Khabinethe yo ṱangana nga ḽa 5 Khubvumedzi 2018, ngei Tuynhuys Ḓoroboni ya Kapa.
 
A. Mafhungo a zwino kha shango

1. Ikonomi
 
1.1. Khabinethe i ita khuwelelo kha sekithara dzoṱhe Afrika Tshipembe u tikedza vhurangeli hoṱhe vhune ha khou rangwa phanḓa nga muvhuso u itela u khwaṱhisa nyaluwo ya ikonomi nga murahu ha musi ho bviswa figara dzi khou sumbedzaho uri ikonomi yashu yo wa nga phesenthe 0.7 kha kotara ya vhuvhili u bva kha ye ya vha yo vusuludzea ya -2.6 phesenthe kha kotara ya u thoma.

1.2.  Naho dziṅwe sekhithara dza ikonomi, dzi ngaho dza zwa migodi, zwa u fhaṱa na zwa masheleni, dzo rekhoda khwiniso ya nyaluwo, hezwi zwo vha zwi so ngo lingana u fhungudza tshoṱhe u kundelwa ha dziṅwe sekithara, nga maanḓa sekithara ya zwa vhulimi.

1.3. U bva kha sia ḽa tshinyalelo, ndeme ya zwivhambadzwaseli ho bviswa ndeme ya zwiṱundwa yo sumbedza u  vutsheledza ho khwaṱhaho, fhedziha, hezwi zwo fhenywa nga u fhungudzea ha tshinyalelo ya nga ngomu miṱani na u renga zwihulwane nga dziakhaunthu. Nyaluwo ya vhubindudzi ha khamphani dza phuraivethe ho aluwa, ngeno vhubindudzi nga khamphani dza nnyi na nnyi ho fhungudzea.

1.4. U aluwa ha u sa dzika ha mimaraga ya ḽifhasi na mvelelo dza GDP hu ṱoḓa uri muvhuso u lwise nga u ṱavhanya u vhofholola zwikonḓisi zwa nyaluwo ya ikonomi ngeno u tshi khou ṋetshedza thikhedzo kha zwigwada zwi re khomboni.

1.5. Nyaluwo ya ikonomi yo tsela fhasi nga maanḓa kha miṅwaha miṋa yo fhiraho. Hezwi zwo itiswa nga dzinwe nyimele dzi no nga sa dza gomelelo kha sekithara ya zwa vhulimi na mitengo ya fhasi ya zwibveledzwa khathihi na zwikonḓisi zwa zwiimiswa zwa fhano hayani, zwine zwo nyamisa vhubindudzi na u sikiwa ha mishumo.

1.6. Muvhuso wo ḓivhofha, vhukati ha zwinzhi, u sedzulusa ho fhelelaho ha sisiṱeme ya zwa visa u itela u tikedza sekithara ya vhuendelamashango, khunyeledzo ya mulayo wa ndeme wa zwa migodi u itela u tikedza sekithara ya zwa migodi khathihi na u dzikisa tshiimo tsha zwa masheleni kha mabindu a muvhuso.

1.7. Samithi dzi khou ḓaho dza mushumo na vhubindudzi, khathihi na maga o vhewaho nga muvhuso a u vusa ikonomi i ṱudzaho o dzinginywaho nga muvhuso, dzi ḓo ṋetshedza mafhungo oṱhe a nga ha tshanduko dza u ṱuṱuwedza nyaluwo.

1.8. Khabinethe i khwaṱhisedza u ḓivhofha nga muvhuso kha u vhona uri zwa masheleni zwi khou dzula zwo dzika khathihi na uri muhanga wa zwa masheleni wo vusuludzwaho u ḓo ṋethsedzwa kha Tshiṱatamennde tsha Mbekanyamaitele ya Mugaganyagwama wa Vhukati ha Ṅwaha. 

2. Madalo a United Kingdom (UK) na Northern Ireland 

2.1. Khabinethe i ḓibaḓekanya na Muphuresidennde Vho Cyril Ramaphosa kha u ṱanganedza Minisiṱa Muhulwane wa UK ya Great Britain na Northern Ireland Vho Theresa May kha madalo a mushumo o tshimbilaho zwavhuḓi. Zwi ḓo vhuisa mbuelo dzo khwiniseaho kha Afrika Tshipembe nga kha vhumbindudzi na mbambadzo ya mashango aya mavhili. UK ndi ḽiṅwe ḽa vhabindudzi vhahulwane vha nnḓa kha Afrika Tshipembe, hune ha vha na feme dza Mabirithishi dzi fhiraho 650 zwa zwino kha mimaraga yashu. Nga tshifhinga tsha nyambedzano ya aya mashango, khonadzeo dza vhufarisani na u lwisa nga ṋungo zwo ambiwa nga hazwo.

2.2. Minisiṱa Muhulwane Vho May vho dovha vha ṋetshedza SS Mendi Bell kha Khomanda Muhulwane Muphuresidennde Vho Ramaphosa, na kha vhathu vha Afrika Tshimbembe, u humbula u vha zwiṱhavhelo ha MaAfrika Tshipembe vha fhiraho 600 vhe vha lovha musi SS Mendi tshi tshi nwela khothe kha Tshaneḽe ya Vhaisimane miṅwahanii fhiraho 100. 

3. Foramu ya nga ha Samithi ya Vhushumisani ha China-Arika (FOCAC) 

3.1. Khabinethe yo dzhiela nṱha Pulane ya Nyito ya Beijing (2019-2021), ine ya ṱandavhudza mvelelo dza Samithi ya FOCAC ine mudzalatshidulo wayo ha vha Muphuresidennde Vho Ramaphosa na Muphuresidennde wa China Vho Xi Jinping.

3.2. U fhaṱa vhushaka ha vhushumisani na nḓila dza maano a vhuḓi o fhelelaho vhukati ha China-Afrika, China ḽo ḓivhofha nga u thoma u shuma nga pulane dza 10 na Afrika. Pulane dzi ḓo sedza kha zwa nḓowetshumo; zwa vhulimi zwa tshizwinozwino; themamveledziso; tshumelo dza zwa masheleni; mveledziso ya vhupo ho kunaho; u tshimbidza zwa vhubindudzi na mbambadzo; u fhungudza vhushai na ndondolo ya tshitshavha; mutakalo wa tshitshavha; u rumelwa ha vhathu kha mashango aya mavhili, khathihi na tsireledzo na vhutsireledzi. Tshifhinga tshi tshi khou ḓi ya, vhushumisani vhukati ha aya masia mavhili vhu ḓo vha vhu tshi khou ḓisendeka nga fhasi ha thero: “China na Afrika: Ho livhiwa kha tshitshavha tsho dovhaho tsha khwaṱhesa hu tshi khou kovhekanyeliwa vhumatshelo nga kha vhushumisani ha uri ndi u wina ngeno na ngei.”  

4. Mutengo wa zwivhaswa 

4.1. Khabinethe i ṱanganedza u sa shanduka ha mutengo wa zwivhaswa ṅwedzi uno sa zwithu zwo iteaho luthihi lwa tshifhinga nyana kha u ṱhaḓula vhashumisi vha vhuendi ha nnyi na nnyi, vhoramimoḓoro na vharengi, ngeno maṅwe maga a tshi khou sedziwa nga Muhasho wa Fulufulu(DoE).

4.2. Zwiitisi zwa ḽifhasini zwi katela u gonya ha mitengo ya ole i songo kunakiswaho na zwiṅwe zwiitisi zwi si zwavhuḓi kha mimaraga i khou bvelelaho zwine zwo livhisa kha u gonya ha zwivhaswa nga u ṱavhanya Afrika Tshipembe u bva nga Lambamai ṋaṅwaha.

4.3. Khabinethe yo sumbedzisa u vhilaela hayo nga ha masiandaitwa a kwamaho murengi zwae, ho katelwa, ro topola kha zwinzhi, zwine zwa kwamana na u gonya ha mitengo lune vhabveledzi vha fhirisela u gonya kha sekithara ya vharengisi.

4.4. Hu tshi khou dzhielwa izwi nṱha Minisiṱa wa Fulufulu, Vho Jeff Radebe, vho thusedza nga nḓila yo khetheaho vho imela muvhuso u ṱhaḓula tshitshavha kha u gonya zwihulwane hafhu ha mutengo wa zwivhaswa, nga nnḓani ha u gonya nga 4.9 wa senthe nga ḽithara kha madzhini ya thengiso ya piṱirolo u itela nyengedzedzo dza miholo ya vhashumi ya ṅwaha nga ṅwaha,dzi no nga dza vhasheli vha piṱirolo, na zwiṱitshi zwa zwivhaswa.

4.5. Nga tshifhinga tsha musi ikonomi i tshi khou tambudzwa nga nyimele dza ḽifhasi dzine dza ita uri nyaluwo i konḓe, Khabinethe yo takala uri u thusedza uhu a hu na masiandaitwa kha vhufarangwama ha lushaka sa izwi hu tshi shumiswa masheleni ane o no vha hone kha tshiimiswa tsha u vhekanya mitengo ya zwivhaswa. 

5. Mbuedzedzo ya mavu 
5.1. Khabinethe i ita khuwelelo kha MaAfrika Tshipembe u shumisa khanedzano ya nga ha u amba nga ha mbuedzedzo ya mavu u khwaṱhisa u fhaṱa lushaka na mbofhano ya matshilisano. Maitele a zwa Phalamennde ane a khou itea a ḓo bvisela khagala fhungo iḽi na u tendela uri ri ye phanḓa sa lushaka. U shuma zwi khagala, milayo yo ḓisendekaho na maitele a ndayotewa a khou tshimbilelanaho na u ḓivhofha hashu u itela uri roṱhe ri swike kha thandululo dza u khwinifhadza lushaka.

5.2. Khabinethe i na fulufhelo ḽa uri maitele aya a ḓo ri tendela u ḓa na modeḽe wa mbuedzedzo ya mavu une wa ḓo shumela roṱhe.

5.3. Ri tshi shuma roṱhe, ri nga fhaṱa lushaka lwa khwine hune miḽoro na ndavhelelo dza vhathu vhashu dza ḓo swikelwa. 

6. Maḓi 

6.1. Khabinethe yo takala uri Muhasho wa Maḓi na Vhuthathazwitzhili wo fhedza u fhaṱa Damu ḽa Mulambo wa Cornelis ngei Free State. Damu, ḽine ḽi khou lavhelelwa u vhuedza miṱa ya 2 690 na vhathu vha anganyelwaho 10 674, ḽi ḓo fhungudza khaedu dza maḓi dzine tshitshavha tsha Warden na Ezenzeleni fhasi ha Masipala Wapo wa Phumelela dza khou ṱangana nadzo.

6.2. Afrika Tshipembe ḽi kha ḓi ṱangana na ṱhahelelo ya maḓi yo vhagwaho nga nyimele dza gomelelo na uri Khabinethe i humbela vhathu vhoṱhe u shumisa tshomedzo iyi nga u vhavhalela na uri vha dovhe vha dzule vho ṱalifha kha mashumisele a maḓi. 

7. Pfunzo 

7.1. Khabinethe i fhululedza Muhasho wa Pfunzo ya Mutheo (DBE) kha u ṋetshedza zwavhuḓi Tshikolo tsha Phuraimari tsha Tshipembe ha Delft, nnḓa ha Ḓorobo ya Kapa ngei Kapa Vhukovhela.

7.2. Tshikolo tsho fhaṱiwa nga kha Vhurangeli ha muhasho ha Nḓisedzo ya Themamvedziso ya Ṱhavhanyedziso ya Zwikolo (ASIDI) he zwa ḓura R75 miḽioni. Tshi na phera dza 45, ḽaborathari ya saintsi na khomphyutha, ḽaiburari khathihi na senthara ya u bikela. Tshiimiswa itshi tsha mavhaivhai tshi ḓo ṋetshedza fhethu ha u gudela na vhupo ha u funzela ho teaho kha vhagudi vha ṱoḓaho u swika 1 578 vha bvaho kha tshitshavha tsha Delft.

7.3. Hetshi ndi tshikolo tsha u fhedzisela tsha zwikolo zwa 25 zwe zwa ṋetshedzwa Kapa Vhukovhela nga kha vhurangeli ha DBE. U swika zwino mbekanyamushumo ya ASIDI yo no fhaṱa zwikolo zwa mavhaivhai zwa 205 u mona na shango ḽoṱhe. Ṱhanganyelo ya zwikolo zwa 685 zwo no ṋetshedzwaho maḓi avhuḓi, zwiṅwe zwikolo zwa 486 zwo no ṋetshedzwa zwiimiswa zwavhuḓi zwa vhuthathazwitzhili na uri zwikolo zwa 372 zwo no dzheniswa muḓagasi lwa u tou thoma.  

8. Khumbelo dza Tshikimu tsha Lushaka Tsha Thusedzo ya Masheleni kha Matshudeni dza 2019 (NSFAS) 

8.1. Khabinethe yo ṱanganedza khumbelo dzo ḓaho nga vhunzhi u bva kha matshudeni vhane vha nga thusiwa vhe vha ḓisa khumbelo nga murahu ha u vula lwa tshiofisi ha maitele a khumbelo dza NSFAS dza 2019 nga ḽa 3 Khubvumedzi. Matshudeni vha fhiraho 45 000 vho lugelaho na vha re khatsho zwa zwino vho dzhena kha webusaithi ya NSFAS nga ḓuvha ḽa u thoma. Ho no swikelwa zwinzhi kha u fhelisa u salela murahu ha mbandelo dza matshudeni dzine dza kha ḓi kolodiwa.

8.2. Matshimbidzele a khumbelo o ḓisendeka nga sisiṱeme ntswa ine ya ita uri tsheo dza ndambedzo dzi ṱavhanye ngeno zwa zwino zwo leluwa u ḓadza khumbelo nga matshudeni sa izwi vha tshi nga dzi ḓadza vhe huṅwe na huṅwe. 

9. Ḽesiṱeriosisi 

9.1. Khabinethe i ṱanganedza mulevho wa uri tshiwo tsha Ḽesiṱeriosisi tsho fhela na uri zwi sumbedzisa mvelelo ya pulane ya tshumisano yo khwaṱhaho ya u ita mushumo nga u ṱavhanya nga Muhasho wa Mutakalo (DoH) na Tshiimiswa tsha Malwadze a Phirela tsha Lushaka, vha tshi khou tikedzwa nga Tshiimiswa tsha Mutakalo tsha Ḽifhasi, u langa na u fhedza tshiwo itshi.

9.2. DoH yo vhekanya sisiṱeme ya vhulavhelesi u itela u thivhela u vhuya ha tshiwo itshi. Mamaga oṱhe ane a bveledza ṋama dzo lugelaho u ḽiwa na uri hu tea u vhekanywa sisiṱeme dza vhulanguli ha tsireledzo ya zwiḽiwa zwa khuhu, u ya nga Ndangulo R607 yo anḓadzwaho nga ḽa 14 Fulwi 2018. Vhuingameli ha dzi feme vhu ḓo dzulela u itwa, u ya nga ndangulo dza mutakalo dzo khwiniswaho. 

10. Mavharivhari a zwiḽiwa zwi si zwa vhukuma na zwo fhelelwaho nga tshifhinga 

10.1. Khabinethe i khoḓa u shuma nga u ṱavhanya nga Minisiṱa wa Mutakalo Vho Dokotela Aaron Motsoaledi, kha u lavhelesa kha mavharivhari a zwiḽiwa zwi si zwa vhukuma na zwo fhelelwaho nga tshifhinga Afrika Tshipembe. DoH yo ṱanganedza mbilaelo nnzhisa na uri yo dovha ya dzhiela nṱha u vhilaedziswa nga dzividio dzi songo ṱoliwaho dzi sumbedzaho zwiḽiwa dzine dzi khou phaḓalala kha nyanḓadzamafhungo ya zwa matshilisano.

10.2. U bva nga Ṱhangule, hu khou itwa vhuingameli vhu songo lavheleliwaho fhethu hunzhi hune ha vha na zwiḽiwa na uri vhu khou bvela phanḓa kha zwipiḓa zwinzhi zwa shango.

10.3. U ḓadzisa kha hezwo, nḓowetshumo ya zwiḽiwa yo humbelwa uri i khwaṱhisedze vhungoho ha khonadzeo ya uri zwiḽiwa  a si zwa vhukuma na uri vhulanguli ha muvhuso u bva kha mihasho ya Vhulimi, zwa Maḓaka na Vhureakhovhe, khathihi na Mbambadzo na Nḓowetshumo, ho katelwa na Khomishini ya Lushaka ya Murengi (NCC), vho dzhenela kha u khwaṱhisedza mavharivhari a tshitshavha a uri zwitandadi zwa khwaḽithi ya zwiḽiwa zwo ṱapanyezwa.  

10.4. Khabinethe i humbela tshitshavha uri tshi vhe na vhusedzesi kha u fhambanyisa mathemo a tshimbilelanaho na zwiḽiwa: 

• Datumu ine zwiḽiwa/zwishumiswa zwa vha zwi tshe na khwalithi yo teaho (best-before date)  zwi amba tshifhinga tshilapfu tshine zwibveledzwa zwa zwikoṱikoṱini na zwo omaho zwi nga vhewa kha dzisheḽufu, na uri datumu yeneyo a si tshisumbedzi tsha tsireledzo.
• Datumu yo themendelwaho ya u rengisa (sell-by date) i shumiselwa zwiḽiwa zwi tshinyalaho u ṱavhanya, nga maanḓa zwine zwa vhewa firidzhini na uri u bva nga Fulwana ṋaṅwaha a zwi  tsha shuma, u ya nga manḓalanga a ḽifhasi.  
• Datumu ine zwa tea u vha zwo no shumiswa kana u fhirelwa nga datumu ya uri zwi ḽiwa kana u shumiswa(use-buy or expiry date) hei ndi datumu ya u fhirelwa na uri zwiḽiwa zwi re na ulwu luswayo a zwo ngo tsha lugela u ḽiwa nga murahu ha hei datumu. Kha zwiḽiwa zwi tshinyalaho, hezwi zwi amba uri hezwo zwiḽiwa zwi nga si tsha ḽea. 
• “Zwibveledzwa zwi si zwa vhukuma” hezwi ndi zwibveledzwa zwine zwa anzela u rengiswa fhasi ha dzina ḽa burende ya iṅwe khamphani fhasi ha dzina “zwiḽiwa zwi si zwa vhukuma” ḽo shumisiwa nga nyanḓadzamafhungo dza zwa matshilisano u amba nga ha zwiḽiwa zwine a zwi na zwithu zwa zwiḽiwa. 

10.5. Khabinethe i dovha ya ita khuwelelo kha miraḓo ya tshitshavha uri vha ḓe na vhuṱanzi vhu fareaho ha nga zwiḽiwa zwine zwa nga vha zwo bveledzwa kha zwibveledzwa kana dzikhemikhaḽa dzine dza nga vha dzi tshi vhaisa.

10.6. U ḓadzisa hafhu, Khabinethe i sathula u tshoṱhelwa na u tswa mavhengeleni sa nḓila ya u nyelisa kha u rengisa zwiḽiwa zwine zwa khou humbulelwa. Zwiito zwenezwo zwa vhugevhenga a zwi nga konḓelelwi na uri mazhendedzi ane a vhona uri Mulayo u a tevhedzwa ha nga ḓo tshinya tshifhinga u vhona uri vhathu avho vha a farwa vha dovha vha gwevhiwa arali vho wanwa mulandu wa u ṱuṱuwedza kana u ita izwi zwiito zwa vhungevhenga. Khabinethe i ṱuṱuwedza miraḓo ya tshitshavha vhane vha ḓivha nga ha zwiḽiwa zwine zwa khou humbulelwa uri vha lidzele luṱingo lu no kwamanyisa vhathu na tshitshavha kha DoH kha 011 386 2003/6 na kha NCC kha 012 428 7000. 

11. Mbadelo dza mindende 

11.1. Khabinethe i ṱanganedza muvhigo wa zwo swikelwaho nga Minisiṱa wa Mveledziso ya Matshilisano Vho Susan Shabangu, kha vhufarisani vhukati ha Zhendedzi ḽa Vhutsireledzi ha zwa matshilsano Afrika Tshipembe (SASSA) na Poswo ya Afrika Tshipembe (SAPO) uri i dzhie mbadelo dza mindende u bva kha Tshumelo dza Cash Paymaster Services u thoma nga ḽa u 1 Tshimedzi 2018.

11.2. SASSA zwa zwino yo no ṋetshedza khadi ntswa dza SASSA dza musuku dzi swikaho miḽioni ṱhanu na hafu vhudzuloni ha dza kale, fhedzi dza zwigidi dzi kha ḓi tea u tshintshiwa. Khabinethe i amba yo khwaṱhisa na vhaṋe vha khadi dza kale uri vha tshintshele kha ntswa.

11.3. SAPO i ḓo dovha ya dzhia maitele a u badela nga kheshe u itela u ḓo badela avho vhaholi vhe vha sa kone u bvisa tshelede kha dziATM kana mavhengeleni. U itela vhuṱanzi vhunzhi, vhaholi vha mundende vha nga founela luṱingo lwa mahala lwa SASSA kha 0800 60 10 11 nga tshifhinga tsha mushumo. 

12. Khombo ya tshidimela 

12.1. Khabinethe i tamela mashudu vhanameli vhe vha huvhala musi zwidimela zwivhili zwa Metrorail zwi tshi kuḓana Eloff Extension ngei Selby, tshipembe ha Johannesburg, uri  vha fhole nga u ṱavhanya na u ita khuwelelo ya uri hu vhe na ṱhoḓisiso ya tshiitisi tsha khombo uri tshi ṱavhanye u wanuluswa u itela u thivhela khombo dzi ngaho idzi uri dzi si tsha itea. 

B. Tsheo dza Khabinethe

1. Khabinethe yo tendela u bvisiwa ha Mbalombalo dza Vhugevhenga dza Lushaka dza 2017/18 nga vha Tshumelo ya Mapholisa ya Afrika Tshipembe. 

1.1. Mbalombalo dza ṅwaha nga ṅwaha dza vhugevhenga dzi thusa muvhuso uri u kone u sedzesa nga maanḓa kha u fhungudzwa ha vhugevhenga vhuhulwane, sa zwe zwa vheiswa zwone kha Muhanga wa Tshiṱathedzhi wa Tshifhinga tsha Vhukati wa 2014-2019. Mbalombalo dza vhugevhenga dzi nga kona u shumiswa sa zwisumbi zwa zwine zwa khou ya u itea u itela u khwaṱhisa nḓila na zwiṱirathedzhi zwa u thivhela vhugevhenga kha mihasho yo fhambanaho ya muvhuso. 
    
2. Khabinethe yo nyeṱulelwa nga ha zwo no swikelwaho kha vhulanguli ha ndaṱiso ya vhashumi vha muvhuso vhane vha khou ita vhubindudzi na tshiimiswa tsha muvhuso. U alusa zwiito zwa ndaulo kwae nga vhaofisiri vhahulwane vha muvhuso ndi zwa ndeme kha u fhaṱa muvhuso u re na vhuḓifhinduleli na u shumaho khagala, sa zwe zwa vheiswa zwone kha Mulayotewa wa Riphabuḽiki ya Afrika Tshipembe wa 1996 na u fhaṱwa ha shango ḽi konaho sa zwe zwa vhekanyiswa zwone kha Pulane ya Mveledziso ya Lushaka (NDP): Bono 2030.  

2.1. Zwinzhi zwo no swikelwa u ya nga maitele a u shuma nga Mulayo 13(c) wa Milayo ya Tshumelo ya Muvhuso (PSR) ya 2016, ine ya hanela vhashumi vha muvhuso u ita vhubindudzi na tshiimiswa tsha muvhuso, khathihi na Mulayo wa 18 wa PSR ya 2016, une wa ṱoḓa miraḓo ya Tshumelo ya Vhulanguli Vhuhulwane (SMS) uri vha buletshedze madzangalelo avho kha zwa masheleni na zwa phuraivethe.

2.2. Khabinethe yo dovha ya tendela uri Khorondangi ya Maanḓalanga yo teaho ya mihasho ya muvhuso i vhone uri Mulayo wa 13(c) wa PSR ya 2016 u khou shumiswa, na u dzhia maga o teaho a ndaṱiso hune vha ḓo kona u ṋethsedza muvhigo kha Minisiṱa wa Tshumelo ya Muvhuso na Ndaulo (MPSA) ṅwaha wa muvhalelano u sa athu fhela. Muvhigo wa u thoma u khou tea u vha wo no ṋetshedzwa kha MPSA nga ḽa 31 Ṱhafamuhwe 2019.

2.3. Nga 2016 na 2017, Muhasho wa Tshumelo ya Muvhuso na Ndaulo wo topola vhashumi vha muvhuso vho ḓiṅwalisaho sa vhaṋetshedzi vha tshumelo kha Dathabeisi ya Vhukati ya Muṋetshedzi, sa zwe ya ṋetshedzisiwa zwone nga Vhufaragwama ha Lushaka. Mihasho yo humbelwa u ita tsivhudzo, u sedzulusa vhuṱanzi ho ṋetshedzwaho khathihi na u ṋetshedza muvhigo wa zwo no swikelwaho wa maga a u lwa na vhapfukamulayo.

2.4. Mafheloni a Lambamai 2018, ho vha ho no ṱanganedzwa 96% u bva kha miraḓo nga SMS vhe vha ḓibula vha tshi khou shumisa Sisiṱeme ya eDisclosure. 

3. Khabinethe yo nyeṱulelwa nga ha zwo no swikelwaho nga ha Modeḽe wa Ndambedzo ya Muvhuso ya Tshikolo tsha Lushaka (NSG).  

3.1. Khabinethe yo tendela ndaela i fanaho na mbekanyamushumo dza vhupfumbudzi dza khombekhombe dzine dza ḓo tshimbidzwa nga NSG u itela u ḓo thoma u thusedza kha u ṱavhanyisa mveledziso ya vhukoni na u vhona uri tshumelo ya muvhuso i vha ya phurofeshinaḽa. Mbadelo thwii ya mbekanyamushumo dzine dza tou kombetshedza dzi ḓo tea uri dzi tshi badelwa NSG dzi vhe dzo itelwa mugaganyagwama wadzo wa vhupfumbudzi wo tendelwaho nga mihasho yeneyo yo tholaho vhashumi vhenevho.

3.2. Hezwi zwi ḓo swikisa kha ndaulo i khou bvelelaho ine i khou ya phanḓa kha u swikela Bono 2030 ḽa NDP nga “ u fhaṱa shango ḽi konaho nahone ḽine ḽa khou bvelela, ḽine ri tshi khou shumisana ri na vhadzulapo vhane vha khou shuma, zwi ri isa kha u lwisa vhushai, u shaya mushumo na tshayandinganyo ya matshilisano ri sa neti.” 

4.  Khabinethe yo tendela u anḓadziwa ha Nḓivhadzamulayo ya Saintsi, Thekhinoḽodzhi na Inoveshini ya 2018, u itela vhupfiwa ha nnyi na nnyi. Minisiṱa wa Saintsi na Thekhinoḽodzhi Vho Mmamoloko Kubayi-Ngubane, vha ḓo ṋetshedza vhuṱanzi nga vhuḓalo nga tshifhinga tsho teaho. 

5. Khabinethe yo tendela u anḓadziwa ha Tshiṱirathedzhi tsha Nyengedzedzo ya Vhupo ho Tsireledziwaho ha Lushaka (NPAES) u itela vhupfiwa ha nnyi na nnyi.

5.1. NPAES ndi pulane ya tshiṱirathedzhi ya miṅwaha ya 20 ine ya tshimbilelana na NDP, ine ya khou sedzesa kha u engedza vhupo ho tsireledziwaho, ho sedzeswa thwii kha u alusa ikonomi, tshandukiso na uri hu dzule ho ralo lwa tshoṱhe.

5.2. NPAES i sumbedzisa uri ṱhahelelo ya tshomedzo dza vhathu na masheleni zwi nga ṋetshedzwa hani u itela u engedza vhupo ho tsireledzaho nga nḓila ine ya vhuedza i sa ḓuriho , vhupo vhune ha dzula ho ralo lwa tshoṱhe hu konḓelelaho tshanduko ya kilima. 

5.3. Vhupo ho tsireledzwaho ha Afrika Tshipembe hu katela vhupo ha vhufa, dziphakha dza lushaka, tsiredzo dza mupo, tsiredzo dza mupo dzo khetheaho, vhupo ho tsireledzwaho, vhupo ha maḓaka o tsireledzwaho a tshipentshele, vhupo ha u vhulunga maḓi dzithavhani, nga maanḓa vhuponi ha maḓaka o tsireledzwaho, khathihi na tsiredzo dza mupo dza maḓaka. 

6. Khabinethe yo tendela u anḓadziwa ha Zwikhala zwa Nyambedzano Afrika Tshipembe u itela Muṱangano wa vhu13 wa Khonfarentse ya Mahoro o Ḓiṅwaliselaho Thendelano nga ha Wetlands (Ramsar COP 13) ine ya ḓo farwa ngei Dubai, United Arab Emirates, u bva nga ḽa 21 u swika nga ḽa 29 Tshimedzi 2018.  

6.1. Ndivho dzo ṱanḓavhuwaho dza Thendelano ya Ramsar ndi u vhona uri hu na u vhulungwa na u shumiswa zwavhuḓi ha mativha a maḓi. Afrika Tshipembe, mativha a maḓi ndi one a re kha tshutshedzo khulwane kha ekhosisiṱeme dzoṱhe, hune 48% yao ya vha i tshi khou tshinyadziwa vhukuma.

6.2. Hezwi zwi thusedza kha vhulanguli ha tshomedzo sa tshipiḓa tsha madzhenele a u ṱavhanyela u ranga u shuma kha vhulanguli ha gomelelo. 

C. Milayotibe

1. Khabinethe yo tendela u anḓadziwa ha Mulayotibe wa Khwiniso wa Malwadze na Ndiliso dza Khuvhalo dza Mushumoni wa 2018 u itela vhupfiwa ha nnyi na nnyi. 

1.1. Mulayotibe u khwinisa Mulayo wa Malwadze na Ndiliso dza Khuvhalo dza Mushumoni, 1993 (Mulayo 130 wa 1993) ho dzhielwa nṱha vhashumi vha dzinḓuni, vhe vha vha vho sielwa nnḓa nga Mulayo, sa vhashumi hu u itela hedzi mbuelo, khathihi na u khwinisa mbuelo dzi re hone.

1.2. Khwiniso dzi khwinisa mbuelo dzine dza badelwa vhashumi na vhaunḓwa vhavho, na uri u sedza kha u thusa vhashumi vho vhaisalaho kana vha lwalaho uri vha kone u thusiwa u ḓo kona u vhuedzedzwa mushumoni na tshitshavhani. 

2. Khabinethe yo tendela u ḓivhadziwa ha Mulayotibe wa Khwiniso wa Vhulamukanyi wa Vhana wa 2018 into Phalamenndeni. 

2.1. Mulayotibe u khwinisa Mulayo wa Vhulavhukanyi wa Vhana, 2008 (Mulayo 75 wa 2008) u itela u sedzulusa miṅwaha ya fhasisa ya u vha kha tshiimo tsho teaho u hweswa mulandu wa vhugevhenga nga u gonyisiwa u bva kha miṅwaha ya 10 u ya kha ya 12. Mulayotibe u bvelaphanḓa na u dzhiela nṱha pfanelo dza vhana dzine dza lwa na mulayo.

2.2.  Mulayotibe u dovha wa bvisa vhuṱumani ha fhungo ḽa u vha kha tshiimo tsho teaho u hweswa mulandu wa vhugevhenga na zwiṅwe zwa thungo zwo fhambanaho, nga u bvisa ṱhoḓea ya u sumbedzisa u vha kha tshiimo tsho teaho u hweswa mulandu wa vhugevhenga hu u itela sedza kha zwiṅwe zwa thungo zwo fhambanaho na u ita ṱhoḓisiso dza u thoma. 

3. Khabinethe yo tendela u ṋetshedzwa ha Mulayotibe wa Khwiniso wa zwa Vhufhufhi Hoṱhe wa 2018 Phalamenndeni. 

3.1. Mulayotibe, u khwinisa Mulayo wa zwa Vhufhufhi, 2009 (Mulayo 13 wa 2009), une wa ḓo khwaṱhisa tsireledzo ya vhufhufhi, vhutsireledzi na mihanga ya vhulanguli ha tsireledzo ya vhupo u itela u vhona uri hu vha na vhudziki ha tshoṱhe kha nḓowetshumo ya vhufhufhi hoṱhe.

3.2. Hezwi zwi ḓo thusa u vhona uri Afrika Tshipembe ḽi khou swikela ṱhoḓea dzoṱhe dza dzitshakatshaka kha nḓowetshumo ya zwa vhufhufhi hoṱhe, zwine zwa khwaṱhisedza thikhedzo ya mveledziso ya ikonomi sa tshiṱavhanyisi tsha u alusa mbambadzo, vhuendelamashango na vhusikamushumo.

3.3. Mulayotibe u dovha wa ṋetshedza, ro tou topola kha zwinzhi, mbofholowo ya kushumele na ṱhoḓisiso ya zwiwo na khombo dza mabufho, khathihi na u khakhulula vhuṱudzeṱudze na zwi sa tshimbilelani. 

D. Zwi khou Ḓaho 

1. Vhege ya Senthara ya Tshumelo ya Thusong 

1.1. Kha tshumelo ya Ṅwedzi wa Tshumelo ya Muvhuso, Vhege ya ṅwaha nga ṅwaha ya Senthara ya Tshumelo ya Thusong u bva nga ḽa 17 u swika nga ḽa 21 Khubvumedzi 2018 fhasi ha thero: “Thuma Mina: U Isa Tshumelo dza Muvhuso Vhathuni”, zwi ṋetshedza luṅwe luvhanḓe uri muvhuso u dzhie tshumelo dzawo u dzi ise vhathuni.

1.2. Senthara dza Tshumelo dza Thusong ndi senthara dzine ha wanala zwoṱhe u itela u swikela tshumelo na mafhungo a muvhuso, na uri Senthara dza Tshumelo dza Thusong dza 133 u ya kha shango ḽoṱhe ndi senthara dza fulufhelo, tswikelo, u khakhulula, ndinganyiso na u manḓafhadza avho vhe vha vha vho sielwa nnḓa kha mveledziso khulwane ya ikonomi ya zwa matshilisano.

1.3. Muvhuso u khou vhekanya zwa u dzhenisa Sisiṱeme ya Vhulanguli ha Queue vhune ha ḓo thusa u fhungudza matshimbilele a maitele ane a ḓo fhungudza tshifhinga tsha u lindela. Sisiṱeme i ḓo dzheniswa kha senthara dzoṱhe u mona na shango hu tshi khou sedzeswa zwihulwane kha vhuṱumanyi ha mafhungo na vhudavhidzani ha thekhinoḽodzhi (ICT), vhune ha vha tshikonisi kha nḓisedzo ya tshumelo.   

2. Khonfarentsi ya Ḽifhasi ya Telecom ya ITU 2018

2.1. Khabinethe i ṱanganedza Khonfarentsi ya Ḽifhasi ya Telecom ya Dzangano ḽa Vhudavhidzani ha Dziṱhingo ḽa Dzitshaka (ITU) ine ya ḓo farwa u bva nga ḽa 9 u swika nga ḽa 13 Khubvumedzi 2018, fhasi ha thero “Inovesheni u itela Mveledziso ya Didzhithaḽa ya Vhuṱali”. Vhuṱambo vhune ha khou tou ḓa lwa u tou thoma Afrika, vhu ṋetshedza tshikhala tsha u engedza u shela mulenzhe ha mashango a Afrika kha u khwaṱhisa ICT Afrika sa tshiendi tsha mveledziso na u ita zwithu nga maitele maswa.

2.2. Khonferentsi ya ṅwaha ṅwaha i kokodza vhurumelwa ha 9 000 u bva kha shango ḽoṱhe nga vhuphara, ngeno muvhuso na vharangaphanḓa vha nḓowetshumo vha tshi khou sedza na u topola zwiṅwe zwikhala zwa vhubindudzi na mashumele a vhuḓisa a mveledziso ya ikonomi ya matshilisano nga kha ICT. Zwihulwane zwine zwa ḓo ambiwa ngazwo zwi katela: 5G u itela mveledziso ya didzhithaḽa ya vhuṱali, tshumelo dza zwa masheleni dza didzhithaḽa na dzisatheḽaithi u itela mveledziso ya didzhithaḽa ya vhuṱali. 

2.3. Khonfarentsi ya Ḽifhasi ya Telecom ya 2018 i khou farwa nga tshifhinga tshine Afrika Tshipembe ḽi khou thoma thandela khulwane dza lushaka dzine dza katela Tshiṱirathedzhi tsha Lushaka tsha e-Government tshine tsha khou sedzesa kha tshanduko ya didzhithaḽa ya tshumelo dza muvhuso na Tshiṱirathedzhi tsha ICT tsha Lushaka tsha Thikhedzo ya Mabindu Mahulwane, a Vhukati na Maṱuku (SMME), tshine tshi khou lwisa u honolola khonadzeo ya sekithara ya ICT ya DziSMME Afrika Tshipembe. Zwishumiswa hezwi zwi khou sika vhupo vhu konisaho nyaluwo kha sekithara na u vhona uri  dzi a ṱoka midzi lwa tshoṱhe.  

E.  Milaedza

1. Ndiliso

1.1. Khabinethe i livhisa ndiliso dzayo nga mbiluvhuṱungu kha: 

• muṱa u khou lilaho na tshitshavha tshoṱhe tsha Yunivesithi ya Thekhinoḽodzhi ya Tshwane nga murahu ha u lovha ha Katlego Monareng. Khabinethe i ita khuwelelo ya uri hu vhe na u dzika musi mapholisa vha tshi khou ita ṱhoḓisiso u vhona uri onoyo ane a vha ene o ḓisaho lufu ulwu lwe lwa vha lu songo lavhelelwa a livhane na vhuhali ha mulayo. 
• muṱa na khonani dza vhathu vha malo vhe vha lovha musi hu tshi vha na muthuthubo ḽimagani ḽa zwiṱhavhane ḽa Denel ngei Somerset West Kapa Vhukovhela. 
• vhafunwa vha avho vhe vha lovha kha mulilo u shavhisaho we wa ṱaha kha tshifhaṱo tshi shumiswaho nga Mihasho ya Muvhuso wa Vundu wa Gauteng wa Mutakalo, wa Madzulo a Vhathu na wa Tshumisano ya Mavhusele. 
   

2.  U fhululedza 

2.1. Khabinethe i fhululedza vhathu vha Zimbabwe kha u rathela havho zwavhuḓi kha muvhuso muswa une wa khou rangwa phanḓa nga Muphuresidennde Vho Emmerson Mnangagwa, vhe vha rwelwa ṱari nga ḽa 26 Ṱhangule 2018. Muphuresidennde Vho Ramaphosa vho vha muṅwe wa vharangaphanḓa vha Afrika vhe vha vha dziṱhanzi dza uvhu vhuṱambo ngei Harare. Khabinethe i tikedza Muphuresidennde Vho Ramaphosa kha u ḓivhofha havho u shuma na Zimbabwe u alusa vhushaka vhu re na ḓivhazwakale, ha poḽotiki na ha vhukonani, nga maanḓa u khwaṱhisa vhushumisani ha zwa ikonomi. 

2.2. Khabinethe i khoḓa Khoro ya zwa Saintsi na Vhuṱoḓisisi ha zwa Nḓowetshumo, nga maanḓa vhaṱoḓisisi vha vhafumakadzi, nga ha vhuṱoḓisisi ha zwa mutakalo hune ha khou itwa u itela u khwinisa sisiṱeme ya ndondolamutakalo shangoni ḽashu. Hezwi zwi katela: (i) tshipi ine ya topola vhulwadze ha swigiri u itela u lavhelesa tshikalo tsha swigiri malofhani nga u saukanya mufemo; (ii) mveledziso ya dzi dziprobiothiki kha u dzi shumisa kha u bveledza khuhu dza u gotsha kana u ṱhaṱha, khovhe dza mufuda wa dusky-cob na abalone, zwine zwi ḓo thusa kha u bveledza zwibveledzwa zwa mupo, zwi si na dzianthibiothiki, dzikhemikhaḽa kana zwiṱuṱuwedza nyaluwo; (iii) na vhuṅwe vhuṱoḓisisi  ha stem cell.  

2.3. Khabinethe i fhululedza Vho Dokotela Evodia Setati, muṱoḓisisi muhulwane Yunivesithi ya Stellenbosch kha Muhasho wa Viticulture na Oenology, vhe vha thuba Tshiphuga tsha Vhafumakadzi vho Khetheaho vha Vhorasaintsi kha vhuṱambo ha ṅwaha na ṅwaha ha Zwiphuga zwa Vhafumakadzi vha re kha Saintsi vha Afrika Tshipembe he ha farelwa Polokwane nga ḽa 23 Ṱhangule 2018. 

2.4. Khabinethe i fhululedza Vho Caster Semenya kha vhukoni vhu takadzaho he vha wina Diamond League lwa vhuraru kha mutambo wa u fhedzisela wa 800 mitha ngei Switzerland.  

F. U tholwa

U tholwa hoṱhe hu ḓo itwa ho thoma ha khwaṱhisedzwa ndalukanyo dza vho tholwaho na u sedzwa arali vha si na milandu.

1. Vho Jacob Ganny Mbele sa Mufarisa Mulangi Muhulwane (DDG): Thandela na Mbekanyamushumo dza Fulufulu kha DoE. 
2. Vho Hilda Dikeledi Mhlongo sa DDG: Tshumela dza Mabindu kha DoE.
3. Vhalangi vha sa Shumiho hone kha Bodo ya Vhalangi vha Bannga ya Mveledziso ya zwa Vhulimi:

• Adv Vho Sandra Coetzee (vho tou tholwa hafhu); na
• Vho Mathane Eveline Makgatho. 
   

Hu vhudziswa:
Vho Phumla Williams, Muambeli wa Khabinethe vho tou Farelaho
Luṱingothendeleki: 083 501 0139