Tshitatamennde tsha Muṱangano wo farwaho nga 27 Ṱhafamuhwe 2019

A. Mafhungo a zwino kha Shango

1. Vhubindudzi

1.1 Khabinethe i ṱanganedza luṱa lwa vhuvhili lwa u engedzwa ha Zounu ya Ikonomi ya Tshipentshele ya Vhuimangalavha ha Mbambadzo ha Dube (SEZ) ngei Kwazulu-Natal. Vhubindudzi ha R18 biḽioni vhu khou dovha ha ḓadzisa dziṅwe hekithara hafhu dza 45 fhethu ha nḓowetshumo kha (SEZ). I ḓo shuma sa mutheo wa u kokodza vhuṅwe vhubindudzi vhu anganyelwaho R20 biḽioni kha miṅwaha miṱanu i ḓaho.

1.2 Khabinethe i dovha ya ṱanganedza vhubindudzi ha R72 miḽioni ya vha vhubveledzi vha zwa eḽekiṱhironiki zwa Hisense nga vha China kha mutevhe wa vhubveledzi ha zwa dzitheḽevishini na dzifiridzhi kha ḽimaga ḽavho ḽi re ngei Atlantis Kapa Vhukovhela, hune ho sikiwa zwikhala zwa mishumo ya vhubveledzi zwa 150. Ṱhanganyelo ya vhubindudzi hovhu hoṱhe kha puḽanti ya Atlantis vhu vho swika kha R440 miḽioni        

2. Mbuedzedzo ya mavu 

2.1 Muphuresidennde Vho Cyril Ramaphosa vho ṋetshedza mavu lwa u tou thoma vha tshi a vhuedzdza  kha vhaḓuhulu vha  tshitshavha tsha Griqua (tshitshavha tsha Ebenhaeser) ngei Vredendal Kapa Vhukovhela. U ṋetshedzwa uhu hu khou isa phanḓa Mbekanyamushumo ya Mbuedzedzo ya Mavu ine i sedza kha u khwinisa nyimele dza zwitshavha zwe kale zwa vha zwo sielwa nnḓa.

2.2 Khabinethe i ṱanganedza thikhedzo ine ya ṋetshedzwa nga Muhasho wa Mveledziso ya Mahayani na Mbuedzedzo ya Mavu nga murahu ha musi ho no vha na thendelano hune hu ṋetshedzwa maṱereṱere a tshivhalo ane a nga shumiswa nga vhalimi vhuponi honoho, zwine zwa ḓo ita uri hu dzule hu tshi kho shumiwa kha mavu ayo lwa zwino na kha mirafho i ḓaho.

3. Savei ya zwa Vhashumi ya Kotara

3.1 Khabinethe i ṱanganedza u bvisiwa ha data ya zwa vhashumi ya u fhedzisela yo bviswaho vhege yeneyi nga vha Mbalombalo vha Afrika Tshipembe (StatsSA), ine i khou khwaṱhisedza nyaluwo yo fhelelaho ya zwa vhashumi nga 2018. Savei ya zwa Vhashumi ya Kotara, nthihi ya savei mbili dzi itwaho nga StatsSA, i sumbedza uri mishumo kha sekhithara dza vhukuma yo aluwa nga 158 000 kha miṅwedzi ya 12 nga 2018. Kha miṅwedzi miraru ya u fhedzisela ya 2018, mishumo yo aluwa nga 87 000. Savei a yo ngo katela data ya zwa vhulimi na mishumo zwayo kha ikonomi.   

3.2 Maitele aya ane a khou ṱangwanedzwa, a tevhela u bvisiwa ha Savei ya  Vhashumi vha Shango ya Kotara (QLFS) yo bvisiwaho ṅwedzi wo fhiraho, ine i katela sekitara dzoṱhe dza ikonomi,mishumo ya tshoṱhe na mishumo zwayo, ine yo dovha ya sumbedzisa nyaluwo ya ndeme ya zwa mishumo nga 2018. 

3.3 Nyaluwo iyi ya mishumo i khou sumbedza tshipiḓa tsha nyaluwo ya vhuḓifulufheli ha vhabindudzi, khathihi na u aluwa ha vhubindudzi ha nnḓa thwii kha ikonomi, zwine zwoṱhe zwi sumba kha u bvelela ha u lwisa nga Muphuresidennde kha u alusa ikonomi ya Afrika Tshipembe sa fhethu hune vhubindudzi vhu nga itwa hone. Khonferentse ya Vhubindudzi ya Ofisi ya Muphuresidennde ye ya farwa mahoḽa nga Tshimedzi yo kokodza vhuḓigani ha R300 biḽioni. Kha miṅwaha miṋa i khou ḓaho, muvhuso u ḓo shuma na vhabindudzi, zwitshavha zwapo na vhaimela vhashumi u itela u vhona uri vhumbindudzi vhune vho no ḓigana khaho vhu khou shuma, na u thusa u sika miṅwe mishumo hafhu khathihi na zwikhala zwa ikonomi.

3.4 U bva mathomoni a ndaulo ino, QLFS yo sumbedza uri ṱhanganyelo ya mishumo yo aluwa u ya kha 16.5 miḽioni, khayo hu na 1.5 miḽioni ya mishumo miswa yo sikiwaho kha tshifhinga tsha miṅwaha miṱanu.

4. Tshinyadzo ya Ḓumbumazwikule Idai

4.1 Khabinethe i livhisa ndiliso dzayo kha miṱa ya vhapondwa vha Ḓumbumazwikule Idai ḽe ḽa kwama zwipiḓa zwa Mozambique, Malawi na Zimbabwe. Ḓumbumwikule ḽo sia ḽo tshinyadza vhukuma, maḓana na maḓana a zwigidi zwa vhathu vho sala vha si na mahaya, vhupo vhunzhi ho tshinyadzwa ha khauwa zwirathisi zwa vhudavhidzani na dzibada dza sala dzi si tsha tshimbilea.  

4.2 Nga muya wa Ubuntu (Vhuthu) Muphuresidennde Vho Ramaphosa vho fhindula kha tshililo tsha thuso u bva kha mashango a vhadzulelani nga u tendela zwingwada zwo fhambanaho u ya u ṱhadula, hu tshikatelwa vha re na vhukoni ha u ṱoḓa na u phulusa.

4.4 Khabinethe i takalela mushumo wo itwaho nga vha Mmbi ya Vhupileli ya Lushaka ya Afrika Tshipembe (SANDF), Tshumelo ya Mapholisa ya Afrika Tshipembe (SAPS), khathihi na Muhasho wa Mutakalo. Mabufho a (SANDF) o thusa nga u phulusa vhathu vhe vha vha vho hahedzwa nga miḓalo na u ri (SAPS) na yone yo dovha ya rumela na mmbwa dzo pfumbudzwaho dza u fembedza khathihi na vha shumaho nadzo kha mushumo wa u ya u ṱoḓa na u phulusa. Khabinethe i dovha ya livhuwa vha tshiimiswa tshi sa shumeli malamba vha Gift of the Givers kha u ṋetshedza havho thuso i khou yaho phanḓa ya vhuthu na ya u ṱhaḓula kha tshiwo tshi songo lavhelelwaho.

5. Eskom

5.1 Mufarisa Muphuresidennde Vho David Mabuza vho vhiga kha Khabinethe zwo no swikelwaho nga ha Eskom na vhuleme hayo ha muḓagasi. Ho no swikelwa zwi takadzaho kha u wana ndisedzo ya malasha na diziḽi yo linganaho, khathihi na zwiko zwa maḓi o bommbelwaho kha mbulungelo dza zwiṱitshini kha dzi puḽanthi dza shumisaho maḓi u bveledza muḓagasi.

5.2 Phaneḽe ya u Sedzulusa ya zwa Thekiniki yo tholwaho nga Minisiṱa wa zwa Mabindu a Muvhuso Vho Pravin Gordhan na Bodo ya Eskom nga ḽa 4 Ṱhafamuhwe 2019, i ḓo fhedzisa muṅwe wa mishumo yawo mathomoni a vhege i ḓaho na uri vha ḓo vha vha na mvelelo thangeli u bva kha zwe vha sedzulusa zwiṱitshini zwa muḓagasi zwa Eskom. Hezwi zwi ḓo thusa Eskom na muvhuso u ḓa na pulane yo dzudzanyeaho ya u londola dzipuḽanti dza muḓagasi, zwine zwa ḓo thusa kha u dzikisa sisiṱeme ya u bveledza  muḓagasi kha vhege na miṅwedzi i si gathi i khou ḓaho.  

5.3 Khabinethe yo dovha ya amba nga ha fhungo ḽa nyimele ya  zwa masheleni a Eskom. Hu na nḓila dza tshivhalo dzine dzi khou sedzwa u itela u tikedza tshiimiswa tsha muḓagasi. U bveledzwa ha muḓagasi ho vha ho dzika vhege hei nahone tshutshedzo ya u khauwa ha muḓagasi yo vha i fhasi. Honeha, hu kha ḓi vha na khonadzeo ya u khauwa huhulwane hu songo dzudzanyelwaho hune ha khakhisa kha sisiṱeme yoṱhe ngauralo.  

5.4 Khabinethe yo fhululedza vhulanguli hoṱhe ha Eskom kha u lwisa havho kha u ṋetshedza fulufulu nga u fulufhedzea hu si na u khauwa nahone hu na vhudziki, hu tshi khou ṋetshedzwa ikonomi na vhadzulapo nga fhasi ha nyimele dza mashumele a konḓaho vhukuma.

5.5 Khabinethe yo ombedzela uri MaAfrika Tshipembe vhoṱhe vha tea u farisana vha dovha vha ḓa na mihumbulo miswa - khathihi na maitele a u vhulunga fulufulu e a shumiswa kha tshifhinga tsho fhiraho - u itela u fhungudza u ṱoḓea ha muḓagasi. Hezwi zwi katela u dzima dzigiza,bommbo dza dziphuḽu dza u bammbela khathihi na mavhone ane a sa khou shumisiwa. Zwiṅwe zwo no swikelwaho nga Eskom na kha u bveledzwa ha muḓagasi,sa zwe sa sumbedziswa zwone nga Minisiṱa wa Mabindu a Muvhuso, u ḓo ṋetshedzwa vhukati ha vhege i ḓaho.

6. U livhiswa ha ndiliso kha Mukololo Vho Irene Thandekile Buthelezi

6.1Khabinethe i livhisa ndiliso dzayo kha muṱa na dzikhonani dza Mukololo Vho Irene Thandekile Buthelezi, mufumakadzi wa Mukololo Vho Mangosuthu Buthelezi. Mukololo Vho Irene vho vha vho malana na Mukololo Vho Buthelezi lwa miṅwaha ya 67.  

Mukololo vho vha tshi tou vha thikho na thikhedzo ya Vho Buthelezi miṅwahani ya musi vhe muthu a ḓivheaho wa poḽotiki kha poḽotiki ya Afrika Tshipembe, Mukololo vho sia vhana vhavho Mukololo Vho Ntuthukoyezwe Zuzifa, Mukololo Vho Phumzile Nokuphiwa na Mukololo Vho Sibuyiselwe Angela na vhaḓuhulu.

7. Tshikimu tsha Lushaka tsha Thusedzo ya Masheleni kha Vhagudi (NSFAS)

7.1 Minisiṱa wa Pfunzo ya Nṱha na Vhupfumbudzi Vho Naledi Pandor vho ḓivhadza u avhelwa ha maṅwe masheleni hafhu a R967 miḽioni kha NSFAS. Masheleni aya a khou ya u shumiswa kha u lifha tshikolodo tsha vhagudi vhe vha vha vho lambedzwa nga NSFAS vha 52 514 vhane vha kha ḓi bvela phanḓa na ngundo dzavho. U avhelwa uhu a hu kateli vhagudi vhane vha vho lambedzwa kha zwoṱhe kha luṱa lwo vusuludzwaho lwa muholo wa fhasisa wo ṱanganyiswaho wa vhabebi.

7.2 Khabinethe i tikedza u lwisa hoṱhe hune ha khou sedza kha uri pfunzo i swikelelee, nga maanḓa avho vhane vha bva miṱani ine ya shaya. I ḓo bvela phanḓa na u tikedza mushumo une wa khou lingedza u vala mutwe wa tshayandinganyo tshitshavhani tshashu. Khabinethe i vhidzelela vhagudi u isa phanḓa na u shumisana na muhasho kha u wana thandululo dza mafhungo ane ra kha ḓi vha ro livhana nao.

8. Koporasi ya Khasho ya Afrika Tshipembe (SABC) 

8.1 Khabinethe i dzhiela nṱha na u ṱanganedza mushumo une wa khou itwa u itela u thusa SABC kha u kuvhanganya masheleni a R3.2 biḽioni sa ndambedzo ya zwino u bva kha dzibannga dza vhubindudzi. Hezwi zwi ḓo thusa u vhona uri nnḓu ya khasho i khou kona u swikelela ṱhoḓea dza ndambedzo u bva zwino u swika nga Khubvumedzi 2019. 

8.2 Khabinethe i dzula yo ḓifhima kha u tikedza SABC na uri hezwi zwi khou itea murahu ha nḓivhadzo nga Minisiṱa wa Gwama Vho Tito Mboweni kha Tshipitshi tsha Mugaganyagwama nga Luhuhi 2019 ya u tikedza mabindu a muvhuso (dziSOC) ane a khou tsikea kha zwa masheleni, ho katelwa na SABC uri a wane ndambedzo zwa zwino u bva kha mbulungelo ya masheleni o vhetshelwaho thungo.

9. Khonferentse ya Vhuthihi ha Tshitshavha tsha Mveledziso ya Tshipembe ha Afrika (SADC)

9.1 Khabinethe yo takadzwa nga uri Afrika Tshipembe ḽo vha ṋemuṱa wa Khonferentse ya Vhuthihi  ya SADC yo tshimbilaho zwavhuḓi na Riphabuḽiki ya Dimokirasi ya Sahrawi Arab mathomoni a ṅwedzi uno.

9.2 Sahara Vhukovhela ndi ḽone shango ḽi ḽoṱhe Afrika ḽine ḽa kha ḓi vha nga fhasi ha muvhuso wa vhukoloni. Khonfarentse ya Vhuthihi ha SADC na Sahara Vhukovhela i lwela, vhukati ha zwiṅwe zwinzhi, u khwaṱhisedza pfanelo dza vhathu vha Vhukovhela ha Sahara uri vha ḓiimise nga vhone vhane, hezwi zwi tshimbilelana na milayo ya Thendelanomviswa ya Mbumbano ya Dzitshaka (UN) khathihi na Tshiimiswa tsha Vhuthihi ha Afrika na Mbumbano ya Afrika (AU).

B. Tsheo dza Khabinethe

10. Khomishinari muswa wa Tshumelo ya Mbuelo ya Afrika Tshipembe (SARS)

10.1 Khabinethe i ṱanganedza u tholiwa ha Vho Edward Christian Kieswetter sa Khomishinari muswa wa SARS u bva nga ḽa 1 Shundunthule 2019.                        

10.2 Vho Kieswetter vho wana digirii ya Nṱha(Hon) ya Education Science nga 1988,   Masiṱasi ya  Science Education nga 1996 na Masiṱasi ya Business Administration nga 2001, ro to topola kha zwinzhi. Vha khou ḓa SARS na tshenzhemo khulwane ye vha i wana kha sekhithara ya phuraivete na ya muvhuso. U penndelwa ha u tholiwa hohu hu ita uri themendelo ye ya itwa nga Khomishini ya Vhuṱoḓisisi kha Ndaulo ya Muthelo na Mavhusele nga SARS i shume, ye Mudzulatshidulo wayo ha vha hu Muhaṱuli vho no awelaho Vho Robert Nugent.                                                                                                                                

11. Khomishini ya Vhuṱoḓisisi kha Ndaulo ya Muthelo na Mavhusele nga SARS (Muvhigo wa Nugent)

11.1 Khabinethe yo nyeṱulelwa nga ha mushumo wa Khomishini ya vhuṱoḓisisi kha Ndaulo ya Muthelo na Mavhusele nga SARS. Muphuresidennde Vho Ramaphosa vho thola khomishini nga ḽa 24 Shundunthule 2018, kha zwiṅwe zwinzhi, u dzikisa SARS, u vhuedzedza vhuvha hayo na u khwaṱhisa vhukoni u itela u swikela zwipikwa zwa u kuvhanganya mbuelo. Muvhigo thangeli wo ṋetshedzwa nga ḽa 27 Khubvumedzi 2018 he wa tevhelwa nga muvhigo wa u fhedzisela nga ḽa 11 Nyendavhusiku 2018.                           

11.2 Khabinethe yo dzhiela nṱha mawanwa a khomishini a uri u kundelwa hunzhi ha SARS ho simuwa kha “u kundelwa nga huhulu ha mavhusele na u sa fulufhedzea” fhasi ha avho vhe vha vha vhe Khomishinari. Khomishini yo ita themendelo thwii dza vhululamisi dza 27 u itela u lulamisa tsheo dzo dzhiwaho kha ḽa mulovha dze dza vha dzi tshi khou tshinyadza,zwi tshi khou katelwa vhunzhi ha zwipiḓa zwa thengo ya tshumelo na zwishumiswa, kuvhekanyelwe kwa tshiimiswa khathihi na khwaṱhisedzo ya vhurangaphanḓa ha tshiimiswa. Iṅwe ya themendelo khulwane ho vha ya u thola Khomishinari wa SARS nga u ṱavhanya.                                     

11.3 Khabinethe i bvisela khagala thikhedzo yayo nga vhuḓalo ya themendelo dzo itwaho nga Khomishini na uri Minisiṱa wa Gwama vha ḓo vhona uri idzi themendelo dzi khou shuma, ho katelwa na uri vha range phanḓa maitele a vhukwamani u itela u khwinisa Mulayo wa SARS une wa thusa kha mavhusele na vhuḓifhinduleli, khathihi na mushumo wa ndeme wa Mulavhelesi Guṱe a tshi vhambedzwa na Bodo.        

11.4 Khabinethe i ṱahisa ndivhuwo dzayo kha Muhaṱuli Vho Nugent, miraḓo ya phaneḽe na thikhedzo ya tshigwada tsha Khomishini, kha muvhigo wavho wa ndeme vhukuma, khathihi na vhukoni na luvhilo lwe vha u bveledza ngalwo.   Muvhigo wo no anḓadziwaho u bva tshe wa bvisiwa, na uri u a wanala kha webusaithi ya Ofisi ya Muphuresidennde: www.thepresidency.gov.za

12. Vhuṱhaṱhuvhi ha Pulane Khulwane ya Lushaka ya Zwidzidzivhadzi (NDMP) 2013-2018

12.1 Khabinethe yo tendela muvhigo wa vhuṱhaṱhuvhi ha NDMP 2013-2018 sa tsumbedzo ya u ḓivhofha hu no khou ya phanḓa nga muvhuso kha u lwa na u shumiswa na masiandoitwa a zwidzidzivhadzi zwitshavhani u ya kha shango ḽashu nga vhuphara.        

12.2 Vhuṱhaṱhuvhi ho sumbedzisa uri naho NDMP i tshi ṋetshedza muhanga wa ndendedzi kha sekithara, u vhona uri i shume zwo leludzwa nga kuvhekanyele ku sa nyauli kwa zwiṱirathenzhi zwa mihasho ya tshivhalo i kwameaho.  

12.3 I dzinginya vhudzheneleli ha tshivhalo vhu ngaho ha u kwakwanyisa zwiṱirathedzhi zwa mihasho khathihi na u themendela hafhu ndambedzo yo ḓiimisaho yo fhelelaho ya tshiimiswa u itela u ṱuṱuwedza fhungo ḽa u thivhela u shumiswa ha zwidzidzivhadzi nga nḓila i si yone zwitshavhani zwashu nga maanḓa vhukati ha vhaswa.   

12.4 Khabinethe i khou tenda khaedu dzine zwitshavha zwo livhana nadzo zwi tshi ya kha madzema a u shumisa zwidzidzivhadzi. Themendelo ye ya itwa nga vhuṱhaṱhuvhi i ḓo shuma nga maanḓa kha u tandulula fhungo heḽi. Khabinethe yo dovha ya tendela u thomiwa ha Khoro ya u Lwa na u shumisiwa ha Zwidzidzivhadzi, ine yo vhekanywa nga nḓila i fanaho na ya Khoro ya Lushaka ya  AIDS ya Afrika Tshipembe, u itela u ṱuṱuwedza u lwa na dzema ḽa u shumisa zwidzidzivhadzi. Pulane khulwane yo vusuludzwaho ya zwino i ḓo vhidzwa sa Pulane Khulwane ya u Lwa na u Shumisiwa ha Zwidzidzivhadzi.      

13. Muhanga wa Phindulo ya zwa Mbeu, Vhupulani, Mugaganyagwama, Vhulavhelesi na Vhuṱhaṱhuvhi khathihi na Vhuṱolamuvhalelano       

13.1 Khabinethe yo tendela Muhanga wa Phindulo ya zwa Mbeu, Vhupulani, Mugaganyagwama, Vhulavhelesi na Vhuṱhaṱhuvhi na Vhuṱolamuvhalelano.Muhanga u vhea zwa mafhungo a vhafumakadzi sa fhungo ḽa vhuṱhogwa kha mbekanyamaitele ya lushaka nga u ṋetshedza siṱirathedzhi na u thoma u shumisa pulane kha u fhindula kha zwa mbeu kha pulane dzi re hone, vhulavhelesi, vhuṱhaṱhuvhi na sisiṱeme dza vhuṱolamuvhalelano.  

13.2 Mulayotewa u kombetshedza u fheliswa ha khethululo nga mbeu, na u dzhiela nṱha pfanelo dza vhafumakadzi na vhasidzana, zwine zwi ṱoḓa u shuma nga maitele maswa na vhuḓiimiseli u bva kha masia oṱhe a muvhuso.

14. Mivhigo ya  vhuṱhaṱhuvhi

14.1 Khabinethe yo dovha ya tendela tshiṅwe tshivhalo tsha mivhigo ya vhuṱhaṱhuvhi ho itiwaho nga kha Muhasho Wa Vhupulani, Tsedzuluso na Ndaulo ya Kushumele (DPME) ho katelwa zwi tevhelaho:

• Vhuṱhaṱhuvhi ha Pulane dza Muhanga wa zwa Zwiṱirathedzhi na Mashumele (FSAPP) une wa lavhelesa arali FSAPP yo vha i tshi khou shuma kha u dededza mihasho kha nḓisedzo ya tshumelo, nga maanḓa kha u fhindula kha mvelelo dza zwihulwane zwa muvhuso, khathihi na u vhona u ri mihasho i na vhuḓifhinduleli kha mashumele. Mvusuludzo i khwaṱhisedza u tea ha maitele haya, fhedziha, kuolelwe kwayo ku sumbedza hu na mitwe na uri mashumele aya a sumbedza a songo vhekanyea tshoṱhe, u vhofhekana na u tshimbilelana na mbekanyamaitele na milayo yo teaho. Muvhigo u khou dzinginya u dzhenelela ho vhalaho u itela u khwaṱhisa aya maitele.    
• Vhuṱhaṱhuvhi ha Tshiolwa tsha Mbekanyamaitele ya Mvetomveto nga ha Magudedzi a Zwitshavha, vhune vhu sedza kha tshiolwa tsha mbekhanyamaitele ya mvetomveto vhune ha sedza kha u tandulula u shaea ha pfunzo na zwikhala zwa u pfumbudza vhaaluwa na vhaswa musi vho no ṱhaphudza pfunzo dzavho, khathihi na u kundelwa hadzo u swikela ṱhoḓea dza vhaaluwa na vhaswa kha u dzhena kha mimaraga ya mishumo na u wana zwikili zwa u ḓitshidza.  Muvhigo wa vhuṱhaṱhuvhi wo sumbedzisa ṱhahelelo ya zwiko zwo teaho u ita uri iyi mbekanyamushumo i kone u bveledza mvelelo dze dza vha dzo lavhelelwa.  
• Vhuṱhaṱhuvhi ha Ṱhuṱhuwedzo ya Mabindu nga Muvhuso, ine i ṋetshedza khalo ya u ri sisiteme yo fhelela I shuma hani u tikedza mabindu na u vhuedza tshitshavha. Muvhuso u khou shumisa ṱhuṱhuwedzo dzo fhambanaho u ṱuṱuwedza dzi feme u shuma kana u bindudza kha miṅwe mishumo thwii kana u shela mulenzhe kha dziṅwe mvelelo dza matshilisano kana dza ikonomi. Muvhigo u topola u dzhenelela kana u tikana kha ṱhuṱhuwedzo dza mabindu dzo fhambanaho. U themendela, ro tou topola kha zwinzhi, u thomiwa ha komithi ya vhukonanyi ha Ṱhuṱhuwedzo ya Muvhusoṱhanganeli.   
• Vhuṱhaṱhuvhi ha Tshiṱirathedzhi tsho Ṱanganelaho tsha nga ha u Alusa zwa Mabindu na Mabindu Maṱuku, tshine tsho ṱola u shuma ha tshiṱirathedzhi, tshine tsho khwinisiwa nga 2005 uri tshi sedze kha zwiteṅwa zwa ndeme zwi ngaho u sika mishumo, u thoma zwiswa na nyaluwo. Pulane yo dzinginywaho i katela khwiniso, vhukonanyi na u vhona uri matavhi oṱhe a muvhuso a khou shuma lu pfadzaho khathihi na u khwaṱhisa mashumele a zwiimiswa na vhulavhelesi.

14.2 Vhuṱhaṱhuvhi vhu lwela u khwaṱhisa Tshumelo ya Vhashumi na mavhusele a muvhuso. Vhuṱhaṱhuvhi ho vha ho ṋetshedzwa vhaṋetshedza tshumelo vho ḓiimisaho na uri vhu ḓo vheiwa kha webusaithi ya DPME: www.dpme.gov.za

15. Nḓila dza vhukonanyi ha lushaka kha UN, AU na SADC

15.1 Zwi tshi tshimbilelana na Pulane ya Mveledziso ya Lushaka, ine ya khou lwisa u alusa mveledziso ya tshoṱhe nga u lwa na khaedu dza dzingu, dza kha dzhango na dza ḽifhasi ḽoṱhe nga vhuphara, Khabinethe yo tendela u thomiwa ha nḓila ya vhukonanyi ha lushaka ha u konanya adzhenda dza UN, AU na SADC dza mveledziso ya tshoṱhe.  

15.2 Nḓila iyi ya vhukonanyi ha lushaka i ḓo shuma sa maitele a u katela vhashumi u bva kha masia o fhambanaho na vhakwamei vha tshivhalo kha u tshimbidza vhukwamani na vhukonanyi nnḓa na ngomu ha muvhuso nga ha u ḓivhofha ha Afrika Tshipembe kha mveledziso ya tshoṱhe ya dzitshakatshaka.

15.3 Hezwi zwi ḓo lavheleswa nga Komithi ya Minisiṱa dza Tshivhalo (IMC), zwi tshi khou tshimbidzwa u bva kha muvhuso, une wa ḓo vhona uri adzhenda dza mveledziso (Adzhenda ya Mveledziso ya Tshoṱhe ya 2030 ya UN, Adzhenda ya AU ya 2063 na Pulane ya Mveledziso ya Siṱirathedzhi tsha Vhusumbedzisi ha Dzingu SADC) dzine dzi khou vhonala zwavhuḓi kha pulane dza lushaka dza shango, khathihi na uri dzi ḓo ṋetshedza ndendedzi ya nga ha u swikelela ṱhoḓea dza mavhigele na tsedzuluso. 

16. IMC nga ha Tshanduko ya Vhuṋa ya Vhubveledzi kha Nḓowetshumo (4IR)      

16.1 Nga murahu ha musi Muphuresidennde Vho Ramaphosa vho no ita nḓivhadzo nga tshifhinga tsha musi vha tshi khou Ṋetshedza Mulaedza wa Lushaka nga 2019, Khabinethe yo tendela u thomiwa ha IMC nga ha 4IR.  .

16.2 Khomishini i ḓo eletshedza nga ha zwiṱirathedzhi na mbekanyamaitele u itela u fhindula nga ha mveledziso ntswa dza thekhinoḽodzhi zwo itiswa nga u dzhenelela ha zwa didzhithaḽa na 4IR, ho katelwa mushumo u khou tshimbilelanaho na Khomishini ya Ofisi ya Muphuresidennde nga ha 4IR.

17. Mafheloni a themo

17.1 Musi Khabinethe i tshi khou fhedza mbekanyamushumo yayo ya ndaulo ya vhuṱanu, yo livhuwa vhafarisani vhoṱhe vha zwa matshilisano na vhadzulapo. I humbela MaAfrika Tshipembe uri vha ḓifhime kha u fhaṱta shango ḽi khou bvelelaho. 

17.2 Khabinethe yo livhisa ndivhuwo dzayo kha Phalamennde na Vhulamukanyi kha u dzhiela nṱha ndeme ya ndayotewa na u vhona uri Khorondangi i a vha na vhuḓifhinduleli u itela dzangalelo ḽa vhutshilo ha khwine ha vhadzulapo.   

17.3 Yo dovha ya livhisa ndivhuwo dzayo kha vhafarisi vha Afrika Tshipembe kha SADC; AU; Brazil, Russia, India, China na Afrika Tshipembe; Tshigwada tsha vha 20 (G20), UN na maṅwe madzangano kha u ima na Afrika Tshipembe u itela u khwinisa nyimele shangoni khathihi na u shuma naḽo kha u lwela u vha na Afrika Tshipembe ḽa khwine,Afrika ḽa khwine na ḽifhasi ḽa khwine.

17.4 Khabinethe yo elelwa nga ṱhompho miraḓo ya Khorondangi ya Lushaka vhe vha ri sia kha ndaulo ya vhuṱanu, Minisiṱa Vho Collins Chabane na Vho Edna Molewa, khathihi na vharangaphanḓa kha maṅwe masia a muvhuso vhe vha shumela shango nga vhudele khathihi na u takulela madzangalelo a Afrika Tshipembe fhano hayani na nnḓa.

C. Zwi khou ḓaho

18. U Tambudzwa ho Ḓisendekaho nga Mbeu (GBV) na Mabulayo a Vhafumakadzi

18.1 Zwiṅwe zwihulwane zwo swikelwaho kha u lwa na GBV zwi ḓo vhonala nga Ḽavhuṋa, 28 Ṱhafamuhwe 2019, musi hu tshi vulwa Khothe ya Madzhisiṱiraṱa ya Booysens ngei Johannesburg.Khothe iyi ya mavhaivhai ya Madzhisiṱiraṱa ya Booysens i ṋetshedza tshumelo dza tshivhalo na uri yo ṱamiwa vhukuma u itela u ṋetshedza thikhedzo ya vhapondwa vha GBV na mabulayo a vhafumakadzi.   

18.2 U vulwa ha khothe hu ḓo dovha ha ṱanganyisa Muphuresidennde Vho Ramaphosa na maṅwe madzangano a vhadzulapo, hune ha ḓo rwelwa ṱari Mulevho wa Mabulayo a Vhafumakadzi na GBV une wa khou thoma u ḓidzhenisa kha u vhona uri tsheo dze dza dzhiwa kha Samithi ya Lushaka ya Mabulayo a Vhafumakadzi na GBV ye ya farwa nga Lara 2018.  .

18.3 Khothe dzi tevhelaho  dzine dza ḓo vha dzi na Khothe ya Milandu ya u Tzhipa dzi ḓo vha dzi tshi khou ṋetshedzwa kha miṅwedzi miraru i ḓaho:

• Khothe ya Madzhisiṱiraṱa ya Plettenberg Bay ngei Kapa Vhukovhela i ḓo vha i na phera dza ṱahe, ine iṅwe khadzo i ḓo vha i Khothe ya Milandu ya u Tzhipa.
• Khothe dza Madzhisiṱiraṱa dza Dimbaza na Bitji dzi ḓo rwelwa ṱari ngei Kapa Vhubvaḓuvha. 
• Khothe Khulwane ya Mpumalanga ngei Mbombela na Khothe ya Madzhisiṱiraṱa ya kale ya Middleburg,ine yo vusuludzwa zwiṱuku he ha vha hu tshi khou shuma vhafariwa, hune i ḓo shuma sa dzulo ḽapo ḽa Khothe Khulwane.   

18.4 Mafhelomi a ndaulo ya vhuṱanu, ṱhanganyelo ya khothe ntswa dza ṱahe dzi ḓo vha dzo no fhaṱiwa u bva nga 1994, zwine ho fhiriswa u tiwa he ha vha ho vhewa nga muvhuso wa u fhaṱa khothe mbili nga ṅwaha.

19. Mutshimbili wa Vhuvhili wa Ṅwaha nga Ṅwaha wa Vhaswa vho livha kha Ṱano ḽa Zwikhala zwa Ikonomi

19.1 Muhasho wa Vhudavhidzani, Vhudavhidzani ha Dziṭhingo na Tshumelo ya Dziposwo – vha tshi khou shumisana na miṅwe mihasho ya muvhuso, DziSOC na vhakwamei – vha ḓo fara Mutshimbili wa Vhaswa wa Ṅwaha nga Ṅwaha u livha kha Ṱano ḽa Zwikhala zwa Ikonomi nga ḽa 13 Lambamai 2019 kha Masipala Wapo wa Ntabankulu Tshiṱirikini tsha Alfred Nzo ngei Kapa Vhubvaḓuvha. 

19.2 Mutshimbili wa vhaswa wa mbofholowo, hu tshi khou pembelelwa miṅwaha ya 25 ya mbofholowo, u sedza kha u sumbedza vhaswa , vha sa shumi na vhoramabindu zwikhala zwi re hone zwa mabindu, mabuḓo na zwa pfunzo kha sekithara ya muvhuso na ya phuraivethe.

20. Kheto Guṱe dza Lushaka dza 2019

20.1 Musi shango ḽi tshi khou swikela khetho dzaḽo dza vhurathi dza dimokirasi, khabinethe i ramba vhathu vhoṱhe vho lugelaho u khetha uri kha vha ḓiphine nga pfanelo yavho ya ndayotewa nga u ya u khetha nga ḽa 8 Shundunthule. U shela mulendzhe ha vhakhethi ndi zwa ndeme kha dimokirasi i khou shumaho zwavhuḓi na uri nga kha kheto dza nga misi, vhadzulapo vha nga kona u ḓikhethela vhaimeleli vhavho vhane vha ḓo vhona uri vha na vhuḓifhinduleli.

20.2 Khabinethe i vhidzelela Khomishini ya Dzikhetho yo Ḓiimisaho, vhaimeleli vha tshitshavha na tshitshavha u ri nga Ḓuvha ḽa Khetho vha ḓifare nga nḓila ine vha ḓo vhona u ri khetho dzi khou tshimbila zwone nahone nga nḓila kwae. Mazhendedzi a no vhona u ri mulayo u a tevhedzwa ha nga ḓo tamba na muthu muṅwe na muṅwe ane a khou lingedza u shushedza, u fheṱa kana u ita khakhathi nga zwifhinga zwa khetho.

D. Milaidza

21. Ndiliso

Khabinethe yo livhisa ndiliso dzayo kha:

21.1 muṱa na khonani dza Tshimebi Tshihulwane tsha African National Congress Vho Jackson Mthembu, vhe ṅwana wavho wa musidzana, Khwezi, a lovha a na miṅwaha ya 25.

21.2 muvhuso na vhathu vha New Zealand vhe vha xelelwa nga vhafunwa vhavho nga tshifhinga tsha u tshoṱhelwa ha vhutherorisi ngei Christ Church.

21.3 muvhuso na vhathu vha Riphabuḽiki ya Indonesia nga murahu ha miḓalo yo tou vha welaho nga u bonya iṱo. Afrika Tshipembe na Indonesia ndi one mashango a oṱhe Afrika na Vhubvaḓuvhatshipembe ha Asia ngauralo ane a vha miraḓo ya G20, mashango aya vhuvhili hao a khou dzula phanḓa Vhufarisani Vhuswa ha Siṱirathedzhiki ha Afrika-Asia. 

22. U fhululedza

Khabinethe i fhululedza:

22.1 Phurofesa Vho Ncoza Dlova, dokotela wa lukanda vha ḓivheaho ḽifhasini ḽoṱhe u bva Yunivesithi ya KwaZulu-Natal, vhe vha thusa kha u wana dzhini ntswa i ne ya vhesa yone i no itisa uri mavhudzi a vhafumakadzi vha Vharema a ṱhuvhee tshoṱhe. Dzangalelo ḽihulwane ḽa pfunzo ḽa Phurofesa Vho Dlova ḽo ita uri vha bvise na bugupfarwa yapo nga ha malwadze a lukanda  ine vho i bvisela matshudeni vhoṱhe vha khou gudelaho mishonga shangoni ḽashu, khathihi na dzi phamfuḽetse dza zwa pfunzo na maṅwe matheriaḽa a video dzine dza vha dzi tshi khou funza vhalwadze nga malwadze a lukanda.  

22.2 Tshigwada tsha bola ya milenzhe tsha lushaka, Bafana Bafana, kha u lugela havho u dzhenela mitambo ya Tshiphuga tsha Dzitshaka dza Afrika 2019. Tshigwada na tshone tshi khou wela kha zwiṅwe zwigwada zwiṋa zwa Afrika Tshipembe – Banyana Banyana; Cricket; Rugby na Amajita, vhe navhonevho vha lugela u dzhenela kha mitambo yavho ya u swikela u dzhenela. Khabinethe i dovha ya ramba MaAfrika Tshipembe u tikedza tshigwada tsha lushaka kha thonamennde dzi khou ḓaho. I dovha ya takalela thikhedzo ye ya ṋetshedzwa nga UN kha fhungo ḽa mulandu wa Caster Semenya kha Federesheni dza Migidimo ya Dzangano ḽa Dzitshakatshaka.

E. U tholwa

U tholwa hoṱhe hu ḓo itwa ho thoma ha khwaṱhisedzwa ndalukanyo dza vho tholwaho na u sedzwa arali vha si na milandu.

1. Dr Vho Fiona Tregenna – Vho tou dovha vha tholwa hafhu sa muraḓo a sa shumiho hone tshoṱhe wa Competition Tribunal.

2. Vho Cecil Khosa – Mulanguli Muhulwane (CEO) Daimane ya Afrika Tshipembe na Vhulanguli ha Methaḽa dza Vhuṱhogwa.

3. Vho Themba Cyril Dlamini sa CEO wa Ndango ya Vhupfumbudzi na Pfunzo kha Sekithara ya Tsireledzo na Vhutsireledzi. 

4. Vho Mduduzi Eric Zakwe sa CEO of the Media, Ndango ya Vhupfumbudzi na Pfunzo kha Sekithara ya Thekhinoḽodzhi dza Vhudavhidzani, Mafhungo na Nyanḓadzamafhungo.

5. Miraḓo i sa shumiho hone kha Bodo ya Zhendedzi ḽa Mveledziso ya Mabindu Maṱuku lwa miṅwaha miraru:

5.1  Vho Mbulelo Sogoni (Ho dzinginywa uri vha vhe Mudzulatshidulo);
5.2  Vho Suzan Nyakale;
5.3  Vho Matshediso Ndlovu;
5.4  Vho Nomsa Kana;
5.5  Adv Vho Derick Block;
5.6  Vho Jim Matsho;
5.7  Vho Beatrice Nkambule (Princess Tsakani);
5.8  Vho Charl de Kock;
5.9  Adv Vho Mthokozisi Xulu; na
5.10 Vho Mduduzi Sibeko.

6. Vho Thutukile Skweyiya sa Mudzulatshidulo wa Koporasi ya Afrika Tshipembe ya Zwiṱhavhane zwa Mmbi (Armscor) u swika nga ḽa 30 Lambamai 2020.

7. Vho Malusi Stanley Motimele sa muraḓo wa Bodo a sa shumiho hone na Tshanḓa tsha Mudzulatshidulo wa Armscor lwa miṅwaha miraru.

8. Vho Sipho Abednego Mosai – CEO wa Rand Water lwa miṅwaha miṱanu.

9. Bodo ya Zhendedzi ḽa Vhulanguli ha Inkomati-Usuthu Catchment:

9.1 Vho Tokozani Patience Nyakane-Maluka (Mudzulatshidulo);
9.2 Vho Mandlakayise Sam Mthembu (Tshanḓa tsha Mudzulatshidulo);
9.3 Vho Shivon Desiree Wiggins;
9.4 Adv Vho Muzikayise Bernard Shabangu;
9.5 Dr Vho Thavamoney M Kelly;
9.6 Vho Lungile Linda Carol Zulu;
9.7 Vho Lungile Miranda Sikhakhane;
9.8 Vho Mashudu Gangazhe; na
9.9 Vho Pillay Absalom Tshabangu.

Hu vhudziswa:
Vho Phumla Williams – Mulanguli Guṱe Mufareli (GCIS)
Luṱingothendeleki: 083 501 0139