Khabinethe yo ṱangana nga Ḽavhuraru, 5 Nyendavhusiku 2018 ngei Tuynhuys Ḓoroboni ya Kapa.

A. Mafhungo a Zwino kha Shango

1. Nyaluwo ya ikonomi

Khabinethe i ṱanganedza nyaluwo ya ikonomi ya Afrika Tshipembe nga 2.2% kha kotara ya vhuraru, zwine zwa khou thusa uri ḽi bve kha risesheni. Nyaluwo ya mbalo idzi yo ṱuṱuwedzwa nga nyaluwo kha sekithara ya zwa vhulimi nga (6.5%), sekithara ya masheleni nga (2.3%); sekithara ya mamaga nga (7.5%) na mbambadzo ya mabindu na mavhengele nga (3.2%). Nyaluwo ya mbalo ndi tsumbo ya u vuwa ha ikonomi na uri zwo ṱangana na vhurangeli u bva kha Samithi ya Mishumo na Khonferentse ya Vhubindudzi ya Afrika Tshipembe, i ḓo bvela phanḓa na u khwinisea.  

Khabinethe i ṱanganela na MaAfrika Tshipembe kha u ṱanganedza u tsa ha mutengo wa zwivhaswa zwine zwa ḓo rula vhathu muhwalo, nga maanḓa zwino hu tshi khou ḓa dziholodei. Sekithara dzoṱhe dza lushaka dzi khou ṱuṱuwedzwa u fhaṱa nṱha ha u vuwa uhu ha ikonomi kha kotara ya vhuraru u itela u thusa u vhea ikonomi ya Afrika Tshipembe kha gondo ḽiswa ḽa nyaluwo.  

2. Muholo wa Fhasisa wa Lushaka (NMW)

Khabinethe i dovha ya ṱanganedza u sainiwa ha Mulayotibe wa NMW nga Muphuresidennde Vho Cyril Ramaphosa uri u vhe mulayo. Mulayotibe wo ita ḓivhazwakale kha u tsireledza vhaholi vha tshelede ṱhukhu na u fhungudza u sa lingana kha lushaka. NMW ya u tou thoma i ḓo gonyisa miholo ya vhashumi vha holaho tshelede ya fhasi vha anganyelwaho kha miḽioni dza rathi. Hu ḓo vha na tshifhinga tsha u thoma u shumisa uyu mulayo nga zwiṱuku kha vhashumi vha mabulasini, vhashumi vha maḓakani na vhashumi vha miḓini. 
 
Naho NMW i sa nga fhedzi tshayandinganyo ya miholo, Khabinethe i tenda uri i ḓo shuma vhukuma kha u fhelisa u sa lingana hune ha khou gonya khathihi na vhushai vhune ha khou endela u hulela. 

3. Tshiimiswa tsha Toyota Wessels tsha Ngudo dza U Maga (TWIMS)

Khabinethe i ṱanganedza u rwelwa ṱari ha tshiimiswa tshiswatshiswa tsha TWIMS tshine tsha kha ḓi bva u thomiwa tsho ḓuraho R56-miḽioni. Tshiimiswa tshi ḓo alusa sekithara ya mamaga ya Afrika Tshipembe, tsha bveledza vhukoni vhune ha vhalwa kha ha maṱhakheni ḽifhasini na u ṱuṱuwedza nḓowetshumo ya Afrika. Tshi ḓo dovha tsha ṱavhanyisa u fhaṱwa ha mvelele ya u maga ine shango ḽashu ḽa i ṱoḓa u itela u ṱuṱuwedza ṱhoḓea dza fhano hayani na u sika mishumo minzhi.  

Ndi tshiimiswa tsho ḓiimisaho na vhurangeli vhu sa shumeli  malamba tsho thomiwaho nga kha ndambedzo ya magavhelo i bvaho Toyota South Africa Education Trust. Tsho thomiwa nga vhufarisani na University of Pretoria’s Gordon Institute of Business Science u itela u ṋetshedza digirii ya Master of Business Administration ine ya tou sedza fhedzi kha zwa u maga. 

4. Ikonomi ya zwa Matshilisano 

Khabinethe yo dzhiela nṱha Simphoziamu ya Ikonomi ya zwa Matshilisano yo tshimbilaho zwavhuḓi ye ya farwa nga muvhuso u tshi khou farisana na Tshiimiswa tsha Vhashumi tsha Dzitshakatshaka (ILO) khathihi na Muvhuso wa Flanders nga Ḽavhuṱanu, 30 Lara 2018. Simphoziamu yo vha yo rangwa phanḓa nga Muhasho wa Mveledziso ya Ikonomi u tshi khou fariswa nga Muhasho wa Mveledziso ya Mabindu Maṱuku. 

Ikonomi ya zwa Matshilisano i katela mabindu na vhurangeli zwine zwa vha zwo sedza kha u swikela ndivho dzi nga ho u sika mishumo, tswikelo ya tshumelo nga zwigwada zwe zwa vha zwo sielwa nnḓa, khathihi na u ḓisa tshomedzo na tshumelo kha zwitshavha zwa mahayani. I na khonadzeo ya u tikedza ikonomi yo katelaho na u sika miṅwe mishumo hafhu ya zwigidi na zwigidi. Simphoziamu yo ṱanganyisa vhoramabindu vha zwa matshilisano, vhasikambekanyamaitele, vha vhuṱoḓisisi na madzangano a si a muvhuso, nahone i ḓo thusa kha mveledziso ya Ḽiṅwalo ḽa Mvetomveto ya u Thoma ya nga ha Ikonomi ya zwa Matshilisano nga 2019.   

5. U Ḓiṅwalisa ha mukhethi 

Kha u lugisela khetho dza 2019, Khabinethe i ita khuwelelo kha MaAfrika Tshipembe vhoṱhe uri vha shumise pfanelo dzavho sa vhadzulapo vha re na vhuḓifhinduleli nga u vhona uri vha na ID dzone dza tshibugu tshidala, ID ya khadi kana ṱhanziela ya tsumbavhuṋe ya tshifhinganyana khathihi na u vhona uri vho ḓiṅwalisela u khetha zwiṱirikini zwa havho. Khomishini ya Dzikhetho yo Ḓiimisaho i ḓo vulela u ḓiṅwalisa ha mukhethi mafheloni a vhege ya ḽa 26 na 27 Phando 2019, na uri MaAfrika Tshipembe vha ṱuṱuwedzwa u shumisa tshikhala itsho u ḓiṅwalisela u khetha kana u sedza tshiimo tshavho tsha u ḓiṅwalisa. 

Khabinethe i humbela avho vho itaho khumbelo dza ID ya Khadi uri vha ye u dzhia maṅwalo avho kha matavhi a havho a Muhasho wa Muno (DHA). 

6. Mulangi Muhulwane wa Vhutshutshisi ha Lushaka (NDPP) 

Khabinethe i khoḓa Muphuresidennde Vho Ramaphosa kha u thola havho Muimeleli Vho Shamila Batohi sa NDPP muswa. Hezwi zwo ḓa nga murahu ha musi Muphuresidennde vho ṱanganedza vhonkhetheni vhaṱanu vhe vha vha vho nangiwa nga phaneḽe ya vhueletshedzi. U tholwa hu ḓisa vhudziki kha vhurangaphanḓa ha Manḓalanga a Vhutshutshisi ha Lushaka na uri zwi khwaṱhisedza nndwa ya shango ya u lwa na vhugevhenga na zwiito zwa vhuaḓa. Khabinethe i swikisa ndivhuwo dzayo kha Minisiṱa wa Fulufulu Vho Jeff Radebe na phaneḽe kha u shela mulenzhe havho kha haya maitele a u thola ane a vha ḓivhazwakale.  

7.  Vhashumi vha  zwa mutakalo vha Limpopo 

Khabinethe i sasaladza vhukuma u tshoṱhelwa ha madokotela zwibadela u mona na Limpopo. Vhashumi vha zwa mutakalo na zwiimiswa zwa mutakalo vha shumela zwitshavha, nga maanḓa miraḓo ine ya khomboni vhane vha shumisa zwiimiswa izwi u wana thuso. U tshoṱela avho vhane vha tea u tshidza matshilo ndi mulandu wa vhugevhenga nahone a zwi nga konḓeleliwi. Minisiṱa wa Mutakalo Vho Dr Aaron Motsoaledi, vha kho ranga phanḓa tshigwada tsho hwedzwaho mushumo u bva kha zwiimiswa zwo fhambanaho – mazhendedzi a vhusevhi a mapholisa, vha tshumelo ya vhuṱoḓulusi, mapholisa a vhudziki ha tshitshavha, vha maanḓalanga a tsireledzo ya phuraivethe na vhaofisiri vha DHA – u sedza hafhu sisiṱeme dza vhutsireledzi kha zwiimiswa zwa ndondolamutakalo zwa lushaka. 

Khabinethe i ita khuwelelo kha tshitshavha u shuma na mazhendedzi a vhutevhedzi ha mulayo u itela u vhona uri vhatshinyi vha hovhu vhugevhenga ha tshiṱuhu vha a farwa nahone vha gwevhiwa. 
  
8. Holodei dzo tsireledzeaho 

Khabinethe i ita khumbelo kha MaAfrika Tshipembe vhoṱhe uri vha dzule vho tsireledzea nga dziholodei dza Nyendavhusiku. Vhashumisi vha dzibada vha ṱuṱuwedziwa u tevhedza milayo yoṱhe ya vhuendi, na uri vha sa reile nga vhuhwarahwara na u sa londa, nga maanḓa vho kambiwa. Vhaendanganayo na vhone vha ṱuṱuwedziwa u dzula vho karuwa dzibadani. Kilasiṱa ya Vhulamukanyi, Thivhelo ya Vhugevhenga na Vhutsireledzi (JCPS) yo khwaṱhisa kha u lwa na vhugevhenga na mashumele a tsireledzo u mona na shango ḽoṱhe. Vha DHA vho engedza na vhashumi mikaṋoni ya u dzhena ngayo u itela u vhona uri vha khou kona u langa tshivhalo tsha vhaendi tshine tsha khou lavheleliwa u ḓo vha tsho aluwa nga zwifhinga zwa madakalo. Vha khou dovha vha pulana u engedza iri dza u shuma mikaṋoni ya u dzhena ngayo, u tou bva zwenezwi zwifhinga zwa mathomo a maḓuvha a madakalo musi vhathu vho tshi thoma u enda, nga zwifhinga zwa madakalo na musi zwikolo zwi tshi vula.   

9. Anivesari ya vhuṱanu ya u lovha ha Vho Madiba 

Khabinethe i ṱanganela na MaAfrika Tshipembe vhoṱhe kha u elelwa anivesari ya vhuṱanu ya u lovha ha Muphuresidennde washu wa u tou thoma u khethiwa lwa tshidimokirasi Vho Nelson Rolihlahla Mandela, vhe vha lovha nga ḽa 5 Nyendavhusiku nga 2013. Muphuresidennde Vho Ramaphosa vho ta 2018 sa Ṅwaha wa u swikisa miṅwaha ya ḓana ya Vho Mandela. Ifa ḽe vha ri siela ḽo pembelelwa ṅwaha woṱhe nga MaAfrika Tshipembe nga nḓila dzo fhambanaho, hune zwiṅwe zwa zwenezwino ho vha Global Citizen Festival Mandela 100  ye ya farwa mafheloni a vhege o fhiraho. Khabinethe i ita khuwelelo kha vhoṱhe uri vha dzule vha kha ngoho ya thaṅwa dza Vho Madiba, ho katelwa vhuḓifhimi vhu sa thengithengi kha vhulamukanyi, ndinganyo na u sa khethulula nga muvhala.  

10. Global Citizen Festival Mandela 100

Khabinethe i livhuwa vhathu vhoṱhe vho shelaho mulenzhe kha Global Citizen Festival Mandela 100 ye ya farelwa ngei Johannesburg nga Swondaha, 2 Nyendavhusiku 2018. Fesithivaḽa yo vha tshipiḓa tsha vhuṱambo ha tshihumbudzo ha u pembelela miṅwaha ya ḓana ya Tata Nelson Mandela, na uri yo anḓadzwa kha mashango a fhiraho 180. Yo ṱanganyisa zwigidi zwa vhadzulapo vha ḽifhasi, vhalwelambofholowo, vharangaphanḓa vha ḽifhasi, vhoramuzika na vhathu vhane vha dzhielwa nṱha u itela u takula Ndivho dza Mveledziso ya Tshoṱhe dza Mbumbano ya Dzitshaka (UN) sa khuliso ya u elelwa Vho Mandela.  

Khabinethe i livhisa vhupfelavhuṱungu hayo kha avho vhe vha tshinyadzwa nga vhaṅwe vha zwiito zwa vhugevhenga vhe vha vha vho lalela u vha zhongondedza musi vha tshi khou bva tshiṱediamu. I sasaladza vhukuma zwiito izwi zwa vhugevhenga na uri i ita khuwelelo kha mazhendedzi a vhutevhedzi ha mulayo  u fara vhatshinyi avho. 

11. Ḓuvha ḽa AIDS ḽa Ḽifhasi 

Afrika Tshipembe ḽi dzhiela nṱha Ḓuvha ḽa AIDS ḽa Ḽifhasi nga ḽa 1 Nyendavhusiku fhasi ha thero: “Cheka Impilo. Know Your Status.” Khabinethe i livhuwa mbekanyamushumo dza muvhuso dzo ṱanḓavhuwaho dza HIV na AIDS dzine ho dzhiwa maga a vhonalaho a u lwa na dwadze heḽi. Mbekanyamushumo yo dovha ya vhona hu tshi dzhiwa mbalo iṅwe hafhu ya vhathu vha miḽioni mbili kha mbekanyamushumo ya u wana dzilafho ḽa dzianthirithorovairaḽa.   

Afrika Tshipembe ḽi na vhathu vha fhiraho miḽioni dza 4,2 vha re kha dzilafho, zwine zwa ita uri i vhe iṅwe ya mbekanyamushumo ya dzilafho khulwanesa ḽifhasini. Fulo ḽa HIV na AIDS ḽi isa phanḓa na u lwisa u shandukisa vhuḓifari, dzilafho ḽa mishonga na u fhelisa samba ḽa zwa matshilisano. Khabinethe i khou yo ima yo khwaṱhisa kha khuwelelo yayo kha MaAfrika Tshipembe vhoṱhe uri kha vha ye u ita ndingo uri vha ḓivhe tshiimo tshavho tsha HIV, zwine zwi ḓo vha thusa u ita tsheo dza maga a u thivhela, dzilafho, ndondolo na thikhedzo. 

12. Ḓuvha ḽa Dzitshakatshaka ḽa UN ḽa Vhathu vha re na Vhuholefhali  

Afrika Tshipembe ḽo ṱanganela na tshitshavha tsha ḽifhasi kha u ṱhonifha Ḓuvha ḽa Dzitshakatshaka ḽa UN ḽa Vhathu vha re na Vhuholefhali nga Musumbuluwo, 3 Nyendavhusiku. 

Muvhuso wo ḓivhofha kha u katela na u tsireledza vhathu vha re na vhuholefhali nga kha mbekanyamushumo na thusedzo dzo tou dzudzanyelwaho zwone u itela u vhona uri vha swikela zwikhala zwi linganaho, sa zwe vhekanyiswa zwone kha Mulayotewa wa Riphabuḽiki ya Afrika Tshipembe wa 1996. 

B. Tsheo dza Khabinethe

13. Zounu ya Ikonomi yo Khetheaho ya Nkomazi (SEZ)

Khabinethe yo khwaṱhisedza tsheo ye ya dzhiwa nga Minisiṱa wa Mbambadzo na Nḓowetshumo, Vho Dokotela Rob Davies, kha u nanga SEZ na u ṋetshedza Ḽaisentse ya SEZ kha Muhasho wa Muvhuso wa Vundu wa Mpumalanga wa Vhuendelamashango na Mveledziso ya Ikonomi. 

SEZ ya Nkomazi i ḓo vheiwa sa “Tshiko tsha u Bveledza Zwinwiwa na Zwiḽiwa kha Zwiliṅwa”(Agro-Processing Hub) hu tshi khou shumisiwa fulufulu ḽo kunaho. I ḓo tikedzwa nga dziṅwe tshumelo dzo ṱanganyiswa u fana na maitele a u vhulanga zwibveledzwa na matshimbidzele azwo. Hezwi zwi vhumba tshipiḓa tsha thandela ya Maputo Development Corridor, ḽine ḽa vha ḽone gondo ḽihulwanesa ḽine ḽa ṱumanya Gauteng, Limpopo na Mpumalanga na Maputo ngei Mozambique. Ḽi na, ro tou topola kha zwinzhi, dzibada, vhuimangalavha na tshiporo. 

I ḓo thusedza kha u ṱavhanyisa nyaluwo, u kokodza vhabindudzi thwii kha vha fhano hayani na vha nnḓa, u engedza sekithara ya mamaga na u sika mishumo kha dzingu. 

14. Khabinethe yo tendela u sainiwa ha u fhiriselwa phanḓa ha Thendelano ya Vhufarisani ha Ikonomi (EPA) na United Kingdom (UK) musi mafhungo o salaho a thekiniki o no tandululwa na uri mafhungo a ndaulo ya zwa nga ngomu o no fhelela. Khabinethe yo dovha ya tendela u makumedzwa Phalamenndeni u itela khwaṱhisedzo, Thendelano ya u thoma EPA vhukati ha Dzangano ḽa Ndango ya mithelo ya Zwirengwannḓa ya Tshipembe ha Afrika na Mozambique na UK. 

15. Khabinethe yo tendela u anḓadziwa ha Nḓivhadzamulayotibe wa Muhasho wa Muno wo leludzwaho u itela vhupfiwa ha nnyi na nnyi. Nḓivhadzamulayotibe i vha i tshi khou amba nga uri u itela uri MaAfrika Tshipembe vha kone u vhona khonadzeo yo fhelelaho tshoṱhe ya Tshanduko ya Maitele a zwa Nḓowetshumo ya Vhuṋa, DHA i tea u ita mushumo wayo muhulwane wa u manḓafhadza vhadzulapo, mveledziso yo katelaho, vhutsireledzi ho linganaho ha muvhuso na lushaka.

Zwi dovha zwa vha zwo ḓitika nga uri DHA ya vha na maanḓa o fhelelaho i yoṱhe a vhulangi ha ḽiṅwalo ḽa vhuṋe ḽa tshiofisi na tshiimo, mupfuluwo wa dzitshakatshaka, vha ṱoḓaho vhudzumbamo na dzitshavhi. Nḓivhadzamulayotibe i khou dzinginya aya maga u itela u fhungudza zwa u tswa tshelede na masheleni o vhulungwaho dzibanngani nga vhufhura nga nṱhani ha u kundelwa hu khou hulelaho. 

16. Khabinethe yo tendela u ṋetshedziwa ha   Dzangano ḽa Dzitshaka ḽa Thendelano ya Nzivhanyedziso (WCT) ya Zwibveledzwa zwa Muhumbulo (WIPO) ya 1996, Phalamenndeni u itela thendelano. 

Heyi ndi thendelano ya mashango manzhi fhasi ha thendelano yo khetheaho nga fhasi ha Thendelano ya Berne ine ya shuma na nga tsireledzo ya mushumo na pfanelo dza vhaṅwali vha ṅwalaho kha didzhithaḽa. U tendelana kha WCT na zwone zwi vhuedza na nḓowetshumo ya vhutsila ya Afrika Tshipembe, nga maanḓa vhaṅwali vha zwiṱori na vhatsila. WCT ndi dzangalelo ḽihulwanesa ḽa Afrika Tshipembe sa izwi i tshi vhona uri mulayo wa shango wa nzivhelanyedziso u ḓo vha u tshi khou tshimbila na tshanduko ya thekhinoḽodzhi. Hezwi zwi ḓo ṋetshedza tsireledzo ya ndeme ya u thivhela u bveledza mushumo u si wau kha vhaṋe vha pfanelo kha sia ḽa mbekanyamushumo dza kha khomphyutha na dzidathabeisi. 

17. Khabinethe yo tendela u ṋetshedziwa ha Thendelano ya WIPO ya Fonogireme na zwa u Phefoma ya 1996, Phalamenndeni u itela thendelano.

Heyi ndi thendelano ya zwiimiswa zwinzhi ine ya sedza kha pfanelo dza vhaphefomi na vhabveledzi vha dzifonogireme, nga maanḓa kha vhupo ha didzhithaḽa. Heyi thendelano i ḓo tsireledza vhathu kana madzangano ane a engedzedza vhutsila vhu vhonalaho, tshikili tsha dzangano kana tsha thekhiniki kha matshimbidzele a u ḓisa mushumo vhathuni khathihi na u engedza mbuelo u itela u vha vhuedza. 

18.  Khabinethe yo tendela u ṋetshedziwa ha Thendelano ya Beijing Phalamenndeni u itela thendelano. Heyi ndi thendelano ya mashango manzhi, ine ya u langa nzivhelanyedziso ya zwi no phefomiwa zwi tshi khou thetshelesiwa na u vhoniwa na u katela pfanelo dza vhaphefomi vhane vha phefoma vha tshi khou thetshelesiwa na u vhoniwa. I dzhiela nṱha pfanelo dza zwibveledzwa zwa muhumbulo kha mushumo wavho wa u thetshelesiwa na u vhoniwa na uri zwi vha itela tshelede. I dovha ya ṋetshedza vhaphefomi vha no phefoma vha tshi khou thetshelesiwa na u vhoniwa pfanelo dza zwa vhungoho malugana na mushumo wavho na u dovha u dzhiela nṱha pfanelo dza vhaphefomi vhane vha phefoma  vha tshi khou thetshelesiwa na u vhoniwa kha vhupo ha didzhithaḽa.  

19. Khabinethe yo tendela u thomiwa ha Komiti ya Minisiṱa dza Tshivhalo (IMC) uri vha range phanḓa African Peer Review Mechanism (APRM) ya u vusuludzwa ha tshifhinga tsha murafho wa vhuvhili. I ḓo tshimbidzwa nga murahu ha Khetho Guṱe dza 2019. IMC i ḓo tikedzwa nga Khoro Mbusi ya Lushaka ya APRM yo thomiwaho hu na thendelo. U vusuludzwa ha maitele a APRM hu ṋetshedza shango ḽine ḽa vha muraḓo tshikhala tsha nyambedzano na lushaka nga ha mavhusele na zwisumbi zwa ikonomi ya matshilisano khathihi na zwikhala zwa u fhaṱa thendelano u ya phanḓa.  

20.  Khabinethe yo tendela Afrika Tshipembe u saina Thendelano ya u thoma, fhasi ha mulayo wa dzitshakatshaka, dzangano ḽa mivhuso yo ṱanganelanaho ḽine ḽa vhidzwa Square Kilometre Array (SKA) Observatory, ḽine ḽa ḓo vha na vhuḓifhinduleli kha maga a u fhaṱa na u shuma ha thandela ya theḽesikoupu ya radio ya SKA ya ḽifhasi, ine ya ḓo vheiwa Afrika Tshipembe na Australia.

U sainiwa ha heyi thendelano zwi ḓo vha zwa ndeme kha u ṋetshedza vhufarisani ḽifhasini vhune ha vha na nḓila dza mavhusele dzo teaho, dzine dza ḓo vhona uri thandela i a ṋetshedzwa zwavhuḓi. Afrika Tshipembe ḽi ḓo dovha ḽa ṱuṱuwedza vhubindudzi ha nnḓa u ḓa fhano hayani, khathihi na zwikili na mbuelo dza mveledziso ya themamveledziso dzi tshimbilelanaho na thandela ya SKA. 

21. Khabinethe yo tendela Muhanga wa Lushaka wa Tshiawelo Tshithihi kha Mukaṋo (OSBP) uri u thome u shuma. Hezwi zwi ṋetshedza ndendedzi kha u ṱavhanyisa u thomiwa ha dziOSBP vhukati ha Afrika Tshipembe na mashango a vhahura. OSBP i ḓo alusa zwa matshimbidzele a mbambadzo hu si na u litshedzela vhutsireledzi ha lushaka kana u kuvhanganyiwa ha mbuelo nga kha u endedziwa ha zwithu nga nḓila yone, vhathu na tshumelo vhukati ha Afrika Tshipembe na mashango o ṋeanaho masakha naḽo ane a vha Botswana, Lesotho, Namibia, Mozambique na Zimbabwe 

Zwi ḓo dovha zwa fhedza dzingu ḽi tshi khou limuwa kupfukele mikaṋoni ku ṱavhanyedzaho khathihi na u fhungudza u dovhololiwa ha u thusedzo ya mazhendedzi a mikaṋoni, zwine zwa dovha zwa a  khwinisa vhuṱaṱisani ha zwa mbambadzo na u enda ha muthu nga u fhungudza tshifhinga na mbadelo. 

22.  Khabinethe yo tendela uri Vhufaragwama ha Lushaka na Senthara ya Vhusevhi ha zwa Masheleni (FIC) vha ḓo tshimbidza ndugiselo ya Afrika Tshipembe u itela u sedzulusesa khohakhombo ya lushaka na maitele a ṱholo a fanaho a khou ḓaho ane a ḓo thoma vhukati ha Lambamai 2019. 

Ṱholo i fanaho ndi maitele tsedzuluso a linganaho ane a khou tshimbidzwa nga vhomakone vha dzitshakatshaka u bva kha maṅwe mashango ane a vha muraḓo wa tshiimiswa tsha mivhuso ya minzhi, Tshigwada tsho Hwedzwaho Mushumo wa zwa Masheleni, u ri vha lavhelese u shuma ha sisiṱeme ya u thivhela zwa u dzumbetshedza vhubvo ha tshelede (AML) na u lwa na zwa u lambedza vhutherorisi (CFT) Afrika Tshipembe. Mvelelo dza maitele haya dzi ḓo thusa kha u khwaṱhisa vhungoho ha sisiṱeme ya zwa masheleni Afrika Tshipembe nga u topola maga ane a nga shumiswa u thivhela u lepalepa ha sisiṱeme ya AML/CFT. 

23. Khabinethe yo tendela themendelo dze dza ṋetshedzwa nga Muhasho wa Pfunzo ya Mutheo na Muhasho wa Vhupulani, Tsedzuluso na Ṱholo. Themendelo dzi ḓo tshimbila u ya kha vhusedzulusi ha uri hu na zwifhio zwo swikelwaho nga kha Ngudo dza u Vhala kha Gireidi dza Fhasi nga murahu ha miṅwaha mivhili ya thusedzo. DBE ndi yone ye ya thoma zwa Ngudo dza u Vhala kha Gireidi dza Fhasi vha tshi khou shumisana na yunivesithi dza tshivhalo. Hovhu ndi vhusedzulusi ha u vhona uri hu swikelwa zwifhio zwihulwanesa kha pfunzo ho sedza kha u fhaṱa vhuṱanzi ha uri hu shuma zwifhio kha u khwinisa u funza u vhala na u guda u vhala kha gireidi dza fhasi nga nyambo dza Tshirema shangoni. Muvhigo u ḓo posiwa kha webusaithi ya DPME. 

24. Khabinethe yo tendela Mbekanyamaitele ya Muhanga wa Miziamu dza Lushaka. Tshipikwa ndi u shandukisa vhulanguli na mashumele a dzimiziamu zwi tshi ya kha tswikelo, u khakhulula, ndinganyiso, u fhaṱa lushaka na mbofhano ya matshilele. Mbekanyamaitele i dzinginya u ṱanganyiswa ha dzimiziamu uri dzi vhe zwiimiswa zwa vhulangi zwiswa u itela u fhungudza u ḓurelwa nga u fhungudza tshivhalo tsha khoro.

U dovha wa itela u khethekanyiwa ha dzimiziamu u ya nga ndeme, zwine ya vha nazwo na ndeme yazwo u itela u kovheliwa ha ndambedzo i linganaho.       

25.  Khabinethe yo tendela Ndendedzi ya Lushaka ya u Thola Vhathu kha Dzibodo na Vhaofisiri Vhalanguli Vhahulwane (dziCEO) vha Zwiimiswa  zwa Muvhuso na zwi langwaho nga Muvhuso. Ndendedzi i ṋetshedza maitele one a lushaka na ndendedzi ya maitele kwae a fanaho musi hu tshi tholiwa vhathu.. I ṋea phindulo kha Komiti ya Ofisi ya Muphuresidennde ya nga ha u Sedzulusa Zwiimiswa zwa Muvhuso na u bveledzisa kushumele ku re khagala, vhuḓifhinduleli na maitele a mavhusele kwae kha miraḓo yoṱhe ya muvhuso. 

26. Khabinethe yo tendela muvhigo wa vhurathi wa zwo no swikelwaho Devhula Vhukovhela nga Tshigwada tsho Hwedzwaho Mushumo tsha Minisiṱa dza Tshivhalo. Khabinethe i khou takala uri hu khou vhonala hu na zwo swikelwaho zwine zwa vhonala kha u dzika ha mihasho ya vundu ngei Devhula Vhukovhela na uri u ṋetshedzwa ha tshumelo ya ndeme hu khou dzhielwa nṱha. Thusedzo yo no vhona uri 90% ya zwikolodo zwa vharengisi vha tshumelo na zwishumiswa zwo no badelwa zwe zwa ita uri nḓisedzo ya mishonga na zwishumiswa i konadzee. Fhethu ha u ita muaro huṋa kha ṱhaṋu hu khou dovha ha shuma tshibadela tsha Mafikeng. Tshivhalo tsha poswo dze dza vha dzo no vhetshelwa masheni a miholo dzo no thola kha mihasho yo fhambanaho. Nḓila dza u sedza kha u salela murahu ha ndondolo ya themamveledziso dzo no vhekanyiwa na uri mazhendedzi a vhutevhedzi  ha mulayo a khou bvela phanḓa na u wana zwiswa zwine zwa ḓo swikisa kha u vhona uri avho vhe vha dzhena kha mafhungo a zwiito zwa vhuaḓa vha a sedzana na mulayo. 

27.  Musi Vhalauli vha tshi khou shumisana na vhurangaphanḓa ha Devhula Vhukovhela, vha khou ḓi ya phanḓa na u vhekanya maitele a mavhusele kwae. NCOP yo dalela Devhula Vhukovhela nga Tshimedzi na uri vho no ṋetshedza muvhigo wavho u khwaṱhisedza thusedzo ya muvhuso wa Vhukati vunduni.  

28. Khabinethe yo tendela u farwa ha mishumo i tevhelaho: 

•  Miṱangano ya Vhuṋa ya Ṅwaha nga ṅwaha ya Bannga Ntswa ya Mveledziso (NDB), nga kotara ya u thoma ya 2019. NDB yo thomiwa nga vhufarisani ha Brazil, Russia, India, China na Afrika Tshipembe (BRICS) u itela u kuvhanganya tshomedzo dza u tikedza thandela dza mveledziso dza themamveledziso dza tshoṱhe kha mashango a BRICS, na mimaraga ine ya khou takuwa kha mashango a khou bvelelaho. 
• Dzulo Zwaḽo ḽa vhu17 ḽa Khonfarentse ya Dziminisiṱa dza Afrika nga ha Mupo (AMCEN) nga Fulwi/Fulwana 2019. AMCEN ndi foramu ya tshoṱhe ine Dziminisiṱa dza Mupo dza Afrika vha amba na u dzhia tsheo dza nga mafhungo a mupo ane a vha na mushumo kha Dzhango. Afrika Tshipembe ḽi ḓo thoma u shuma sa mudzulatshidulo u bva nga 2019 u swika nga 2021. 

C.    Milayotibe

29. Khabinethe yo tendela khanḓiso ya Mulayotibe wa u Dzhiulula Mavu wo Sedzululwaho u itela vhupfiwa ha nnyi na nnyi. Mulayotibe wo vusuludzwaho wo dzhenisa tshiteṅwa tshine tsha ṋetshedza nyimele dzi no pfadza dzine nga khadzo hu tshi itelwa dzangalelo ḽa vhathu, mavu a nga dzhiululwa hu si na ndiliso. Tshiteṅwa tshi khwaṱhisedza Mulayotibe wa u Dzhiulula wa u thoma we wa humiselwa murahu Phalamenndeni. Mulayotibe u ḓo thusa kha u ṱavhanyisa mbekanyamushumo ya mbuedzedzo ya mavu ngeno u nga fhasi ha muhanga wa milayo ya ndayotewa.   
 
30. Khabinethe yo tendela u anḓadziwa ha Mulayotibe wa Vhuḓifari ha Zwiimiswa zwa Masheleni wa 2018 u itela vhupfiwa ha nnyi na nnyi. Hetshi ndi tshipiḓa tsha muvhuso tsha u shandukisa vhulanguli ha sekithara ya masheleni u ya kha modeḽe wa Twin Peaks na uri zwi tevhela u ṋetshedzwa ha Mulayo wa Ndaulo ya Sekithara ya Masheleni, 2017 (Mulayo 9 wa 2017), ho tou topolwa kha zwinzhi, u itela u vhona uri hu na vhuḓifari ha khwine ha mimaraga na mafarele a vharengi kha sekhithara ya zwa masheleni. Vhulanguli ha Vhuḓifari ha maraga vhu sedza kha u thivhela na u langa arali u thivhela hu songo tshimbila zwavhuḓi, mvelelo dzi si dzavhuḓi u bva kha zwiimiswa zwa masheleni zwine zwa tshimbidza bindu ḽazwo nga nḓila dzi si dzone kha vharengi kana u dzhiela fhasi vhungoho ha mimaraga ya masheleni na vhuḓifulufheli kha sisiṱeme ya zwa masheleni. 

Mulayotibe u khwaṱhisedza tsireledzo ya murengi nga u vhekanya mulayo muthihi wo fhelelaho wa vhuḓifari ha mimaraga. Hezwi zwi ḓo swikisa kha u shumisiwa ha maitele a fanaho a tsireledzo ya murengi u ya kha sekithara yoṱhe ya zwa masheleni. U ṋetshedza mashumele mathihi a sedzaho kha zwiimiswa zwoṱhe zwa u ṋetshedza ḽaisentse ya zwiimiswa zwoṱhe zwa masheleni, na u khwaṱhisedza masia a ndaulo yo fhelelaho  na vhuṱoli.  

Hezwi zwi ḓo tendela Ndango ya Vhuḓifari ha Sekithara ya Masheleni ine ya kha ḓi bva u thoṅwa u bveledza mushumo wayo khwine wa u tsireledza vharengi vha zwa masheleni na u vhona uri vha a farwa zwavhuḓi. Mulayotibe u ḓo vha u tshi khou shuma kha zwiimiswa zwoṱhe zwa masheleni, na uri u tikedza u shanduka ha sekithara ya masheleni nga kha u shumisa Khoudu ya Sekithara ya zwa Masheleni yo ṋetshedzwaho fhasi ha Mulayo wo Katelaho wa u Manḓafhadza Vharema lwa Ikonomi, 2003 (Mulayo 53 wa 2003) nga u ṱoḓa uri mbekanyamaitele dzi ḓivhadziwe uri dzi tshimbilelane na khoudu khathihi na u lavhelesa u shumisiwa ha dzenedzo mbekanyamaitele. 

31. Khabinethe yo tendela u ḓivhadzwa ha Mulayotibe wa Khwiniso wa zwa Mafhungo a Masheleni wa 2018 Phalamenndeni.

Khwiniso dzi tshimbilelana na:

a)  Mulayo wa u Kundelwa u Badela wa 1963, u khwaṱhisa ndaulo ya mimaraga i si ya vhukuma ine ya tou shumela hanefho, zwi tshi tshimbilelana na vhuḓiimiseli ha G20; 
b)  Mulayo wa Phensheni ya Vhupileli wa 1976, u itela u amba nga ha mbetshelwa dzi khethululaho; 
c)  Mulayo wa Dzibannga wa 1990, u itela u tendela mabindu a muvhuso ane a swikelela ṱhoḓea u ita khumbelo dza ḽaisentse dza u bannga; 
d) Mulayo wa Phensheni ya Mushumo wa Muvhuso wa 1996, u shandukisa mulayo wa mafhambanele o kunaho hune ha vha hu tshi khou vha na ṱhalano, u itela u vhona uri mbadelo ya miraḓo ya phensheni ya avho vhe vha vha vho malana musi vha tshi ṱalana i songo shandukiselwa kha tshikolodo tshine tsha tou kombetshedza; na  
e) Mulayo wa Phurofesheni ya Muṱolamuvhalelano wa 2005, u itela u sedza kha khaedu na zwikundisi zwine Bodo ya zwa Ndaulo yo Ḓilangaho ya Vhaṱolamuvhalelano yo livhana nadzo kha u ita mushumo wavho wa zwa ndaulo na vhuḓifhinduleli hayo ha vhulavhelesi. 

D. Zwi Khou Ḓaho

32. Nḓivhadzo ya Muholo wa Fhasisa wa Lushaka (NMW)

Muphuresidennde Vho Ramaphosa vha ḓo ḓivhadza NMW kha vhuṱambo vhu khou ḓaho vhune ha ḓo farelwa Kliptown ngei Soweto nga Ḽavhuṱanu, ḽ7 Nyendavhusiku 2018. NMW i ḓo mboḓi vhuedza vhashumi vha fhiraho miḽioni dza rathi na zwenezwo na uri zwi ḓo thusa kha u fhungudza tshikalo tsha tshayandinganyo na vhushai Afrika Tshipembe. Heḽi ḽiga ḽingafha nga muvhuso ḽi ḓo engedza matshilisano a khwine, nga maanḓa kha vhathu vha shayaho tsireledzo.  

33.  Ḓuvha ḽa Dzitshakatshaka ḽa u lwa na zwiito zwa Vhuaḓa  

Hu tshi khou elelwa Ḓuvha ḽa Dzitshakatshaka ḽa u lwa na zwiito zwa Vhuaḓa ḽa UN nga Swondaha ya ḽa 9 Nyendavhusiku 2018, Khabinethe i khwaṱhisedza nndwa ya shango ya u lwa na zwiito zwa vhuaḓa kha dzoṱhe sekithara dza phuraivethe na dza lushaka, Kilasiṱa ya JCPS yo dzhielesa nṱha u lwa na dwadze heḽi zwi tshi tshimbilelana na tsheo ya muvhuso ya u sa konḓelela na luthihi zwiito zwa vhuaḓa. Vhuaḓa ndi thaidzo ya lushaka ine i tea u lwiwa nayo nga u tou i thathedza roṱhe sa izwi zwi tshi lindedza mveledziso ya matshilisano a ikonomi khathihi na u engedza vhushai nga u khelusa tshomedzo kule na hune dza khou ṱoḓeesa hone. 

34.  Ḓuvha ḽa Dzitshakatshaka ḽa Pfanelo dza Vhathu 

Afrika Tshipembe ḽi ḓo ṱanganela na tshitshavha tsha dzitshakatshaka kha u dzhiela nṱha Ḓuvha ḽa Pfanelo dza Vhathu ḽa Dzitshakatshaka nga Musumbuluwo, wa ḽa 10 Nyendavhusiku 2018. Ḓuvha heḽi ndi tsiga tsha anivesari ya u tendelana ha Mulevho wa Ḽifhasi ḽoṱhe nga ha Pfanelo dza Vhathu nga Guvhangano Guṱe ḽa UN nga 1948. Muvhuso u bvela phanḓa na u vhona uri MaAfrika Tshipembe vhoṱhe vha ḓifhelwa nga pfanelo dza vhathu dzoṱhe dzi ngaho pfanelo dza vhutshilo, ndinganyo na tshirunzi tsha vhathu. Mudzulapo muṅwe na muṅwe u na vhuḓifhinduleli ha u vhona uri pfanelo dza vhathu na tshirunzi tsha lushaka lwashu zwo tsireledzwa. 

35.  Khomishini ya Ḽifhasi ya nga Vhumatshelo ha Mushumo 

Muvhigo u bva kha Khomishini ya Ḽifhasi ya nga Vhumatshelo ha Mushumo u ḓo rwelwa ṱari nga ḽa 22 Phando 2019. Yo thomiwa nga ILO nga 2017 u lavhelesa tshanduko ine ya khou itea nga luvhilo kha ikonomi ya ḽifhasi na ḽifhasi ḽa mushumo, khathihi na u topola khaedu khulwane  na themendelo. Muphuresidennde Vho Ramaphosa khathihi na Minisiṱa Muhulwane Vho Stefan Löfven vha Kingdom of Sweden ndi vhadzulatshidulo vha Khomishini ya Maimo a Nṱha ya Ḽifhasi. .  

E.  Milaedza

36. Ndiliso

Khabinethe i ṱanganela na Muphuresidennde Vho Ramaphosa  nga mbilu vhuṱungu kha u ri sia fhano shangoni ha Mulwelambofholowo vhe vha dovha vha vha Khomishinari ngei United Kingdom, Vho Mendi Msimang, nga Musumbuluwo, wa ḽa 3 Nyendavhusiku 2018, nga murahu ha vhulwadze ha tshifhinga tshilapfu. Khabinethe i livhisa ndiliso kha muṱa, dzikhonani, vhalwelambofholowo ngavho na vha re na vhushumisani na Vho Msimang. Vho Msimang vho tendelwa u fhiwa khethekanyo 1 ya Mbulungo ya Tshiofisi yo Khetheaho ine ya katela zwiteṅwa zwa vhuṱambo ha mmbi ha khuliso zwi tshi tshimbilelana na mbekanyamaitele ya nga ha mbulungo dza tshiofisi dza Vundu na dza Shango. 

37.  U fhululedza

37.1 Khabinethe i fhululedza Banyana Banyana kha u swikela luṱa lwa u fhedzisela lwa Tshiphuga tsha Vhafumakadzi vha Afrika tsha Dzitshaka tsha 2018. Nga u kunda uho, vho mboḓi lugela u dzhenela mitambo ya Tshiphuga tsha Ḽifhasi ya Vhafumakadzi ya FIFA ngei France ṅwaha u ḓaho. 
37.2 Khabinethe i khoḓa Vho Dokotela Lindiwe Sidali, vhe vha ita ḓivhazwakale kha u vha dokotela wa cardiothoracic wa mufumakadzi wa Murema wa u tou thoma shangoni ḽashu. 

F. U tholwa

U tholwa hoṱhe hu ḓo itwa ho thoma ha khwaṱhisedzwa ndalukanyo dza vho tholwaho na u sedzwa arali vha si na milandu.   

38. Koporasi ya Mveledziso ya zwa Ndowetshumo  (Industrial Development Corporation):

Vho Tshokolo Nchocho sa CEO nga khonṱhiraka ya miṅwaha miṱanu.

39. Miraḓo ya Bodo ya Tshumelo ya Mutsho ya Afrika Tshipembe: 

a. Vho Nana Magomola (Mudzulatshidulo);
b. Vho Dokotela Phillip David Dexter (Mufarisa Mudzulatshidulo);
c. Vho David Lefutso;
d. Adv  Vho Derek Jeffrey Block;
e. Vho Sowbakiam Mudly-Padayachie;
f. Vho Dokotela Mphekgo Patrick Maila;
g. Vho Feziwe Yolanda Renqe;
h. Vho Itani Phaduli;
i. Vho Ddokotela Owen Peter Muller Horwood;
j. Vho Kelebogile Shirley Moroka-Mosia;
k. Vho Jerry Lengoasa (CEO); na 
l. Vho Dokotela Tsakani Ngomane (Muimelele wa DG ya Muhashoni)

40. Vho Adv Sandile Nogxina sa Mulangi a sa Shumiho hone vha dovha vha vha Mudzulatshidulo wa Bodo ya Khamphani ya Vhukavhamabufho ha Afrika Tshipembe.

41. Khoro ya Mbalombalo dza Afrika Tshipembe:

a. Vho Ian Assam – vho tou tholwa hafhu; 
b. Vho Faldie Esau – vho tou tholwa hafhu;
c. Vho Dokotela Jacky Galpin – vho tou tholwa hafhu;
d. Vho Ettienne le Roux – vho tou tholwa hafhu;
e. Vho Dokotela Ariane Neethling – vho tou tholwa hafhu;
f. Vho Dokotela Thabi Leoka;
g. Vho Reshoketswe Mokobane;
h. Vho Thapelo Molahloe;
i. Vho Blanche Motsosi;
j. Vho Nompumelelo Nzimande;
k. Vho Wandile Sihlobo;
l. Vho Vuyelwa Mantyi (Muimeleli wa Kapa Vhubvaḓuvha);
m. Vho Zeenat Ishmail (Muimeleli wa Kapa Vhukovhela);
n. Vho Kuberin Packirisamy (Muimeleli wa Kapa Devhula);
o. Vho Thulani Bhengu (Muimeleli wa KwaZulu-Natal);
p. Vho Thuso Ramaema (Muimeleli wa Free State);
q. Vho David Everatt (Mudzulatshidulo na Muimeleli wa Gauteng);
r. Phurofesa Vho Andries Monyeki (Muimeleli wa Devhula Vhukovhela);
s. Vho Dokotela Nomuso Mlondo (Muimeleli wa Mpumalanga); na
t. Vho Dokotela Modjadji Malahlela (Muimeleli wa Limpopo).

42.  Khomishini ya Tshumelo ya Mmbi ya Vhupileli:

a.  Vho Dokotela Siphelele Zulu;
b.  Vho Dokotela Ziyaad Essop;
c.  Adv Vho Nokuzola Gloria Khumalo; na
d.  Vho Ian Hugh Robertson.

43.  Bodo ya Koporasi ya Fulufulu ḽa Nyukiḽia ya Afrika Tshipembe:

a.  Vho Dokotela Robert Adam;
b.  Vho Dokotela Ramatsemela Masango;
c.  Vho Aadil Patel;
d.  Vho Bishen Singh;
e.  Vho Pulane Kingston;
f.  Vho Matlhodi Ngwenya;
g.  Vho Jabulani Ndlovu; na
h.  Vho Pulane Molokwane;

44. Bodo ya Maḓi ya Mhlathuze :

a. Vho Thabi Agatha Shange (Mudzulatshidulo)
b. Vho Silas Zwelakhe Hlophe (Mufarisa Mudzulatshidulo)
c. Vho Dokotela Purshottamma Sivanarain Reddy
d. Vho Nica M Gevers
e. Vho Dokotela Mosidi Makgae
f. Vho Musa Moses Xulu
g. Vho Bonginkosi Vincent Mshengu
h. Vho Amita Badul
i. Vho Nothando Nonkululeko Mkhize
j. Vho Gloria Dumisile Biyela
k. Vho Petros Mzothule Zikalala

45. DziCEO dza Sekithara ya Pfunzo na Ndango dza Vhupfumbudzi (dziSETA):

a. Bank SETA – Vho Trevor Rammitlwa;
b. Food and Beverages SETA– Vho Nokuthula Selamolela;
c. Fibre Processing and Manufacturing SETA – Vho Felleng Yende;
d. Insurance SETA – Vho Nadia Starr;
e. Services SETA – Vho Amanda Buzo-Gqoboka;
f. Agriculture SETA – Vho Zenzele Gilbert Myeza; 
g. Chemical Industries Education and Training Authority (CHIETA) – Vho Mike Khathutshelo Ramukumba;
h. Culture, Arts, Tourism, Hospitality and Sports SETA – Vho Keitumetse Lebaka;
i. Education, Training and Development Practices SETA – Vho Nombulelo Nxesi;
j. Finance and Accounting SETA – Vho Ayanda Pearl Zinhle Mafuleka;
k. Health and Welfare SETA – Vho Elaine Brass;
l. Public Services SETA – Vho Bontle Portia Lerumo; na
m. Wholesale and Retail SETA – Vho Blessing Tom Mkhwanazi.

Hu vhudziswa:
Vho Phumla Williams – Muambeli wa Khabinethe vho tou Farelaho 
Luṱingothendeleki: 083 501 0139