Khabinethe yo ṱangana nga Ḽavhuraru, 21 Ṱhangule 2019 ngei Tuynhuys Ḓoroboni ya Kapa

A. Mafhungo a zwino kha Shango

1. Ndindakhombo ya Mutakalo ya Lushaka (NHI) 

1.1. Khabinethe i vhidza miraḓo ya tshitshavha uri vha ḓidzhenise kha u amba nga Mulayotibe wa NHI, une zwa zwino u Phalamenndeni. Matshimbidzele a zwithu nga Phalamennde a ḓo ṋetshedza tshitshavha tshiṅwe tshikhala tsha u amba nga uyu Mulayotibe.

1.3. Musi wo no phasiswa u vha mulayo, Mulayotibe u ḓo vulela tswikelo ya ndondolamutakalo  kha vhadzulapo vhoṱhe vha shango ḽashu, zwi si na ndavha na uri tshiimo tshavho tsha zwa matshilisano kana zwa ikonomi tshi hani. Heyi pfanelo i hone kha Mulayotewa wa Riphabuḽiki ya Afrika Tshipembe wa 1996.

1.4. Khabinethe i dzula i na vhuḓifulufheli ha uri i ḓo thoma u shuma nga nḓila yone i re na vhuḓifhinduleli. Pulane ya mashumele i ḓo bveledzwa ya dovha ya anḓadzwa musi Mulayotibe u tshi phasiswa u vha mulayo.

2. Madalo a Tshiofisi a Tanzania na Samithi ya SADC      

2.1. Khabinethe yo ṱanganedza muvhigo wa Muphuresidennde Vho Cyril Ramaphosa wa Madalo a Tshiofisi a ngei United Republic of Tanzania, madalo e na vhurumelwa ha vhoramabindu vho vha vhe tshipiḓa tshaho ane ndi a u takulela phanḓa u dzhena kha mbambadzo na vhubindudzi ha Afrika. Sa tshipiḓa tsha mbekanyamushumo ya u swikela vhathu, Muphuresidennde vho dovha vha dalela Morogoro, he ha vhuya ha swielelwa vhalwelambofholowo vha MaAfrika Tshipembe. Vho vhea maluvha Mazimbu Tower sa khuliso na u elelwa MaAfrika Tshipembe vhe vha lovhela vhufhalalini.

2.2. Muphuresidennde Vho Ramaphosa vho dovha vha ranga phanḓa vhurumelwa ha Afrika Tshipembe u ya kha Samithi Zwayo ya Ṱhoho dza Mivhuso ya vhu39 ya Tshitshavha tsha Mveledziso ya Tshipembe ha Afrika (SADC), he Muphuresidennde ngavho vha Tanzania, Vho John Pombe Magufuli, vha dzhia tshiimo tshavho tsha Mudzulatshidulo wa SADC.

2.3. Kha vhuimo havho sa Mutshimbidzi wa SADC ngei Musanda muhulu wa  Lesotho, Muphuresidennde Vho Ramaphosa vho ṋetshedza muvhigo wa zwo no swikelwaho kha zwa u tshimbidza havho mafhungo aya tshifhingani tsha Samithi ya  SADC  ngei Troika nga ha Tshiimiswa tsha nga zwa Poḽotiki, Vhupileli na Tshumisano ya Vhutsireledzi nga Ḽavhuṱanu ḽa 16 Ṱhangule 2019.

3. Muṱangano wa BASIC wa vhu28 

3.1. Khabinethe yo dzhiela nṱha muṱangano wa vhu28 wa Tshanduko ya Kilima wa Brazil, Afrika Tshipembe, India na China (BASIC) we wa farelwa ngei Brazil u bva nga ḽa 14 u swika nga ḽa 16 Ṱhangule 2019. 

3.2. Khabinethe yo dovha ya ṱanganedza ḽiga ḽa vhuḓiimiseli nga ha tshanduko ya kilima ḽe ḽa dzhiwa nga mashango a BASIC hu u tikedza thendelano dza dzitshakatshaka phanḓa na nga murahu ha 2020, naho hu na khaedu nnzhi dza zwa matshilisano na ikonomi dzine aya mashango o livhana nadzo. 

3.3. Khabinethe yo tikedza thambo nga mashango a BASIC ye ya itelwa mashango o bvelelaho uri a ṋetshedze masheleni, thekhinoḽodzhi  na vhukoni ha vhashumi u itela uri Thendelano ya Muhanga wa UN wa nga ha Tshanduko ya Kilima, Phurothokhoḽo ya Kyoto na Thendelano ya Paris zwi shume nga nḓila i vhuedzaho ine ya sa ḓo engedza tshikolodo tsha mashango a khou bvelelaho.

B. Tsheo dza Khabinethe

1. Modele wa Nḓisedzo ya Tshumelo wo Sedzaho kha Zwiṱiriki 

1.1. Khabinethe yo tendela Modele wa Nḓisedzo ya Tshumelo wo Sedzaho kha Zwiṱiriki, sa vhuthomazwiswa ha ndeme kha u thoma u shuma ha mbekanyamushumo dza nḓisedzo ya Tshumelo. Modele une zwa zwino u khou sedza kha zwiṱiriki zwa fuiṋa iṋa (44) na ḓorobo khulwane dza malo, u ḓo vhona uri kupulanele hu na u vhofhana na u ṱanganelana, mugaganyagwama na mashumele a thandela dza nḓisedzo ya tshumelo zwiṱirikini zwoṱhe  nga matavhi oṱhe a muvhuso  wa – vhukati, wa vundu na wapo.

1.2. Modele wo ḓisendeka nga Mulayo wa Muhanga wa Vhushaka ha Mivhusoṱhanganelano wa 2005, (Mulayo 13 wa 2005), une u ṋetshedza muhanga wa vhuanḓani na kudzudzanyele kwo ṱanganyiswaho kwa vhuvhekanyandeme ha mveledziso, na ndivho vhukati ha matavhi mararu a muvhuso. U dovha wa vha wo sedza kha u alusa u dzudzanywa ha vhuṅwe vhurangeli vhu ngaho ha pulane dza mveledziso dzo ṱanganelanaho hu na u sedza zwihulwane kha u vhona uri pulane nthihi i khou shuma kha tshiṱiriki tshiṅwe na tshiṅwe u ya kha matavhi oṱhe a muvhuso.

1.3. Muphuresidennde Vho Ramaphosa vha ḓo ranga phanḓa uyu modele vha tshi khou thuswa nga Mufarisa Muphuresidennde Vho David Mabuza khathihi na khorondangi yoṱhe. Vhalangavundu vha Mavundu na Khorondangi khathihi na Dzimeyara dza mivhuso yapo na ya zwiṱiriki, vha tshi khou shuma khathihi na dziEXCO dzavho, vha ḓo vha tshipiḓa tsha u vhona uri modele wa nḓisedzo ya tshumelo wo sedzaho kha zwiṱiriki u a shuma.

2. Khorokhonanyi ya Muphuresidennde (PCC)

2.1. Muphuresidennde Vho Ramaphosa vho ramba PCC, ye ya vha ya u tou thoma kha Ndaulo ino ya Vhurathi, nga Ḽavhuvhili, ḽa 20 Ṱhangule. Modele wa Nḓisedzo ya Tshumelo wo Sedzaho kha Zwiṱiriki wo ṋetshedzwa PCC wa dovha wa ṱanganedzwa nga Vhalangavundu vhoṱhe vha Mavundu.

2.2. Muṱangano wo dovha wa tendelana kha thandela dza zwibveledzwa zwa vhuedzisi zwiṱirikini dzine dza ḓo dalelwa nga Muphuresidennde, madalo ane a ḓo katela Tshiṱiriki tsha OR Tambo ngei Kapa Vhubvaḓuvha; Tshiṱiriki tsha Waterberg ngei Limpopo na Masipala Muhulwane wa Ethekwini ngei KwaZulu-Natal. 

2.3. Thandela tharu dza zwibveledzwa zwa vhuedzisi dzine dza ḓo dalelwa dzi katela tshiṱiriki tsha mahayani, tshiṱiriki tsha zwa migodi na tsha dziḓoroboni. Naho hezwi zwi tshi ḓo tou vha zwone zwa u thoma u dalelwa nga ha modele wa nḓisedzo ya tshumelo wo sedzaho kha zwiṱiriki, zwiṱiriki zwo salaho zwa 42 na ḓorobo dza sumbe zwi ḓo dalelwa nga Muphuresidennde Vho Ramaphosa na muvhuso wavho, khathihi na vhurangaphanḓa ha muvhuso wa mavundu hanefha vhukati kha Ndaulo ya vhurathi. 

2.4. Ho dovha ha vha na zwo ṋetshedzwaho na u dovha ha ambiwa nga u vhekanyiwa ha zwiṱirathedzhi zwa ṱahe zwa Mveledziso ya Nyaluwo ya  Mavundu u ya kha Muhanga wa zwa Zwiṱirathedzhi zwa Vhukati ha Themo ya 2019 – 2024.

3. Thendelano ya Tshikwama tsha India, Brazil na Afrika Tshipembe (IBSA)

3.1. Khabinethe yo tendela u ṋetshedzwa ha Tshikwama tsha IBSA u itela u Fhungudza Vhushai na Nḓala (Thendelano ya Tshikwama tsha IBSA) Phalamenndeni u itela thendelo. Thendelano i vhukati ha Muvhuso wa Riphabuḽiki ya India, Muvhuso wa Feḓeresheni ya Riphabuḽiki ya Brazil na Muvhuso wa Riphabuḽiki ya Afrika Tshipembe.

3.2. Tshikwama tsha IBSA tsho thomiwa nga 2004 u itela u ṱuṱuwedza u lwisa  hoṱhe ho sedzaho kha u vhuedza vhathu na u wana mbuelo u itela u alusa Vhufarisani ha Tshipembe – Tshipembe. 

3.3. Tshikwama tsho konisa Afrika Tshipembe uri ḽi shele mulenzhe nga nḓila i vhuedzaho nahone nga huhulu kha u lwisa ha dzitshakatshaka kha u fhungudza vhushai na nḓala yo kalulaho kha mashango ane a khou bvelela. Ḽo dovha ḽa kha u shela mulenzhe haḽo kha u alusa dzi17 SDG kha mashango a vha farisani a ṱoḓaho u swika (21).                 

4. Muṱangano wa Dziminisṱa wa Vhuṋa (4th) wa nga ha Vhukoni ha Afrika kha u Fhindula nga u Ṱavhanya kha Mavilili (ACIRC) 

4.1. Khabinethe yo tendela u farwa ha muṱanganoo thangeli wa vhomakone u itela Muṱangano wa vhu4 wa Dziminisṱa wa Dzitshaka dza Vhaḓiṋekedzeli vha ACIRC u bva nga ḽa 30 ḽa Ṱhangule u swika nga ḽa 3 Khubvumedzi 2019.

4.2. Hezwi zwi tikedza na u thusedza vhuvhekanyandeme ha muvhuso kha u alusa mulalo na vhudziki ha dzhango na dzingu, na u vhona uri tsheo dza Mbumbano ya Afrika (AU) dzine dza tshimbilelana na u vhona uri mishumo ya Mmbi ya ACIRC na  Mmbi i dzulaho yo Lindela ya Afrika (ASF) i a swikelwa. Hezwi zwi ḓo dovha zwa thusa kha u vhona uri Mulalo wa Afrika na Muhanga wo olelwaho Ṱhoḓea dza Vhutsireledzi zwi khou tshimbilelana na uri zwi khou shuma. 

4.3. Afrika Tshipembe na dziṅwe Tshaka dza Vhaḓiṋekedzeli dza 12 ndi tshipiḓa tsha ACIRC yo thomiwaho nga 2013 sa nzudzanyo ya tshifhinganyana u swika ASF i tshi vho ḓo shuma.

C. Migaganyagwama 

1. Mugaganyagwama wa Tsireledzo ya Vharengi vha Dzinnḓu

1.1. Khabinethe yo tendela u anḓadzwa ha Mugaganyagwama wa Tsireledzo ya Vharengi vha Dzinnḓu wa 2019, kha Gazethe ya Muvhuso u itela vhupfiwa ha nnyi na nnyi.

1.2. Mugaganyagwama u humisela murahu Maga a Mulayo wa Tsireledzo ya vharengi vha Dzinnḓu u khou shumaho,1998 (Mulayo 95 wa 1998). Hoyu muhanga muswa wa zwa mulayo u ḓo langa vhafhaṱi na vhabveledzi vha dzinnḓu; u engedza tsireledzo ya vharengi vha dzinnḓu; u ḓivhadza zwishumiswa zwi kombetshedzaho uri u shume zwavhuḓi khathihi na u randela ndaṱiso/mutsiko wa u kaidza vhafhaṱi vha sa tevhedziho zwo vhewaho. 

1.3. Mugaganyagwama u dovha wa bveledza vhupo vhu ṋeaho khonadzeo ya vhafhaṱi vhaswa vhane vha khou tou dzhena kha nḓowetshumo nga u ḓivhadza mbetshelwa dza khonṱhiraka dzine dza vhona uri hu na u ima lwa tshoṱhe kha maraga. 

1.4. Thandela dza dzinnḓu dza matshilisano na dzo fhungudzwaho mbadelo zwa zwino dzi wela fhasi ha wonoyu Mulayotibe, u  itela u vhona uri vharengi vho tsireledziwa kha tshipiḓa hetshi tsha maraga wa zwa dzinnḓu.

D. Zwi khou ḓaho

1. Samithi ya vhu VII ya TICAD              

1.1. Muphuresidennde Vho Ramaphosa vha ḓo dzhenela Samithi ya vhusumbe ya Khonferentse ya Dzitshakatshaka ya Tokyo ya nga ha Mveledziso ya Afrika (TICAD VII) ngei Japan nga ḽa 29 na ḽa 30 Ṱhangule 2019. Thero ya samithi, “ U takula Mveledziso ya Afrika nga kha Thekhinoḽodzhi, Vhuthomazwiswa na nga kha Vhathu”, zwine zwi tshimbilelana na Adzhenda ya AU ya 2063 khathihi na vhuvhekanyandeme ha dzhango u itela ṱhanganyelo 

1.2. Samithi ya ṋaṅwaha ya TICAD VII i ḓo amba nga, ro tou topola kha zwinzhi, zwizwaru zwihulwane zwa vhuvhekanyandeme: (i) u ṱavhanyisa tshanduko ya zwa ikonomi na u khwinisa vhupo ha mabindu nga kha vhuthomazwiswa khathihi na u ambedzana na sekhithara ya phuraivethe;  (ii) u khwaṱhisedza lushaka lwo khwaṱhaho tshoṱhe  na (iii) u khwaṱhisa mulalo na vhudziki.  

1.3. Vhufarisani ha Japan kha mafhungo a dzingu na a Dzitshakatshaka ndi zwa ndeme kha u takula Adzhenda ya Afrika na u dzhiela nṱha zwa ndeme ya Vhufarisani ha Tshipembe – Tshipembe.

2. Samithi ya tshigwada tsha vha Sumbe (G7) 

2.1. Muphuresidennde Vho Ramaphosa vha ḓo ranga phanḓa vhurumelwa ha Afrika Tshipembe u ya kha Samithi ya G7 ngei France u bva nga ḽa 24 u swika nga ḽa 26 Ṱhangule 2019, nga murahu ha musi Afrika Tshipembe ḽo wana thambo ya u dzhenela Samithi sa mufarisi muhulwane.

2.2. G7 ndi foramu ya mashango a sumbe ane a vha na nḓowetshumo khulwanesa na ikonomi dzi khou bvelelaho – France, Germany, Italy, Japan, United States, United Kingdom na Canada – ane vharangaphanḓa vhao vha muvhuso vha ṱangana ṅwaha nga ṅwaha u amba nga mafhungo a zwa ndeme a ḽifhasi  ane  a vha a zwa ikonomi, poḽotiki, matshilisano na tsireledzo. Samithi ya G7 i khou ḓaho i ḓo vha i tshi khou sedzesa kha u lwa na u shaya ndinganyo, u ṱutuwedza ndinganyo nga mbeu, tswikelo ya pfunzo na tshumelo dza khwaḽithi ya nṱha ya mutakalo. 

2.3. U shela mulenzhe ha Afrika Tshipembe kha Samithi ya G7 ya 2019 zwi khou dededzwa nga thikho nṋa dza mbekanyamaitele a zwiṱirathedzhi  zwa mashango a nnḓa, (i) u takula dzangalelo ḽa lushaka u itela u swikela ndivho dza fhano hayani; (ii) u khwaṱhisedza Adzhenda ya Afrika khathihi na u alusa thikhedzo ya mveledziso ya tshoṱhe Afrika; (iii) u ṱuṱuwedza tshanduko ya ḽifhasi ya ṱhoḓea dza muhanga wa miolo ya mashango a tshivhalo; na (iv) u takula adzhenda ya Afrika nga u khwaṱhisa Vhufarisani ha Tshipembe – Tshipembe na Nyambedzano ya Devhula Tshipembe.  

3. Foramu ya Ikonomi ya Ḽifhasi (WEF) ya nga ha Afrika

3.1. Foramu ya Ikonomi ya Ḽifhasi ya vhu28 nga ha Afrika i ḓo farelwa ngei Ḓoroboni ya Kapa u bva nga ḽa 4 u swika nga ḽa 6 Khubvumedzi 2019 fhasi ha thero: “U Vhumba Nyaluwo yo Katelaho na u Kovhelana nga zwa Vhumatshelo ha Tshanduko ya Vhuṋa ya Vhubveledzi kha zwa Nḓowetshumo.”. Foramu i sedza kha u vhumba adzhenda dza dzingu na dza nḓowetshumo u itela ṅwaha hoyu.

3.2. Mbekanyamushumo i ḓo sedza kha uri tshanduko ya ṱhoḓea dza muhanga wa miolo ya dzingu i ḓo takulwa hani ine i tshimbilelana na zwiimiswa zwavhuḓi, vhubindudzi, ṱhanganyelo, nḓowetshumo na vhuthomazwiswa u itela u takula Tshanduko ya Vhuṋa ya Vhubveledzi kha zwa Nḓowetshumo.

3.3. U vha hone ha Vharangaphanḓa vha Ikonomi ya Ḽifhasi na Ṱhoho dza Mashango shangoni ḽashu zwi ṋea Afrika Tshipembe tshikhala tshine a tshi sokou wanala u itela uri ḽi ḓirengise na u dovha ḽa takula vhuvhekanyandeme haḽo vhuhulwane ha u alusa ikonomi. 

4. Buthano Guṱe ḽa vhu42 ḽa ISO 

4.1. Birou ya Zwiṱandadi ya Afrika Tshipembe ngei Ḓoroboni ya Kapa i ḓo vha ṋemuṱa wa Buthano Guṱe ḽa vhu42 ḽa Tshiimiswa tsha Dzitshakatshaka tsha Siṱandazesheni (ISO) u bva nga ḽa 16 u swika nga ḽa 20 Khubvumedzi 2019. 

4.2. ISO i khou ṱanganyisa vhomakone uri vha kovhelane nḓivho na u bveledza thendelano nga u tou funa zwo ḓisendeka nga zwiṱandadi zwa dzitshakatshaka zwi tendelanaho na mimaraga zwine zwi tikedza vhuthomazwiswa na u ṋetshedza thandululo ya khaedu dza ḽifhasi.

Mbekanyamushumo ya ISO ya 2019 i ḓo ḓisa zwiṱirathedzhi zwine zwa ḓo vha zwi tshi khou sedza kha khaedu dza tshanduko ya kilima, didzhithaḽa ya ikonomi, ikonomi ya nyaluwo na mbambadzo ya thendelano ya mashango a tshivhalo ane oṱhe o sedza u swikela tshithihi.  

5. Ṅwedzi wa Tshumelo ya Tshitshivha ya Muvhuso yo Ṱanganelaho (PSM) nga Khubvumedzi 

5.1. Mbekanyamushumo i ḓaho ya PSM nga Khubvumedzi ndi mbekanyamushumo ya khwiniso ya nḓisedzo ya tshumelo ine ya vha tshipiḓa tsha Batho Pele (Vhathu Phanḓa). Mbekanyamushumo ya Mvusuludzo ine i alusa mvelele ya tshumelo ya tshitshavha ya phurofeshinaḽa ya khwiniso i khou yaho phanḓa nahone ine ya khou ita tshanduko kha masia oṱhe a nḓisedzo ya tshumelo kha tshitshavha.

5.2. Mbekanyamushumo ya PSM ya 2019 i ḓo farwa fhasi ha thero: “Khawuleza”: U dzhia Tshumelo dzi tshi iswa Vhathuni: Batho Pele “Ri Tshipiḓa, Ri na Ndavha, Ri a Shumela”. Hezwi zwi khou ṱavhanyisa khuwelelo ye Muphuresidennde Vho Ramaphosa vha i ita musi vha tshi ḓisa Mulaedza wa Lushaka wa 2019 musi vha tshi ri vhashumeli vha muvhuso vha tea u tshila nga zwa ndeme na maitele a Batho Pele hune vha vhea vhathu phanḓa.             

5.3. Mutevhe wa zwithu zwine zwa ḓo vha zwi kha Mbekanyamushumo zwi katela:

• Ṅwedzi wa Vhuendelamashango– fhasi ha thero: “Vhuendelamashango na Mishumo – vhumatshelo ha khwine ha vhoṱhe”. Vhuendelamashango ndi iṅwe ya sekhithara dzine dza sika mishumo. Khabinethe i ṱuṱuwedza MaAfrika Tshipembe uri vha fare Sho’t Left u itela uri vha aluse vhuendelamashango lushakani lwashu, nga u shumisa tshifhinga itshi tsha ṅwaha nga ṅwaha tsha Vhege ya Dziphakha dza Lushaka dza Afrika Tshipembe (SANParks) u bva nga ḽa 8 u swika nga ḽa 15 Khubvumedzi 2019, hune phakha dzashu dza lushaka dzi ḓo vha dzo vulelwa lushaka nga mahala. Afrika Tshipembe ndi haya ha Fhethu ha Vhufa ha fumi Ḽifhasini na uri hu dovha ha vha fhethu hune  hu na tshipiḓa kha vhuendelamashango ḽifhasini. 
• Ṅwedzi wa Vhufa – Vhufa vhu dovha ha vula zwiṅwe zwikhala zwa mishumo na zwikili, vhu ṋetshedza zwikhala kha vhatsila vha vhaimbi na matambwa, vhutsila na dziṅwe nḓowetshumo dzi re nga fhasi ha vhufa. Hu dovha ha vha na ṱhoḓea dza u bvela phanḓa na u lwisa u vhulunga, u vusuludza na u alusa nyambo dzapo sa tshipiḓa tsha u tsireledza vhufa hashu.
• Ṅwedzi wa Tsireledzo wa Mapholisa – wo itiswaho nga Ḓuvha ḽa Tshihumbudzo ḽa Lushaka nga ḽa 1 ḽa Khubvumedzi, hu u elelwa avho vhahali vhashu vha vhanna na vhafumakadzi vhe vha lovha vhe mushumoni.
• Hei mbekanyamushumo ya ṱhanganyelo i ita uri Pulane ya Mveledziso ya Lushaka i shume sa izwi i tshi sumbedzisa ṱhoḓea dza zwiimiswa zwa muvhuso zwine zwa tshimbidzwa na u shuma nga nḓila i vhuedzaho nga vhashumi vha muvhuso vhane vho ḓiimisela u shumela lushaka zwavhuḓi na nga vhukoni ha nḓisedzo ya tshumelo dzone nahone dza nṱha nga misi yoṱhe, ngeno vha tshi khou dzhiela nṱha ndivho khulwane dza mveledziso.

E. Milaedza

1. Ndiliso

khabinethe yo rumela ndiliso dzayo kha :

muvhuso na vhathu vha Tanzania nga murahu ha tshiwo tsha makhaulambilu tsha muthuthubo wa thannga ya zwivhaswa we wa vhulaha vhathu vha fhiraho 90 na uri u tamela mashudu avho vho huvhalaho uri vha ṱavhanye vha fhole.

muṱa na khonani dza mutsila wa Afrika Tshipembe, murungi wa zwiambaro vha dovha vha vha ramabindu, Vho Carrol Boyes (65), vhe vha ri sia nga ḽa 14 Ṱhangule 2019.

2. U fhululedza na u Tamela Mashudu

Khabinethe:

• i tamela mashudu Vho Justice Edwin Cameron nga murahu ha musi vho ya u awela murahu ha musi vho shuma sa muhaṱuli lwa miṅwaha ya 25. Muhaṱuli Vho Cameron, vhe vha tholiwa Khothe ya Ndayotewa nga 2008, vho shuma sa muimeleli  wa pfanelo dza  vhathu nga tshifhinga tsha muvhuso wa tshiṱalula,  vha imelela avho vhe vha vha vha tshi khou lwa na muvhuso wa tshiṱalula,  na u lwela ndinganyo ya vhanna na vhafumakadzi vha funanaho nga tshavho. Khabinethe i khoḓa vhuimeleli havho ha tshifhinga tshilapfu ha pfanelo dza vhathu, khathihi na nndwa yavho ya tswikelo ya dzi anthiriṱhirovairaḽa nga vhoṱhe.
• i tamela mashudu tshivhonelo muimbi, Vho Caiphus Semenya, ḓuvha ḽa ḓuvha ḽa vhuḓi ḽa mabebo ḽa ṅwaha wa vhu80. Vho Semenya vho shela mulenzhe kha u bveledza nyimbo dza vhutsila dzine dzi hone kha bugu ya dzinyimbo ya lushaka ya Afrika Tshipembe dzi ngaho Matswale, Angelina, Ziphi’nkomo, khathihi na dze vha imba na vhaṅwe dzi ngaho Ndiphendule vhe vha lu imba na mufumakadzi wavho Mama Letta Mbulu. Vho shuma na vhabveledzi vha muzika vha dzitshakatshaka, vha dovha vha kona u nangiwa lwa 37 kha Zwiphuga zwa Primetime Emmy he vha wina lwa ṱahe. Vho dovha vha wina Tshiphuga tsha Emmy kha u shela mulenzhe havho kha u bveledza luimbo lwa Roots. Vho dovha vha shela mulenzhe kha The Lion King ya Disney. 
• i tamela mashudu avho vhe vha vha vhe Mufarisa Mulangi wa Maanḓalanga a Vhutshutshisi ha Muvhuso Muambeli Vho Silas Ramaite (SC) nga murahu ha musi Muphuresidennde Vho Ramaphosa vho fha thendelo ya uri vha awele tshifhinga tshavho tshi sa athu swika khathihi na u ṱutshela ofisi u ya nga Tshiteṅwa 12 (8)(a) tsha mulayo wa Maanḓalanga a Vhutshutshisi ha Muvhuso (NPA), 1998 (Mulayo 32 wa 1998). Khabinethe i livhuwa zwihulu Muambeli Vho Ramaite kha zwe vha shuma kha NPA khathihi na kha ndaulo ya  zwa vhulamukanyi u ya nga vhuphara kha miṅwaha yoṱhe hei musi vha tshi khou shuma kha sekhithara ya zwa vhulamukanyi.
• i fhululedza Vho Sasha Maria Schwendenwein kha mutevhe u sumbedzwaho kha theḽevishini wa zwa vhuramafhungo ha ṱhoḓisiso, Carte Blanche, he vha dzhenela zwa Tshiphuga tsha vha Nyanḓadzamafhungo vha SADC, he wa wina vhuimo ha vhuvhili kha khethekanyo ya TV Tshiṱori tshe tsha wina, “Follow the Guns”, ndi tshone tshiṱori tshe na tshone tsho bveledzwa khathihi he tshone tsho vha tshi tshi khou sedza kha dwadze ḽa u zwima tshugulu zwi siho mulayoni.
• i fhululedza Springboks na Banyana Banyana kha u fhefheḓisa fuḽaga ya Afrika Tshipembe nṱha na u dovha vha fhenya kha Vhugweṋa ha Rugby na Vhugweṋa ha Vhafumakadzi ha COSAFA u ya ngauralo. Lushaka lu ḓihudza ngavho na uri zwe vha swikela ndi ṱhuṱhuwedzo kha vhaswa na vhoramitambo vha khou fulufhedzisaho u ya kha shango ḽoṱhe nga vhuphara.
• i fhululedza Zozibini Tunzi, we a thuba vhuimo ha u vha Nyalunako wa Afrika Tshpembe wa 2019, khathihi na u mu tamela mashudu musi o fara vhuimo hovhu. U ḓo imela Afrika Tshipembe kha vhuṱambo ha Nyalunako wa Ḽinnḓa na wa Ḽifhasi.

F. U tholwa 

U tholwa hoṱhe hu ḓo itwa ho thoma ha khwaṱhisedzwa ndalukanyo dza vho tholwaho na u sedzwa arali vha si na milandu.

1. U tholiwa hafhu ha Vho Fundisile Goodman Mketeni sa Muofisiri Muhulwane wa SANParks.

Hu vhudziswa:
Vho Phumla Williams – Muambeli  wa Khabinethe vho tou Farelaho (GCIS)
Luṱingothendeleki: 083 501 0139