Khabinethe yo ṱangana nga ḽa 22 Ṱhangule 2018, ngei Tuynhuys Ḓoroboni ya Kapa.

A. Mafhungo a zwino kha Shango

1. Ikonomi

1.1. Mafhungo a zwa ikonomi ane a kha ḓi bva u itea zwenezwino ngei Turkey o livhisa kha u wa ha tshelede dza mimaraga minzhi ine ya khou bvelela, ho katelwa Rannda ya Afrika Tshipembe.  

1.2. U bva ha masheleni kha heyi mimaraga ho gonya na uri mbuelo ya dzibondo yo gonya, zwine zwi khou ongolowisa nyaluwo ya ikonomi na u sikwa ha mishumo. Tshelede khulwane ya nnḓa ya Turkey i khou fha zwikolodo khathihi na u tsitsela fhasi zwiko zwa tshelede ya nnḓa zwine zwa khou ita shango uri ḽi kolodese na u vhulaha u tshimbila ha masheleni, musi mbekanyamaitele ya zwa masheleni i tshi khou thoma u dzudzanyea kha ikonomi dzi re phanḓa.

1.3. Khabinethe i dzhiela nṱha uri tshelede ya Afrika Tshipembe i na nḓila nnzhi dza u khwaṱha, ho katelwa bannga ya vhukati yo ḓiimisaho, u gonya ha zwithu ho livha thwii kha muvhuso na u gonya hune ha dzulela u vha kha mutevhe wa zwithu, zwikalo zwa fhasi zwa tshikolodo tsha tshelede ya nnḓa khathihi na pulane yo ṱanganyiswaho ya dovha ya vha khagala ya zwa masheleni. Khabinethe yo ḓikumedzela  kha u ṱhogomela tshiimo itshi tsho khwaṱhaho.  

1.4. Nga tshifhinga tshenetsho tshithihi, muvhuso u ḓo bvela phanḓa na u vhona uri tshanduko dzi khou shuma u itela u engedza khonadzeo ya nyaluwo ya ikonomi na u khwinisa vhungoho ha tsheo dza mbekanyamaitele.

1.5. Muvhuso u ḓo bvela phanḓa na u shumisana na mabindu, vhashumi na zwitshavha zwa vhadzulapo kha u vhuedzedza vhuḓifulufheli kha ikonomi khathihi na u tandulula zwikonḓisi zwi vhonalaho zwa nyaluwo ya ikonomi. Ri tshi khou shumisana ri nga shandula pulane dzashu u vha nyito u itela u takulela Afrika Tshipembe phanḓa.

2. Muthelo wa VAT (VAT)

2.1. Khabinethe i ṱanganedza muvhigo nga Paneḽe ya Dziminisiṱa ya Vhaḓivhi ye ya dovha ya sedzulusa mutevhe wa zwithu zwi sa tei u badelwa VAT, vha dovha vha themendela uri vhurotho vhutshena, fuḽauru ya vhurotho, fuḽauru ya dzikhekhe, dziphedze dza vhafumakadzi na yunifomo dza tshikolo uri nadzone dzi dzhene khawo.

Khabinethe i ṱuṱuwedza MaAfrika Tshipembe uri vha bvise ipfi ḽa vhupfiwa havho kha muvhigo, une wo vulelwa nnyi na nnyi u amba nga hawo u swika nga ḽa 31 Ṱhangule 2018. Minisiṱa wa Gwama Vho Nhlanhla Nene, vha ḓo konaha u nanga uri hu dzhiwa zwifhio zwa shumiswa kha zwo dzinginyaho. Vhupfiwa vhu nga kha ḓi tou ṋetshedzwa nga u tou ṅwala kha vatsubmissions@treasury.gov.za.

3. Ṅwedzi wa Vhafumakadzi

3.1. Khabinethe i ita khuwelelo kha vhadzulapo vhoṱhe u bvela phanda na ṱhuṱhuwedzo ya u manḓafhadza na u vhona uri vhafumakadzi vho tsireledzea zwitshavhani zwashu. Ri rwela zwanḓa sekithara dzoṱhe dzine dza khou ranga phanḓa zwo thomiwaho zwine zwo livha kha u lwa na u tambudzwa hu itwaho ho sedzwa mbeu(GBV). 

3.2. Musi Ṅwedzi wa Vhafumakadzi u tshi khou ya mafheloni, Khabinethe i bvela phanḓa na u ṱhompha vhafumakadzi vha 1956 vhe vha matsha u ya Union Buildings ngei Pretoria vha tshi khou hanedzana na muvhuso wa tshiṱuhu we wa vha wo dzhia tsheo ya u shumisa milayo ya khethululo u langa hune vhathu vha tshila hone u itela u tsitsa tshirunzi tshavho.

3.3. U bva tshe dimokirasi yashu ya thoma nga 1994, ho no swikelwa zwinzhi u vhona uri vhafumakadzi na vhone vha ḓiphina nga pfanelo dzi fanaho na dza vhanna ngavho kha pfunzo, mishumoni, ndaka, ifa na kha vhulamukanyi. Kha u ṱuṱuwedza zwa ikonomi i katelaho, ri khou shumesa u vhona uri vhafumakadzi vhoṱhe vha a shela mulenzhe kha zwa ikonomi na zwa u ṱuṱuwedza ikonomi i katelaho. 

3.4. Sa tshipiḓa tsha u pembelela Ṅwedzi wa Vhafumakadzi, Muhasho wa zwa Vhulimi, Vhusimamaḓaka na Vhureakhovhe – u tshi khou farisana na Muhasho wa zwa Mveledziso ya Mahayani na Mbuedzedzo ya Mavu, khathihi na Total ya Afrika Tshipembe- u ḓo ri nga Ḽavhuṋa, ḽa 23 Ṱhangule 2018, wa fara mushumo wawo wa vhu19 wa Ṅwaha nga Ṅwaha wa Zwiphuga zwa Ramabindu wa Mufumakadzi ngei East London, Kapa Vhubvaḓuvha. 

3.5. Muvhuso, khathihi na vhafarisani vhawo, u ḓo fara Samithi ya Mbeu ya Lushaka ya u lwisa u tendelana kha uri GBV i nga lwiwa nayo hani.

3.6. Minisiṱa wa Mapholisa, Vho Bheki Cele, vho dovha vha kumedzela miraḓo ya Tshumelo ya Mapholisa Afika Tshipembe (SAPS) u dzhiela nṱha milandu ine ya kwama u tambudzwa ha vhafumakadzi na vhana. Musi mufumakadzi kana ṅwana a tshi vhiga mulandu kana u tambudzwa, zwi tea u tevhelelwa nga u ṱavhanya nga zwe zwa tea ngaho u vhuya u swika zwi tshi fhelela. 

4. U dzhiululwa ha mavu

Khabinethe i livhuwa MaAfrika Tshipembe vhoṱhe vhe vha shela mulenzhe kha vhupfiwa ha nnyi na nnyi ha phalamennde ha khonadzeo ya u vusuludza Tshiteṅwa 25 tsha Mulayotewa wa Riphabuḽiki ya Afrika Tshipembe wa 1996 u itela u tendela u dzhiululwa ha mavu hu si na ndiliso. Komiti ya Phalamennde ya u Vusuludza Mulayotewa yo fhedza vhupfiwa hayo kha Mavundu oṱhe. Maambiwa a hovhu vhupfiwa khathihi na e a tou ṅwalwa a ḓo sedziwa nga Phalamennde.

Nyambedzano nga ha vhuṋe ha mavu ndi dza vhuṱhogwa Afrika Tshipembe na uri nga u shumisana ri nga vha na vhuṱanzi ha u vhona uri ri khou dovha u thusa kha u alusa ikonomi yashu, nga maanḓa kha sekithara ya zwa vhulimi na u dzudzanyulula fhungo ḽa u sa lingana kha vhuṋe ha mavu shangoni ḽashu. 

Muphuresindennde Vho Cyril Ramaphosa vho nanga Komii ya Minisiṱa dza Tshivhalo ine ya khou rangwa phanḓa nga Mufarisa Muphuresidennde Vho David Mabuza u tshimbidza na u thoma u vhekanya maga ane a ḓo ṱavhanyisa u phaḓaladziwa ha mavu, u wana thendelo ya u shumisa mavu ya tshifhinga tshilapfu, na u ṋetshedzwa ha thikhedzo ya zwa vhulimi khathihi na u sedza kha fhungo ḽa u sa lingana kha zwa mavu, hu tshi khou sedzwa zwo fhelela kha u phaḓaladzwa ha mavu khathihi na mbekanyamushumo ya mveledziso ya zwa vhulimi.  

5. Vhurangeli ha Vhuthathazwitzhili ho Lugelaho Pfunzo (SAFE)

5.1. Khabinethe i ṱanganedza u rwelwa ṱari ha Vhurangeli ha SAFE nga Muphuresidennde Vho Ramaphosa, sa tshipiḓa tsha u fhindula nga muvhuso kha  khaedu dza vhuthathazwitzhili hune zwiṅwe zwikolo zwi shaesaho zwa khou ṱangana nadzo.  

5.2. Vhurangeli ha SAFE vhu khou rangwa phanḓa nga Muhasho wa Pfunzo ya Mutheo, u tshi khou farisana na Trust ya Vhuṱanganeli ha Pfunzo ya Lushaka na Nelson Mandela Foundation.

5.3. Khabinethe i ita khuwelelo kha sekithara dzoṱhe zwitshavhani, ho katelwa mabindu mahulwane na zwiimiswa zwa muvhuso, u tikedza vhurangeli hune ha vha ho sedza kha u fhungudza u salela murahu ha themamveledziso dza zwikolo zwitshavhani zwi shayaho.

6. Tshikimu tsha Lushaka tsha Thusedzo ya Masheleni kha Matshudeni (NSFAS)

Khabinethe yo nyeṱulelwa nga Minisiṱa wa Pfunzo ya Nṱha na Vhupfumbudzi, Vho Naledi Pandor, khaedu dzine NSFAS yo livhana nadzo. U itela u imisa na u tandulula thaidzo nga nḓila yo fhelelaho dzine NSFAS yo livhana nadzo kha u ṋetshedza masheleni kha matshudeni vho teaho, Khabinethe yo tikedza u tholiwa ha Mulauli Vho Dokotela Randall Carolissen. 

U tholiwa ha Vho Dokotela Carolissen hu mbo ḓi fhaladza Bodo ya NSFAS na zwenezwo. Mulauli khathihi na vhulanguli vha ḓo shuma vho livha kha u lwisana tshoṱhe na u salela murahu na dziṅwe khaedu dzine tshiimiswa tsho livhana nadzo u itela uri u lambedzwa ha matshudeni hu vhe hu khou laulwa nga nḓila ya nṱhesa nga 2019, na uri mafhungo oṱhe a 2017 na 2018 a vhe o tandululwa.

7. U fhungudzwa mishumoni

Khabinethe i khou vhilaedziswa nga nḓivhadzo dza zwenezwino dza u nga hu nga vha na u fhungudzwa ha vhathu mishumoni na u xelelwa nga mishumo kha dziṅwe nḓowetshumo, ho katelwa migodini na kha nyanḓadzamafhungo.  Ri amba ra dovha ri tshi humbela mabindu uri u fhungudza vhathu mishumoni kha zwi vhe zwa u fhedzisela, hu rangwe u sedza dziṅwe nḓila dzine dza nga shuma kha u vhulunga mishumo.

Muvhuso u bvela phanḓa na u farisana na mabindu na vhashumi, na u fhima uri ri tshi khou shumisana, ri nga alusa ikonomi yashu na u sika mishumo miswa.

8. Vhudavhidzani

Khabinethe i ṱanganedza mafhungo a uri Koporasi ya Khasho ya Afrika Tshipembe (SABC) i ḓo sumbedza mitambo ya English Premiership League. Naho hezwi zwi tshi nga vha tshikhala tsha u dzhenisa masheleni kha SABC, muvhuso u fulufhela uri u sumbedzwa ha hei mitambo a hu nga ḓo thivhelisa mitambo yapo, na u dovha u ṋaṋisa tshiimo tsha masheleni tsha khasho ya lushaka, ri tshi khou sedza khaedu dza zwino dza masheleni dzi si dzavhuḓi.  

Khabinethe i ṱanganedza Thambo ya u ita Khumbelo ya ḽaisentse ya sipekiṱhiramu ya mbetshelwa ya mbadelo ya tshumelo dza nyanḓadzo nga Mannḓalanga a Vhudavhidzani ho Ḓiimisaho ha Afrika Tshipembe (ICASA).

Naho mafhungo a zwa dziḽaisentse a a mulanguli nga maanḓa, zwi tshi tshimbilelana na Tshiteṅwa 192 tsha Mulayotewa, matshimbidzele a zwa ḽaisentse a tea u itwa nga nḓila ine a sa ḓo thithisa luvhanḓe lwa khasho ya fhedzi nga tshifhinga tsha u ratha u bva kha anaḽogo u ya kha didzhithaḽa kana u ṱuṱuwedza vhuḓifari vhu si na muṱaṱisano. Hu tea u vhonwa uri vhafari vhaswa vha ḽaisentse vha khou ṱaṱisana nga nḓila yone, nahone zwi khagala.

B. Tsheo dza Khabinethe

1. Khabinethe yo tendela u ṋetshedzwa ha Thendelano ya u thomiwa ha Vhupo ha Mbambadzo ya Mahala ha Dzhango ḽa Afrika Phalamenndeni u itela thendelo. Heyi thendelano i ḓo swikisa kha tswikelo ya mimaraga miswa na i khou shumaho kha Afrika ḽoṱhe, nga maanḓa mimaraga miswa Afrika Vhukovhela na Afrika Vhubvaḓuvha. I ḓo dovha ya ṋetshedza zwikhala zwa vhuvhambadzela nnḓa zwibveledzwa zwa Afrika Tshipembe. Hezwi zwi ḓo tshimbilelana na nḓila ya mveledziso yo ṱanganyelaho kha dzhango. I ḓo ṱuṱula mveledziso ya nḓowetshumo, vhubindudzi na u sika mishumo kha dzhango.

2. Ngudo dza ḽaisentse ya sipekiṱhiramu

Khabinethe yo tendela mvelelo dza ngudo dzo dzudzanyiwaho nga Khoro ya zwa Saintsi na Vhuṱoḓisisi ha zwa Nḓowetshumo, ine ya khou lingedza u sedzulusa uri ndi sipekiṱhiramu tshingafhani tsho vuleleaho tswikelo na zwa ḽaisentse kha nḓowetshumo hei. Ngudo dzi khwaṱhisedza uri sipekiṱhiramu tshi nga wana ḽaisentse kha dzoṱhe Wireless Open Access Network (WOAN) na nḓowetshumo.

Hezwi zwi ḓo, ro tou topola kha zwinzhi, swikela khombetshedzo ya mbekanyamaitele ya lushaka, mbadelo dza vhudavhidzani, u bvisa zwi thivhelaho khamphani ṱhukhu na dza vhukati, khathihi na u vhulunga vhubindudzi vhu re hone zwino. Minisiṱa wa Themamveledziso ya Vhudavhidzani na Tshumelo dza Dziposwo, Vho Dokotela Siyabonga Cwele,  vha ḓo amba na vha nyanḓadzamafhungo u amba zwo fhelelaho nga ha muvhigo.

3. Zwo no swikelwaho Devhula Vhukovhela

Khabinethe yo ṱanganedza muvhigo wa vhuṋa wa nga ha zwo no swikelwaho u ya nga thusedzo ya Tshiteṅwa 100(1) ngei Devhula Vhukovhela. Khabinethe yo fushea uri zwine zwa khou itwa u swika zwino, ho no vha na zwinzhi zwo no swikelwaho u ya nga ha kushumele kwa thandela kha vundu. 

• Memorandamu wa u Pfesesana wo sainiwa vhukati ha muvhuso wa vhukati na wa vundu u bva kha Tshigwada tsha Dziminisiṱa dza Tshivhalo dzo Hweswaho  Mushumo (IMTT) nga ha Devhula Vhukovhela;
• Vhalauli vhaṱanu vha mihasho vho vheiwaho nga fhasi ha  Tshiteṅwa 100(1)b,vho tholwa na uri vho vheiwa lwa mulayo sa vhaofisiri vho hwesaho vhuḓifhinduleli;
• Phurothokhoḽo na ndaela vhukati ha Dziminisiṱa dza Muvhuso wa Vhukati na dziMEC dza vundu vho sainiwa zwi tshi tshimbilelana na Tshiteṅwa 100(1)(b); na 
• Mutshimbidzi wa zwoṱhe wa vhulanguli ha vhuphalali ha Devhula Vhukovhela o no tholwa.

Khabinethe yo dovha ya ṱahisa ndivhuwo dza u phalala nga u ṱavhanya ha Mmbi ya Lushaka ya Vhupileli ya Afrika Tshipembe (SANDF) na Zhendedzi ḽa Thikhedzo ya Themamveledziso dza Masipala nga ha vilili ḽa soredzhi kha Masipala Wapo wa Ditsobotla ngei Devhula Vhukovhela. U shuluwa ha soredzhi, zwine zwo no vha tshutshedzo dza mutakalo kha tshitshavha, yo kulumagiwa. 

Khabinethe yo khoḓa mushumo wo itwaho nga Vhalauli fhasi ha vhurangaphanḓa ha IMTT, ine mudzulatshidulo wayo ndi Minisiṱa Vho Nkosazana Dlamini Zuma.

4. Pulane ya Tshomedzo dzo Ṱanganyelaho (IRP) 

Khabinethe yo anḓadza Pulane ya zwino ya IRP u itela vhupfiwa ha tshitshavha.

Pulane ya Mveledziso ya Lushaka i topola ṱhoḓea nga Afrika Tshipembe ya u bindudza kha vhuṱumanyi ho khwaṱhaho kha themamveledziso dza ikonomi dzo itelwaho u tikedza ndivho dza shango dza matshilisano na dza ikonomi dza tshifhinga tsha vhukati na tshilapfu. Themamveledziso ya fulufulu ndi tshipiḓa tsha vhuṱhogwa tshine tsha khwaṱhisa mishumo ya ikonomi na nyaluwo u ya kha shango ḽoṱhe; i tea u vha yo khwaṱhaho na u navha lwo linganaho u itela u swikela ṱhoḓea dza nḓowetshumo, mabindu na miṱa.          

Khunyeledzo ya IRP hu ḓo ḓisa khwaṱhisedzo yo teaho kha vhatambi vha nḓowetshumo khathihi na vharengi zwi tshi ya kha u kuvhanganya nḓisedzo ya muḓagasi lwa tshifhinga tsha vhukati na tshilapfu.

Minisiṱa wa Fulufulu, Vho Jeff Radebe, vha ḓo amba na muhasho wa Mveledziso ya Lushaka ya Ikonomi na Khoro ya Vhashumi ya EXCO nga Ḽavhuṱanu, 24 Ṱhangule nga ha muvhigo wa mvetomveto, une wa ḓo dovha wa anḓadziwa kha Gazethe ya Muvhuso na kha webusaithi ya Muhasho wa Fulufulu (www.energy.gov.za) hu sa athu fhira Musumbuluwo wa ḽa, 27 Ṱhangule 2018.

5. Khabinethe yo tendela Mbekanyamaitele ya Vhudavhidzani ha Muvhuso, ine i ḓo vha i tshi khou shuma kha muvhuso woṱhe. Mbekanyamaitele i vhea maitele na zwikalo zwa vhashumi vha vhudavhidzani ha muvhuso. I kombetshedza mihasho yoṱhe ya muvhuso u ṋetshedza mugaganyagwama wa vhudavhidzani na ndambedzo yo fhelelaho ya vhashumi. Mbekanyamaitele i ḓo tshimbilelana na Maitele a Vhuḓifari ha Tshumelo ya Muvhuso.

6. Khabinethe yo tendela Tshiṱirathedzhi tsha u Fhedzisela tsha u ḓo Amba nga ha u Tshikafhadzwa ha Mufhe Zwitshavhani zwo Tsitsikanaho zwa vha Holaho Tshelede Ṱhukhu Afrika Tshipembe u itela uri u thome u shuma. Tshiṱirathedzhi tshi ṋetshedza nḓila ya u thoma u fhungudza u tshikafhadzwa ha mufhe une wa tshimbilelana na tshivhaswa tsha fosiḽi zwitshavhani zwo tsitsikanaho zwa vha holaho tshelede ṱhukhu. 

Nḓila ine mufhe wa khou phaḓalala ngawo zwitshavhani hezwi i khou fhira Tshikalo tsha Ambient Air Quality tsho vheiwaho kha Vhulanguli ha Lushaka ha Mupo. Mulayo wa Tshileme tsha Mufhe (Mulayo 39 wa 2004). Tshiṱirathedzhi tshi ṋetshedza vhudzheneli ha u fhungudza u tshikafhadzwa na u themendela mbekanyamushumo dza tsivhudzo dzine dza ḓo tsivhudza nga ha masiandaitwa a u bvela phanḓa na u tshikafhadza. Tshi dovha tsha ṋetshedza na dziṅwe nḓila dzo fhambanaho dza u ṋetshedza fulufulu.

7. Khabinethe yo tendela Tshiṱirathedzhi tsha Vhuendi ho Kunaho, tshine tsha ḓo thusa kha u fhungudza muhasaladzo wa gese(GHG) kha mupo. Hune vhuendi ha dzibadani vhu ḓisa muhasaladzo wa GHG wa 91.2%.

Tshiṱirathedzhi tshi ḓo ḓivhadza vhuphalali ho vhalaho vhune ha ḓo thusa kha u fhungudza muhasaladzo. Tshi themendela nḓila dziṅwe dza u endedza dzine dza ḓo fhungudza u tshikafhadzwa nga GHG vhuponi. Tshiṱirathedzhi tsho no ḓi iswa vhathuni u itela vhupfiwa ha nnyi na nnyi.

8. Khabinethe yo tendela u ṋetshedzwa ha thendelanomviswa ine ya khou thoma Tshiimiswa tsha Tsireledzo ya Vhufhufhi (SASO) kha Tshitshavha tsha Mveledziso ya Tshipembe ha Afrika (SADC) Phalamenndeni u itela thendelo. Thendelanomviswa i ṋetshedza muhanga wa zwa tshiimiswa na zwa mulayo u itela u thoma SASO, u thusa Miraḓo ya Mashango a SADC nga vhulavhelesi ha zwa tsireledzo ya zwa vhufhufhi. I dovha ya ṱuṱuwedza mveledziso ya mashumele o khwaṱhaho a themamveledziso dza zwa vhufhufhi kha Miraḓo ya Mashango a SADC.

9. Khabinethe yo tendela Nḓivhadzamulayotibe ya Vhutsila, Mvelele na Vhufa ya 2018. Nḓivhadzamulayotibe i humisela murahu zwipiḓa zwa Nḓivhadzamulayotibe ya Vhutsila, Mvelele na Vhufa ya 1996.  Nḓivhadzamulayotibe yo ḓa nga khunyeledzo ya u vusuludzwa ha Nḓivhadzamulayotibe wa 1996, we wa dzhiela nṱha zwoṱhe zwe zwa swikelwa kha masia oṱhe a vhutsila, mvelele na vhufa wa sumbedzisa masia oṱhe ane a kha ḓi vha khaedu kha u takulela phanḓa u fhaṱa lushaka na mbofhano ya matshilisano kha dimokirasi yashu. 

Nḓivhadzamulayotibe yo sedza kha sekithara ya vhutsila, mvelele na vhufa ine ya vha na vhutshilo, i khou shumaho nahone yo shandukaho ine ya ḓo thusedza kha u fhaṱa lushaka na mbofhano ya matshilisano o katelaho.

10. Khabinethe yo tendela Muhanga wa Lushaka wa Mbekanyamaitele wa nga Vhufa ha zwa Mvelele ya zwa Fhasi ha Maḓi, une u ṱanganyisa u shuma ha Mulayo wa zwa Pfunzo ya Mbumbano ya Dzitshaka, Thendelano ya Tshiimiswa tsha zwa Mvelele na zwa Saintsi, Zwiko zwa Vhufa zwa Lushaka, 1999 (Mulayo 25 wa 1999) na miṅwe milayo ya lushaka yo teaho.

Mbekanyamaitele i khwaṱhisedzwa nga maitele a uri vhufa ha mvelele ndi ha MaAfrika Tshipembe vhoṱhe. I topola vhakwamei vha na tshivhalo na nyito dza u alusa mvelele dza vhufa ha zwa mvelele ya zwa fhasi ha maḓi, na u sika tsivhudzo ya ndeme na vhufhaṱa vhukoni.

11. Khabinethe yo tendela Mbekanyamushumo ya Zwiṱemmbe ya Ṅwaha nga Ṅwaha ya 2018 na 2019 u bva Poswoni dza Afrika Tshipembe. Zwiṱemmbe zwi sumbedza mvelele dzo fhambanaho, vhuvha ha lushaka, ḓivhazwakale, vhufa ho pfumaho, vhahali vha vhafumakadzi na vha vhanna, vhupo na mveledziso ya ikonomi ya matshilisano. Zwiṱemmbe zwi dovha zwa shuma sa dziambasada ṱhukhu dza Afrika Tshipembe sa i zwi zwi tshi mona shango ḽoṱhe nga kha vhuṱumanyi ha zwa dziposwo. 

12. Khabinethe yo tendala u oliwa ha mutevhe wa khoini dza vhakuvhanganyi dza tshihumbudzi dzine dza ḓo ṋetshedzwa nga 2019 nga khamphani ya South African Mint.

C. Milayotibe

1. Khabinethe yo tendela u ṋetshedzwa ha Mulayotibe wa Khwiniso ya Milayo ya Dzikhetho wa 2018 Phalamenndeni. Mulayotibe u khwinisa zwipiḓa zwiraru zwa mulayo, une wa vha Mulayo wa Khomishini ya Dzikhetho, 1996 (Mulayo 51 wa 1996); Mulayo wa Dzikhetho, 1998 (Mulayo 73 wa 1998) na Muvhuso Wapo: Mulayo wa Dzikhetho dza Masipala, 2000 (Mulayo 27 wa 2000).

Mulayotibe u khou ita khwiniso dza tshivhalo dza u dzudzanyulula matshimbidzele a khetho nga Khomishini ya Dzikhetho dzo Ḓiimisaho (IEC). Dziṅwe dza tshanduko dzo dzinginywaho dzi tendela IEC u nga kona u shumisa tshomedzo dzoṱhe dza data u wana vhuṱanzi hoṱhe ha ndeme kha u vhekanya na u vhulunga roḽo ya vhakhethi ya lushaka. U dovha wa tendela u iledzwa ha u shumisa dzina kana akhronimi yayo, tshiolwa tsha ḽogo kana matheriaḽa a no shumiswa kana u vha a IEC.

2. Khabinethe yo tendela u ṋetshedzwa ha Mulayotibe wa Khwiniso ya Vhudavhidzani Phalamenndeni. Mulayotibe u khwinisa Mulayo wa Vhudavhidzani ha Eḽekiṱhironiki,  2005 Mulayo wa 36 wa 2005) u itela u ḓo fha ṱhuṱhuwedzo kha Nḓivhadzamulayo ya Mbekanyamaitele ya ICT yo Ṱanganelaho ya Lushaka, u itela u shandukisa Afrika Tshipembe u ya kha ḽi katelaho, na nḓivho ya zwiswa khathihi na lushaka lwa didzhithaḽa, u dovha wa tendela tshandukiso ya sekithara nga kha u vhona  u shuma ha  u mbekanyamaitele ya u manḓafhadza ya ikonomi ya u katela vharema nga vhuphara.

Vhukati ha zwinzhi, u ṋetshedza u fhungudzwa ha u ḓurelwa ha vhudavhidzani. U dovha wa fhungudza ndovholoso ya themamveledziso na u ṱuṱuwedza muṱaṱisano wa tshumelo ya ndeme nga kha tshumelo ya WOAN.  

3. Khabinethe yo tendela u anḓadzwa ha Mulayotibe wa Khwiniso ya Mafhungo a zwa Masheleni wa 2018 u itela vhupfiwa ha nnyi na nnyi. Khwiniso dzi kha zwipiḓa zwiṱanu zwa milayo:

• Mulayo wa u kundelwa u Badela wa 1963, u khwaṱhisa vhulanguli ha u tou rengela henefho kha mimaraga thwii, zwi tshi tshimbilelana na vhuḓikumedzeli ha G20;
• Mulayo wa Phensheni ya Vhupileli wa 1976, u amba nga ha mbetshelwa ya khethululo na u vhona ndinganyiso ya mbeu u itela u ḓo dzhiela nṱha vhushaka ho fhambanaho;
• Mulayo wa Dzibannga wa 1990, u itela u tendela khamphani dza muvhuso dzo lugelaho uri dzi ite khumbelo dza ḽaisentse dza zwa bannga, zwi tshi bva kha thendelo ya Khorondangi;
• Mulayo wa Phensheni ya Mushumo wa Muvhuso wa 1996, u shandukisa mulayo wa u badela mufarisi arali ho vha na ṱhalano, u vhona uri mbadelo dza miraḓo ya phensheni kha vhafarisi vhavho musi hu na ṱhalano a dzi shandukiselwi kha khombetshedzo ya tshikolodo; na
• Mulayo wa Phurofesheni ya Muṱolamuvhalelano wa 2005, u itela u amba nga ha khaedu na zwikundisi zwine Bodo ya Vhulanguli yo Ḓiimisaho ya Vhaṱolamuvhalelano yo livhana nazwo kha vhuḓifhinduleli ha u ita zwa vhulanguli na vhulavhelesi. 

4. Khabinethe yo tendela u ṋetshedzwa ha Mulayotibe wa Khwiniso ya Vhululamisi ha Vhupileli wa 2018 Phalamenndeni.U amba nga ha ndaulo ya sisiṱeme ya vhulamukanyi ha vhupileli, u vhumbiwa na u tholiwa ha tshumelo dza vhupholisa ha vhupileli, khathihi na vhupfiwa ha vhululamisi.

Mulayotibe u humisela murahu Mulayo wa zwino wa Maga a u Ḓadzisa Vhululamisi ha Vhupileli, 1999 (Mulayo 16 wa 1999). Mulayotibe u ḓo vhekanya Vhululamisi ha Vhupileli ha SANDF na ha UN, nga maanḓa kha mishini dza u vhulunga mulalo.

5. Khabinethe yo tendela u anḓadzwa ha Mulayotibe wa Khwiniso wa Dzikhamphani wa 2018 kha Gazethe ya Muvhuso u itela vhupfiwa ha nnyi na nnyi. Mulayotibe u khwinisa Mulayo wa Dzikhamphani, 2008 (Mulayo 71 wa 2008). U fhungudza muhwalo wa vhulanguli na vhulauli kha vhaṋe vha mabindu na u alusa u kokodza vhane vha nga vha vhabindudzi Afrika Tshipembe. 

D. Zwi khou ḓaho

1. Ṅwedzi wa Vhuendelamashango nga Khubvumedzi wo rwela ṱari nga ḽa 16 Ṱhangule 2018 ngei Tsitsikama Kapa Vhubvaḓuvha, fhasi ha thero: “Vhuendelamashango na tshanduko ya didzhithaḽa”, ine yo bva kha thero ya Ḓuvha ḽa Vhuendelamashango ḽa Ḽifhasi ḽa Tshiimiswa tsha UN tsha Vhuendelamashango ha Ḽifhasi ḽine ḽa ḓo farwa nga ḽa 27 Khubvumedzi 2018.

U ya nga ha muvhigo wa Khoro ya Vhuendelamashango na u Endela Ḽifhasi we wa bvisiwa nga Lara 2016, Afrika Tshipembe vhuendelamashango vhu thola vhathu vha 1.55 miḽioni thwii na vhaṅwe  vhane vha tholwa zwo ḓa nga khaho, nahone i u vhuedza haho thwii kha zwibveledzwa zwapo ndi R118 biḽioni.

Khabinethe i vhidzelela MaAfrika Tshipembe vhoṱhe u tikedza hei sekithara ya ndeme kha ikonomi. Zwi dovha zwa vha zwa ndeme uri ri shume ro katela vhoṱhe kha hei sekithara ya vhuendelamashgo ine ya khou vula zwikhala zwa mabindu, ikonomi na mishumo zwitshavhani zwashu. 

2. Khabinethe yo tendela Mbekanyamushumo ya Ṅwedzi ya Tshumelo ya Muvhuso ya 2018 fhasi ha thero: “Thuma Mina: Tshumelo ya Muvhuso i iswa Vhathuni: Batho Pele: “Ri Vhavho, Ri na Ndavha nahone ri a Shumela”. Mbekanyamushumo ya zwine zwa ḓo vha zwi tshi khou itwa ṅwedzi woṱhe i ḓo vha i hone kha webusaithi ya muvhuso (www.gov.za).

3. Ḓuvha ḽa Tshihumbudzi ḽa Lushaka ḽa SAPS nga ḽa 2 Khubvumedzi 2018, hune mishumo ya tshihumbudzi ya ḓo thoma nga ḽa 31 Ṱhangule. Hezwi ndi tshihumbudzi tsha vhaofisiri vha mapholisa na miraḓo ya tshifhinganyana vhe vha vhulahwa vhe mushumoni, vhe vha badela mutengo muhulwanesa kha u shumela havho lushaka.

Khabinethe i ita khuwelelo kha MaAfrika Tshipembe vhoṱhe u dzhiela nṱha na u pembelela matshilo a avho vhahali vha vhanna na vhafumakadzi vhe vha lovhela mushumoni. I ita khuwelelo kha zwitshavha zwoṱhe u fhefheḓisa fulaga dzavho dzo gonya u guma vhukati, na u vha na tshifhinga tsha u fhumula kha vhuṱambo hoṱhe ha vhurereli u bva nga ḽa 31 Ṱhangule u swika nga ḽa 2 Khubvumedzi 2018, sa tshiga tsha thikhedzo ya SAPS.  

4. Afrika Tshipembe ḽi ḓo vha ṋemuṱa wa Khonfarentse ya Dzitshaka ya Saintsi, Thekhinoḽodzhi, zwa Vhuinzhiniara na Vhulanguli, ye ya dzudzanywa nga vha Ḽifhasi ḽa Vhuṱoḓisisi, u bva nga ḽa 24 u swika nga ḽa 25 Ṱhangule 2018 nge Ḓoroboni ya Kapa. Konfarentse ine ya ḓo ṋea zwikhala vhadzheneli uri vha kovhelane mahumbulwa na tzhenzhemo na ḽifhasi ḽoṱhe, i khwaṱhisedza Afrika Tshipembe sa fhethu ha nṱhesa ha u farela mishumo ya ḽifhasi. 

5. Khabinethe i ita khuwelelo kha MaAfrika Tshipembe u shela mulenzhe kha mitambo ya u pembelela Ṅwedzi wa Vhufa nga Khubvumedzi. Ṅwdezi wa Vhufa u dzhielwa nṱha ṅwaha nga ṅwaha u ṱuṱuwedza lushaka uri lu pembelele vhuthihi halwo naho ro fhambana khathihi na u bvela phanḓa na u fhaṱa shango ḽashu hune vhathu vhaḽo vha londana vha dovha vha ṱhomphana.

E. Milaedza

1. U nangwa ha madzina a National Orders

Khabinethe na yone i amba ḽo ambiwaho nga Muphuresidennde Vho Ramaphosa he vha isa thambo kha miraḓo ya tshitshavha uri vha nange vhadzulapo na vhaṅwe vhathu vha ḓivheaho vha mashango a nnḓa vhane vha tenda uri vho tea u wana khuliso khulwanesa, National Orders.U nanga ha madzina hu ḓo vala nga ḽa 7 Khubvumedzi 2018. ’s

2. Eid

Khabinethe i tamela mashudu tshitshavha tsha maMuslim Afrika Tshipembe u mona na ḽifhasi ḽoṱhe kha u pembelela Eid-ul-Adha mulovha, nga Ḽavhuraru ḽa Ṱhangule 2018. MaMuslim vha fhiraho 2 500 vho enda u bva Afrika Tshipembe u ya Musanda muhulu wa Saudi Arabia u yo ṱangana na vhaṅwe maMuslim vha hanefha kha miḽioni mbili u bva ḽifhasini ḽoṱhe vho tshimbilelaho lwendo lwa Hajj.

3. Ndiliso

3.1. Khabinethe i ḓibaḓekanya na Muphuresidennde Vho Ramaphosa kha u ṱahisa ndiliso dzayo kha muṱa na dzikhonani dza Mama Vho Zondeni Sobukwe, vhe vha vha vha tshi ḓivheswa nga ḽa “Mother of Azania”. Muphuresidennde Vho Ramaphosa vho ta uri vha ṋetshedzwe Mbulungo ya Tshiofisi yo Khetheaho ya Khethekanyo ya  2. Vho vha vhe muhali wa u hanedza vha dovha vha vha mulwelambofholowo wa MaAfrika Tshipembe vhoṱhe, vhe vha bvela phanḓa na u lwa havho u vhuya u swika hu tshi dzhenwa kha dimokirasi. Nga ḽa 28 Lambamai – kha u engedza mabembela a Ḓuvha ḽa Mbofholowo - Muphuresidennde Vho Ramaphosa vho ṋetshedza Mama Vho Sibukwe National Order ya Luthuli ya Siḽivhere. Vho dovha vha vha mufumakadzi wa mutumbuli wa Pan Africanist Congress Muphuresidennde Vho Robert Mangaliso Sobukwe. Ṅwaha wa 2018 u dovha wa swaya anivesari ya vhu40 ya lufu lwa Vho Sobukwe.  Vho Sobukwe vha ḓo vhulungwa nga Mugivhela, 25 Ṱhangule 2018, Mavhiḓani a Kroonvale ngei Graaff-Reinet, Kapa Vhubvaḓuvha. 

3.2. Khabinethe i ḓibaḓekanya na Muphuresidennde Vho Ramaphosa kha u ṱahisa ndiliso dzayo kha u ri sia fhano shangoni ha Mailausumbwa Vho Kofi Atta Annan, Muṅwaleli Dzheneraḽa wa UN wa kale (UNSG). Vho Annan vho vha murema wa Afrika wa u tou thoma u vha UNSG, na uri vho shumisa vhuimo havho u alusa adzhenda ya Afrika. Lufu lwavho ndi ndozwo khulu kha tshitshavha tsha ḽifhasi.

3.3. Khabinethe i dovha ya ṱahisa ndiliso dzayo kha u ri sia fhano shangoni ha muimbi a ḓivheaho ḽifhasini ḽoṱhe na mulwela pfanelo dza vhathu wa United States, Vho Aretha Franklin.

3.4. Khabinethe i ḓibaḓekanya na tshitshavha tsha ḽifhasi kha u livhisa ndiliso dzayo kha Muvhuso wa Italy na vhathu, miṱa ya dzikhuvhabvu, nga murahu ha u wa ha buroho ya mimoḓoro ya Morandi kha thungo ya vhubvaḓuvha-vhukovhela ha Italy ḓoroboni ya Genoa. Khabinethe i dovha ya tamela mashudu dzikhuvhabvu uri vha fhole nga u ṱavhanya.        

3.5. Khabinethe i ṱahisa ndiliso dzayo kha muṱa na dzikhonani dza raikonomi wa zwa poḽotiki a ḓivheaho ḽifhasini ḽoṱhe a dovha a vha radzipfunzo wa MuAfrika Vho Samir Amin, vhe vha lovha nga ḽa 12 Ṱhangule vhe na miṅwaha ya 86. Vhutshiloni havho hoṱhe vho vha vhe muambeli a sa neti wa mbofholowo ya Ḽifhasi ḽa Vhuraru, na uri kuhumbulele kwavho kwo shandula kupfesesele kwashu kwa khephithaḽizimu na impheriaḽizimu.

3.6. Khabinethe i ṱahisa ndiliso dzayo kha muvhuso na vhathu vha India kha u xelelwa nga matshilo nga tshifhinga tsha miḓalo ya zwenezwino na u sikuwa ha dzithavha kha vhupo ha Kerala.

3.7. Ndiliso dzo dovha dza rumelwa kha muvhuso na vhathu vha Sudan nga murahu ha u nwela khothe ha vhana vha tshikolo vha 24 Mulamboni wa Nile.

F. U tholwa

U tholwa hoṱhe hu ḓo itwa ho thoma ha khwaṱhisedzwa ndalukanyo dza vho tholwaho na u sedzwa arali vha si na milandu.

1. Vho Deshni Subbiah as Mulangi wa Bodo ya Koporasi ya Ndindakhombo ya Zwikolodo zwa Mbambadzelannḓa Afrika Tshipembe SOC Limited.

2. Vho Thezi Rosemary Mabuza, vho tou tholwa hafhu sa Mufarisa Khomishinari wa Khomishini ya Vharengi ya Lushaka.

3. Vhalangi vha sa shumiho hone kha Bodo ya Vhalangi vha Bannga ya Mveledziso ya zwa Vhulimi:

• Adv Vho Sandra Coetzee (vho tou tholwa hafhu); na
• Vho Mathane Eveline Makgatho (vho tou tholwa hafhu).

4. Vhalangi vha sa shumiho hone vha Bodo Khamphani ya Vhukavhamabufho ya Afrika Tshipembe:

• Vho Dokotela Nolulamo Nobambiswano Gwangwa (Mudzulatshidulo);
• Vho Phydelis Ntombifuthi Mvelase;
• Vho Yershen Pillay;
• Vho Bonang Francis Mohale;
• Vho Pascalis Mathealira Mokupo;
• Vho Nosizwe Nokwe-Macamo; na

5. Miraḓo i sa shumiho hone kha Bodo ya Zhendedzi ḽa Dzibada dza Lushaka dza Afrika Tshipembe:

• Vho Themba Barrange Mhambi (Mudzulatshidulo);
• Vho Alderman Robert Haswell;
• Vho Nkareng Mpobane;
• Vho Thamsanqa Piet Matosa; na
• Vho Dladla.

6. Khoro ya Vhueletshidzi ya Lushaka ya Inovesheni

• Vho Claire Busetti (vho tou tholwa hafhu);
• Vho Paul Steenkamp (vho tou tholwa hafhu);
• Vho Thulile Mthethwa;
• Vho Isaiah Clive Engelbrecht;
• Vho Rejoyce Gavhi-Molefe;
• Phurofesa Vho Derrick Ian Swartz (Mudzulatshidulo);
• Vho Dokotela Tiisetso Elizabeth Lephoto;
• Vho Ilse Karg (vho tou tholwa hafhu na muimeleli wa Muhasho wa Mbambadzo na Nḓowetshumo );
• Vho Dokotela Molapo Qhobela (vho tou tholwa hafhu);
• Phurofesa Vho Crain Arthur Soudien (vho tou tholwa hafhu);
• Vho Dokotela Thulani Humphrey Dlamini (vho tou tholwa hafhu);
• Vho Dhesigen Pydiah Naidoo (vho tou tholwa hafhu);
• Vho Dokotela Shadrack Moephuli (vho tou tholwa hafhu);
• Phurofesa Vho Roseanne Denise Diab (vho tou tholwa hafhu);
• Vho Dokotela Boitumelo Phakathi; na
• Vho Mamello Matikinca.

7. Zhendedzi ḽa Lushaka ḽa Tshikhalani ḽa Afrika Tshipembe :

• Vho Xoliswa Kakana (Mudzulatshidulo);
• Phurofesa Vho Azwinndini Muronga;
• Vho Johan Prinsloo (vho tou tholwa hafhu);
• Vho Willie van Biljon (vho tou tholwa hafhu);
• Vho Eugene Jansen (vho tou tholwa hafhu);
• Vho Ashley Naidoo (vho tou tholwa hafhu na muimeleli wa Muhasho wa zwa Mupo);
• Vho Lindelwa Simphiwe Hamilton (vho tou tholwa hafhu na muimeleli wa Muhasho wa Vhupileli.);
• Vho Nomfuneko Majaja (muimeleli wa dti);
• Vho Mariam Paul (muimeleli wa Muhasho wa Themamveledziso ya Vhudavhidzani na Tshumelo dza Poswo);
• Vho Leago Stella Takalani;
• Vho Lumka Msibi;
• Adv Vho Icho Kealotswe Matlou;
• Vho Matsie Matooane (vho tou tholwa hafhu);
• Vho Innocentia Mmule Pule (vho tou tholwa hafhu); na
• Vho Mbaliyethu Mfeka (vho tou tholwa hafhu).

8. Foundesheni ya Lushaka ya Vhuṱoḓisisi: Phurofesa Vho Tinyiko Maluleke (vho tou tholwa hafhu);

• Phurofesa Vho Nadine Felicity Petersen;
• Vho Dokotela Sarah Mosoetsa (vho tou tholwa hafhu);
• Vho Dokotela Nompumelelo Obokoh (Mudzulatshidulo);
• Phurofesa Vho Haroon Bhorat;
• Phurofesa Vho Zebion Vilakazi;
• Phurofesa Vho Sinah Saurabh;
• Phurofesa Vho Nomalanga Mkhize;
• Phurofesa Vho Glenda Elisabeth Gray;
• Vho Dokotela Bongani Ngqulunga;
• Vho Mpho Letlape (vho tou tholwa hafhu);
• Vho Mashangu Ronny Lubisi (vho tou tholwa hafhu); na
• Vho Claire Busetti (vho tou tholwa hafhu).

Mbudziso:
Phumla Williams – Muambeli o Farelaho
Luṱingothendeleki: 083 501 0139