱari ha Awadi dza Resitorente dza Ḽifhasi ngei Paris.
• vhathu vha Nigeria na Senegal – na u khwaṱhisedza hafhu muhumbulo ya Khomishini – ya u fara khetho dze dza tshimbila zwavhuḓi. Ri khou fhulufhela u ḓo khwaṱhisedza vhushaka ha mbambadzo na ha ikonomi, zwa poḽitiki kha masia oṱhe vhukati ha Afrika Tshipembe na mashango oṱhe mavhili.

27. Ndiliso

27.1 Khabinethe i ḓi baḓekanya na Muphuresidennde Vho Ramaphosa u swikisa ndiliso kha u lovha ha muimbi wa jazz na muṱanganedzi wa tshiphuga tsha National Order of Ikhamanga, Mama Dorothy Masuka, vha na miṅwaha ya 83. Mama Vho Masuka vha ḓo humbulwa nga u shela mulenzhe zwihulwane kha vhufa ha zwa mvelele ya Afrika Tshipembe na dzhango.

Mbudziso:
Vho Phumla Williams – Muambeli wa Khabinethe o Farelaho (GCIS)
Luṱingothendeleki: 083 501 0139