Tshitatamennde tsha Muṱangano wo farwaho nga Ḽavhuraru ḽa 7 Ṱhangule 2019, ngei Union Buildings, Piṱori

A. Mafhungo a zwino Shangoni

1. Mbofho dza Khoro ya Vhashumi na Mveledziso ya Ikonomi ya Lushaka (NEDLAC)

1.1. Khabinethe i dzulela u vhilaedziswa nga tshikalo tshihulwane tsha u vhushayamushumo khathihi na figara dza fhasi dza nyaluwo ya ikonomi shangoni ḽashu. Mvelele dza Saveyi ya zwa Vhashumi ya Kotara, ya kotara ya vhuvhili ya 2019 yo bviswaho nga Mbalombalo dza Afrika Tshipembe, i sumbedza uri tshikalo tsha vhushayamushumo tsho aluwa nga phoithi dza 1.4 wa phesenthe u ya kha 29,0% hu tshi vhambedzwa na kotara ya u thoma ya 2019.

1.2. Khabinethe yo dzula yo ḓifhima u tandulula khaedu dza nḓila ya mashumele a ikonomi dzine dza dzulela u khakhisa mashumele a ikonomi yashu na vhukoni hayo ha u fhindula kha khaedu dza mveledziso. 

1.3. Thendelano ya u fhindula nga u ṱavhanya yo sainiwaho nga zwigwada zwoṱhe kha NEDLAC vhane vho ḓifhima u ṱangana na vhakwamei vhoṱhe ṅwedzi muṅwe na muṅwe u itela u londa vhuḓivhofhi hoṱhe ha fusumbe-sumbe (77) ha Samithi ya Mishumo. Miṱangano ya ṅwedzi na ṅwedzi i ḓo dzulwa phanḓa nga Muphuresidennde Vho Cyril Ramaphosa u bva nga Khubvumedzi 2019.

1.4.Vhuḓivhofhi nga vhakwamei vhoṱhe – hu tshi katelwa muvhuso , vhashumi, mabindu, madzangano a vhadzulapo – u tou sedza thwii kha mbekanyamushumo dzine dza ḓo sika mishumo, nḓila dza u thivhulula zwithivheli u itela uri vhuḓivhofhi vhu thome u shuma, khathihi na thendelano dza u vhona uri mishumo i a vhulungea na u thivhela ndozwo dza mishumo. Zwo dovhaho zwa dzheniswa kha vhuḓivhofhi uvhu ndi vhurangeli ha zwipikwa thwii zwa sekithara u itela u alusa ikonomi.

2. Tshumisano ya Afrika Tshipembe na Japan

2.1. Khabinethe i ṱanganedza vhurangeli ha tshumisano vhukati ha Afrika Tshipembe na Japan u itela u lwana tshikafhadzo ya mapuḽasiṱiki nga kha u tikedza mupfuluwo wa nḓowetshumo ya mapuḽasiṱiki yapo u bva kha mapuḽasiṱiki o ḓoweleaho u ya kha u shumisa maṅwe ane a vhulunga mupo. 

3. Foramu ya vhu18 ya Mulayo wa Tshikhala na Nyaluwo ya ya Afrika (AGOA)

3.1. Afrika Tshipembe li kha di tou bva u vha tshipida tsha Foramu ya AGOA ya vhu18 ye ya farelwa Côte d'Ivoire fhasi ha thero: “AGOA na Vhumatshelo: U Bveledza Maitele Maswa a Mbambadzo u Itela u Dededza Vhubindudzi na Mbambadzo ya United States (US) – Afrika”.

3.2. AGOA i tou vha yone i yoṱhe ine mbekanyamushumo yayo ya mbambadzo na US ya khou takalelwa ine i ḓo tendelwa u ṋetshedza zwibveledza hu si na u kalelwa kana u badela muthelo wa shango kha tharifi dzi fhiraho 6 400 u bva kha mashango a 40 AGOA-o lugelaho a sub-Saharan African ho katelwa na Afrika Tshipembe, kha u rengisa kha mimaraga ya US. 

3.3. Nyambedzano dza vhuḓi dzi vhuedzaho dza Afrika Tshipembe na Muimeleli wa Mbambadzo wa US yo ṋetshedza khonadzeo ya tswikelo ya maraga wa US na vhubindudzi ha Amerika kha ikonomi yashu, zwine ndi nḓila dza ndeme dza u amba  nga u sika mishumo khathihi na u ṱusa vhushai.  

4. U tshoṱhelwa ha miraḓo ya Tshumelo ya Mapholisa a Afrika Tshipembe (SAPS)

4.1. U tshoṱhelwa ha zwenezwino ha miraḓo ya SAPS vhe mushumoni ngei Ḓoroboni Khulwane ya Johannesburg hu songo vhuya ha vuwa ho tendelwa. Khabinethe i sathula u tshoṱhelwa uho nga huhulu na uri yo laela mapholisa na maṅwe  mazhendedzi a u vhona uri mulayo u a tevhedzwa uri vha londe vhahumbulelwa avho hu si na nyofho kana u pfela.

4.2. Mulayotewa wa Riphabuḽiki ya Afrika Tshipembe wa 1996 u laela uri mazhendedzi a u vhona uri mulayo u a tevhedzwa, ho katelwa tshumelo ya mapholisa, vha tea u thivhela, u lwa na u ṱoḓisisa vhugevhenga, u tsireledza na u vhona uri vhadzulapo vhaḽo na ndaka yavho yo tsireledzea khathihi na u vhona uri mulayo u a dzhielwa nṱha na uri u tevhedzwe.

4.3. U tshoṱhelwa naho hu hufhio ha ofisi dza u vhona uri mulayo u a tevhedzwa ndi u tshoṱhela shango na mulayo waḽo, nahone vhatshoṱheli vha songo vhuya vha litshwa vha songo badela zwiito izwo. Ri ita khuwelelo kha zwitshavha zwoṱhe uri vha tikedze mazhendedzi a muvhuso, nga maanḓa ayo ane a khou vhona uri milayo i a tevhedzwa, khathihi na u vhona uri ri ime huthihi ri tshi lwa na zwiito zwa vhuravhele zwine zwa lwela u tshoṱhela vhaofisiri vha mapholisa. 

4.4. Khabinethe i ita khuwelelo kha mazhendedzi a u vhona uri mulayo u a tevhedzwa u bvela phanḓa na u lwela uri vha vhone uri mulayo u a tevhedzwa  khathihi na u lwa vhukuma na avho vhane vha pfuka milayo ya shango ḽashu. Milayo ya masipala ya vhulanguli ha nnyi na nnyi i tea u tevhedzwa zwifhinga zwoṱhe, na uri ri ita khuwelelo kha mimasipala uri kha vha kombetshedze u tevhedzwa ha milayo yapo. Ri dzula ri shango ḽi ofhaho mulayo ḽine ḽa ḓo bvela phanḓa na u vhona uri hu na mulalo, ho dzika na uri zwithu zwi khou tshimbila zwavhuḓi u itela vhadzulapo vhaḽo. 

4.5. Khabinethe i lavhelela uri vhoṱhe vha no dzula kana u shuma Afrika Tshipembe vha shumisane na mazhendedzi a u vhona uri mulayo u a tevhedzwa kha u lwa na vhugevhenga khathihi na zwiito zwi siho mulayoni.

4.6. Dovha ya fulufhedzisa lushaka uri mazhendedzi a shango ḽashu a u vhona uri mulayo u a tevhedzwa a ḓo lwisa nga hoṱhe a dovha a fara vhathu vhane vha ita zwa vhugevhenga na dzikhakhathi.

5. U tshinyadzwa ha ndaka ya muvhuso 

5.1. Khabinethe i ṱanganedza u fhela ha tshiṱereke tsha zwenezwino  Ḓoroboni ya Tshwane. Fhedziha, a tou vha masinḓambilu uri vhareili vha mabisi vho mbo ḓi vala magondo otṱhe mahulwane a livhaho ḓoroboni nga mabisi a masipala, na uri vhaṅwe vha vhaṱereki vho mbo ḓi tshinyadza themamveledziso khathihi na u shushedza miraḓo ya tshitshavha.

5.2. Khabinethe i vhilaedziswa nga u hulela ha zwiwo zwa u tshinyadza ndaka ya muvhuso zwine zwi itwa musi hu na migwalabo na zwiṱereke shangoni ḽashu. Pfanelo ya u gwalaba yo tsireledzea na u dovha ya vha hone kha Mulayotewa, na uri hu dovha ha vha na ndila dza tshivhalo dza u tandulula mbilaelo dza tshitshavha hu si na u tshinyadza tshumelo na ndaka. U vhuedzedza themamveledziso dzo tshinyadzwaho zwi a ḓura vhukuma kha zwa masheleni na u vha na masiandoitwa kha zwa matshilisano, zwine zwi vha zwi tshi khou vhaisa vhadzulapo vhane vha shumisa izwi zwiimiswa ḓuvha ḽiṅwe na ḽiṅwe.

6. Mbandelo dza Silicosis

6.1. Khabinethe i dzhiela nṱha mbadelo dzine ndi divhazwakale dza R5biḽioni he dza tendelwa nga Khothe Khulwane ya Gauteng, hune dzi khou rumela mulaedza wo khwaṱhaho kha dzikhamphani dza migodi uri vha dzhiele nṱha tsireledzo ya vhashumi u itela u thivhela malwadze ane a nga wela vhashumi nga murahu ha musi hu kale vho awela. 

6.2. Tsheo ya Khothe Khulwane i ḓo vhona uri zwigidi zwa avho vhe vha vha vhe vhashumi vha migodini vha khou liliswa kha vhutungu na u tambula he vha hu pfa nga murahu ha musi vho no kavhiwa nga malwadze ane a tshimbilelana na u shuma migodini lwa tshifhinga tshilapfu.

6.3. Khabinethe i dovha ya khoḓa zwigwada zwa mulayo, ho katelwa vha thuso ya zwa mulayo, vhe vha vha vho imela mahoro o vhalaho kha mulandu wa tshifhinga tshilapfu  we wa fhedza nga u tenda u lilisa avho vhe vha vha vhe vhashumi vha  migodini kana vhaḽaifa vhavho vho lugelaho u wana, vhane vhashumi vhone vhane vha mugodini vho no ri sia, nga murahu ha musi vho no lwala silicosis kana muṅwe mufuda wa lufhiha lwe lwa vha fara kha muṅwe wa migodi ya musuku nga murahu ha ḽa 12 Ṱhafamuhwe 1965.

6.4. Khamphani dza rathi dza migodi ya musuku – African Rainbow Minerals, Anglo American, AngloGold Ashanti, Gold Fields, Harmony na Sibanye-Stillwaters – vha tshi khou shuma na vhoramulayo vha vhavhili, vha ḓo thoma tshikwama tsha Tshiamiso Trust, tshine tshi ḓo vhona uri  avho vhashumi vha migodini kana vhaḽaifa vhavho vho lugelaho u wana ndiliso.

7. Thendelano ya Mozambique

7.1. Khabinethe i ṱanganedza u sainiwa ha Thendelano ya Vhupfumedzani na Mulalo ngei Mozambique nga Ḽavhuvhili, ḽa 6 Ṱhangule 2019, sa luswayo lwa u ima na vhathu vha Mozambique, khathihi na u tikedza mulalo na vhudziki shangoni ḽavho.

7.2. Thendelano i ḓa nga murahu ha nyambedzano dza polotiki vhukati ha Muvhuso wa  Mozambique na Mozambican National Resistance Movement, zwe zwa swikisa kha u sainiwa ha thendelano ya u fhelisa tshoṱhe zwa u tshoṱhela ha mmbi nga ḽa 1 Ṱhangule 2019.

7.3. Afrika Tshipembe na Mozambique a na vhukonani na vhushaka ha mashango aya mavhili, a zwa polotiki, ikonomi na vhushaka ha zwa matshilisano  vhune ho ḓisendeka nga mbofho ya ḓivhazwakale yo khwaṱhaho u bva murahu kha miṅwaha ya nndwa ya mbofholowo. Muphuresidennde Vho Ramaphosa na vhaṅwe Ṱhoho dza Mashango a SADC vho dzhenela vhuṱambo uvho ha u saina.

8. Caster Semenya

8.1. Khabinethe yo vhaisala ngauri mugidimi makone washu, Caster Semenya, ha nga tendelwi u imelela vhugweṋa hawe ha ḽifhasi ha mugidimo wa 800m kha Miṱaṱisano ya Vhugweṋa ha Ḽifhasi ngei Doha, Qatar. Hezwi zwi ḓa nga murahu ha tsheo ya khothe ya Swiss ye ya tikedza tsheo ya Dzangano ḽa Dzitshakatshaka ḽa Federesheni ya Vhagidimi ine ya ḓo ṱoḓa uri a dzhie mishonga ine ya ḓo fhungudza thesiṱorone.

8.2. Khabinethe i tikedza mufukadzana Semenya musi a tshi khou aphiḽa na u lwela pfanelo dzine ndi mutheo wa pfanelo dza muthu. Sa vhagidimi vhoṱhe, o tea u ṱaṱisana na vhaṅwe hu si na u kombetshedzwa uri a khakhulule muvhili wawe nga nḓila kana i ifhio ya mishonga.

9. Khuliso ya Lushaka

9.1. Khabinethe i vhidzelela MaAfrika Tshipembe u nanga vhathu vhane vha vhona vho tea uri vha tea u avhelwa khuliso khulwanesa ya shango, Khuliso ya Lushaka.

9.2. Hezwi zwiphuga zwi hulisa MaAfrika Tshipembe na vhaṅwe vhaḓivhalea vha nnḓa vhe vha shela mulenzhe nga nḓila dzo fhambanaho kha u swikela Afrika Tshipembe ḽo vhofholwaho, ḽo faranaho, ḽi sa ṱaluli nga lukanda kana nga mbeu, ḽi khou bvelelaho nahone ḽa dimokirasi.

9.3. U nangwa ha  madzina a vhathu vha Khuliso ya Lushaka ya 2020 hu ḓo vala nga ḽa 31 Ṱhangule 2019 na uri u avhelwa hu ḓo itwa nga Lambamai 2020. Fomo dza u nanga madzina dzi a wanala kha webusaithi ya Ofisi ya Muphuresidennde: www.thepresidency.gov.za. Miraḓo ya tshitshavha i ṱuṱuwedzwa u dzhenisa na ḽiṅwalo ḽa u ḓadzisa uri ndi ngani vho nanga uyo muthu.  

B. Tsheo Khulwane   

1.1. U ṱaha ha tshitzhili tsha  vhulwadze ha Ebola

Minisiṱa wa Vhushaka ha Dzitshaka na Tshumisano Vho Dr Naledi Pandor na Minisiṱa wa Mutakalo, Vho Dr Zweli Mkhize, vho nyeṱulela Khabinethe nga ha u ṱaha ha vhulwadze, khathihi na lufu lwo vhangwaho nga Ebola ngei Democratic Republic of Congo na u vha khohakhombo khulu kha mashango a tsini.

1.2. Vhulwadze uvhu vhu fhirela kha muṅwe nga u kwama malofha kana zwiluḓi thwii zwa vhathu vha re na uvhu vhulwadze. U ya nga Dzanagano ḽa Mutakalo ḽa Ḽifhasi, Afrika Tshipembe ḽi vhaliwa kha ḽiṅwe ḽa mashango a re na khohakhombo ya fhasi ya vhulwadze uvhu Afrika.  

1.3. Khabinethe yo dovha ya nyeṱulelwa nga ha tshiimo tsha u lugela u lwa na zwiwo zwa Ebola arali i nga ri wela shangoni ḽashu. Ṱholo tharu dzo fhambanaho dzo itwaho dzo khwaṱhisedza tshiimo tsha fhasi tsha Afrika Tshipembe kha u vha khohakhombo ya Ebola. Maga a mbetshelwa dza ndeme arali i nga ṱaha o no dzudzanyiwa shangoni ḽashu ho katelwa zwibadela zwo no topolwaho kha mavundu oṱhe uri a shumane na Ebola. Nga nnḓani ha zwibadela zwo no topolwaho, maga o dzudzanyiwaho a katela  zwiimiswa zwa u ṱhaṱhuvha mikaṋoni ya u dzhena ngayo, vhudavhidzani  na vhukonanyi khathihi na dziḽaborothari dzo dzudzanyelwaho zwenezwo.

1.4. Khabinethe yo rwela ṱari maga o dzudzanyiwaho u itela u vhona uri shango ḽi a kona u lwa na dwadze iḽi nga u ṱavhanya arali zwi nga itea uri ḽi a kavha. Fhedzi ri a dovha ra ṱoḓa u fulufhedzisa shango uri Afrika Tshipembe ḽi dzula ḽi shango ḽi re na khohakhombo ya fhasi ya Ebola.  

C. Zwi khou ḓaho 

1. Ḓuvha ḽa Vhafumakadzi ḽa Lushaka   

1.1. Nga Ḽavhutanu ḽa 9, Ṱhangule, shango ḽi ḓo pembelela Ḓuvha ḽa Vhafumakadzi ḽa Lushaka, ḽine ḽa vha tshiga tsha u lwela u vhofholowa kha u itelwa dzikhakhathi dzo ḓisendekaho nga mbeu, shango ḽi sa ṱaluli nga muvhala kana nga mbeu, fhasi ha thero: Miṅwaha ya 25 ya Dimokirasi: U Alusa Afrika Tshipembe u Itela Ndinganyo ya Vhafumakadzi”.

1.2. Muphuresidennde Vho Ramaphosa vho dzudzanyelwa u ḓo vha muambi muhulwane ngei mudavhini ya Ṱano wa Vryburg, ngei Tshiṱirikini tsha Dr Ruth Segomotsi Mompati, Devhula Vhukovhela.  

1.3. Kha Ṅwedzi wa Vhafumakadzi, ho no vhonala vhurangeli ha zwine zwa khou shumiwa zwine zwi khou sedzesa kha u manḓafhadzwa na u tsireledza Vhafumakadzi, hu tshi katelwa na u tholwa ha miraḓo ya Khomishini ya Ndinganyiso ya Mbeu (CGE) nga Muphuresidennde Vho Ramaphosa.CGE ndi tshiimiswa tshi re mulayoni tsho thomiwaho u itela u alusa ṱhompho ya ndinganyiso ya mbeu na tsireledzo, mveledziso na tswikelo ya ndinganyiso ya mbeu.

1.4. Vhafumakadzi vha na mushumo wa ndeme wa u fhaṱa ikonomi ya shango, u sika mishumo na u takula miṱa u bva vhushaini. U manḓafhadzwa ha vhafumakadzi ndi yone khoṋo ya u pwashekana mutevheṱhandu wa u tambudzwa une u khou tambudza lushaka lwa Afrika Tshipembe. Khabinethe i vhidzelela vhakwamei vhoṱhe u dzhiela nṱha u aluswa ha vhafumakadzi na uri vha vhe tshipiḓa tsha mishumo yoṱhe ine ya khou farwa ya u pembelela Ḓuvha ḽa Vhafumakadzi ḽa Lushaka matshelo.

2. Samithi ya Tshitshavha tsha Mveledziso tsha Tshipembe ha Afrika (SADC)

2.1. Muphuresidennde Vho Ramaphosa vha ḓo ranga phanḓa vhurumelwa ha Afrika Tshipembe uri vha yo shela mulenzhe kha Samithi ya vhu39 ya Ṱhoho dza Mashango na Mivhuso ya SADC ine ya ḓo farwa Tanzania nga ḽa 17 na 18 Ṱhangule 2019.

2.2. Nga tshifhinga tsha samithi, Muphuresidennde wa Tanzania Vho John Magufuli vha ḓo dzhia vhudzulatshidulo ha SADC u bva kha Muphuresidennde ngavho vha Namibia, Vho Hage Geingob.

2.3. Samithi ya SADC na yone i khou lavhelwa u ḓo amba nga ha mafhungo o vhalaho, ho katelwa u thoma u shuma ha pulane dza mashumele dza dzingu na mbekanyamushumo dza vhuvhekanyandeme dzi ngaho dza zwa nḓowetshumo, mbambadzo, mveledziso ya themamveledziso, u thomiwa ha phalamennde ya dzingu khathihi na u khwaṱhiswa  ha mulalo na vhutsireledzi kha dzingu.  

D. Milaedza

1. Ndiliso Khabinethe i livhisa ndiliso dzayo kha:

1.1. vhathu vha Riphabuḽiki ya Tunisia nga murahu ha u lovha ha Muphuresidennde Vho Beji Caid Essebsi.

1.2. muṱa na khonani dza Vho Toni Morrison, muṅwali na muavhelwa wa Nobel Prize ,vhe vha lovha vha na miṅwaha ya 88. Muṅwali vha ḓivheaho vho ṅwala fhasi ha tshenzhemo yavho ya Vharema vha MaAmerika kha maṅwalwa khumbulelwa kha miṅwalo i fhiraho ya fuṱhanu, kha noveḽe dzi katelaho Beloved and The Bluest Eye.

1.3. vhathu vha India nga murahu ha lufu lwa muhali rapoḽotiki wa kale wa India Vho Sushma Swaraj, 67, ngei New Delhi. Vho Swaraj vho vha Minisiṱa wa Mafhungo a nnḓa u bva nga 2014 u swika 2019. Vho vha mufumakadzi wa vhuvhili we a fara ofisi iyo kha ḓivhazwakale ya India.

2. u fhululedza na u Tamela Mashudu Khabinethe:

2.1. i khoḓa tshigwada tsha vhathu vha 45 vha Shumaho na Mulilo na vhalanguli vhavho vhahulwane, vhe vha fhedza maḓuvha a hanefha kha a 30 vha tshi khou lwa na mililo Vunduni ḽa  Alberta ngei Vhukovhela ha Canada. Tshigwada tsho vha tsho posiwa u thusa u lwa na mililo mihulu ya maḓaka ngei Chuckegg Creek ye ya fhisa hekithara dzi fhiraho 350 000 u bva nga Shundunthule 2019, nga murahu ha musi vho humbelwa nga Senthara ya Canadian Inter-Agency Forest Fire.  

2.2. i fhululedza vhabammbeli vhashu vhe vha ita uri lushaka lu ḓihudze ngavho kha Vhugwena ha Ḽifhasi ha FINA ha 2019 ngei South Korea. Zane Waddell o wana musuku kha 50m ya u rwela murahu ( backstroke), Chad le Clos o wana buronzo mbili kha 100m na 200m ya migado (butterfly), ngeno Tatjana Schoenmaker o wana siḽivhere kha 200m u bammbela nga khana (breaststroke).

2.3. i tamela mashudu tshigwada tsha beisiboḽo tsha Afrika Tshipembe tsha vha fhasi ha miṅwaha ya 18 outh African Under-18 baseball team musi vha tshi ḓo vha vha tshi khou fhefheḓisela fulaga yashu nṱha kha thonamennde ya Tshiphuga tsha Ḽifhasi ngei South Korea u bva nga ḽa 30 Ṱhangule u swika nga ḽa 8 Khubvumedzi 2019.

2.4. fhululedza Khanyisile Mthetwa, mulidzi wa ṋanga makone, ane u tou vha MuAfrika wa u tou thoma u nangiwa sa muṱanganedzi wa Myrna Brown International Scholarship,(2019), tshine tshi ṋetshedzwa nga National Flute Association ya Amerika.
 
Hu vhudziswa:
Vho Phumla Williams – Muambeli  wa Khabinethe vho tou Farelaho (GCIS)
Luṱingothendeleki: 083 501 0139