Khabinethe yo ṱangana nga Ḽavhuraru, ḽa 30 Khubvumedzi  2019 ngei Tuynhuys Ḓoroboni ya Kapa

A.  Mafhungo a Shango 

1. Khoniferentsi ya Vhubindudzi ya Afrika Tshipembe (SAIC)

1.1. Khabinethe yo ḓiimisela nga ndavhelelo yavhuḓi ya SAIC ya Vhuvhili ya 2019 ine ya ḓo farwa vhege i ḓaho u bva nga ḽa 5 u swika 7 Lara 2019 ngei Sandton Convention Centre Gauteng nga fhasi ha thero: “U ṱavhanyisa Nyaluwo ya Ikonomi na U fhaṱa Vhushumisani”. 

1.2. SAIC 2019 i ḓo fhaṱa kha SAIV ya u thoma ye ya farwa nga Tshimedzi 2018, ya kunga R300 biḽioni ya vhuḓikumedzeli ha vhubindudzi. Hezwi zwo katela vhuvhambadzi ha kha inthanete ha dzitshaka ha khamphani khulwanesa ya Amazon i thomaho ya thoma habu ya cloud-computing Afrika Tshipembe; khamphani ya zwa maini ya ḽifhasi ya Vedanta Resources i bindudzaho kha zwifhisi na zwiṋokisi zwa fhano hayani; Khamphani ya thekhinoḽodzhi ya Rwanda, Mara Corporation, ya u ita smartphones dza thekhinolodzhi ya nṱha na khamphani ya zwa khemisi ya Aspen Pharmacare i bindudzaho kha u maga anasithetiki dza u vhulaha zwitshili. 

1.3. Ri ṱanganela na MaAfrika Tshipembe vhoṱhe kha u ṱanganedza vhurumelwa vhu fhiraho 1500 vhu imelaho vhanna na vhafumakadzi vha vhoramabindu vha dzitshaka na vha fhano hayani vhane vha khou lavhelelwa u dzhenela Khoniferentsi ya Vhubindudzi. 

1.4. Nga ḽa 7 Lara, khonfarentsi i ḓo bvela phanḓa ngei Yunivesithi ya Johannesburg kha Khemphasi ya Soweto, hune ha ḓo sedzeswa kha zwa vhoramabindu, vhutumbuli na u alusa mabindu a vhukati na maṱuku.

2.  Foramu ya Vhubindudzi ya Afrika (AIF)

2.1. Tshigwada tsha Bannga tsha Mveledziso tsha Afrika tshi ḓo fara Foramu ya Vhubindudzi ha Afrika u bva nga ḽa 11 u swika nga 13 Lara 2019 ngei Johannesburg. Hetshi ndi tshiṅwe tshikhala tsha vhubindudzi tsha Afrika Tshipembe uri ḽi dzhene kha khephithala ine ya ṱoḓa u tshimbidza mveledzo ya themamveledziso ya Afrika Tshipembe.

2.2.  Foramu i ṱanganyisa zwikwama zwa phensheni, zwikwama zwo faraho lupfumo lwa muvhuso, vhabindudzi vha phuraivethe, feme dza mikovhe dza phuraivethe na ṱhoho dza muvhuso. I ḓo sedzesa kha u bveledzisa na u ita mushumo u vula zwikhala zwa vhubindudzi ha biḽioni nnzhi ha Afrika. 

2.3. Kha u lwela u swikelela tshipikwa tshe ra tshi thoma tsha u ṋetshedza mbekanyamushumo dza zwa themamveledziso dza phuraivethe na dza muvhuso, muvhuso wo vhetshela thungo R100 biḽioni kha miṅwaha ya 10 i ḓaho ya Tshikwama tsha Themamveledziso ya Lushaka, nahone wo ḓiimisela u ḓo shuma na vhabindudzi vha phuraivethe na zwiimiswa zwa masheleni zwa dzitshaka u ḓo vhuelwa nga masheleni a mveledziso ya themamveledziso ya shango ḽashu.

2. Tshitatamennde tsha Mbekanyamaitele ya Mugaganyagwama wa Vhukati ha Ṅwaha (MTBPS)

2.1. Khabinethe yo ṱanganedza MTBPS 2019 tshe tsha swikiswa nga Minista wa Gwama tshe tsha ṋetshedzwa kha nyimele ine ya vha hone ya ikonomi ya ḽifhasi na ya fhano hayani i no khou konḓa vhukuma, MTBPS tsha 2019 tshi dzinginya maga ane a ḓo vhofha kushumisele kwa masheleni nga tshitshavha na u kutshimbidzele kwa tshikolodo kha GDP

2.2. Khabinethe yo dovha ya limuwa uri mvelelo dza Savei ya Mishumo ya Kotara nga Kotara ya kotara ya vhuraru ya 2019 ye ya bviswa nga vha Mbalombalo vha Afrika Tshipembe yo sumbedzisa uri reithi ya vhushayamushumo ya tshiofisi yo gonya nga 0.1 ya phesenthe u ya kha 29.1% musi i tshi vhambedzwa na kotara ya vhuvhili ya 2019. 

2.3. Khabinethe i na fulufhelo ḽa uri arali MaAfrika Tshipembe vhoṱhe vha nga ṱanganela na muvhuso kha u thoma u shumisa vhuḓikumedzeli ho dodombedzwaho kha MTBPS tsha 2019, ri nga thusa u alusa Afrika Tshipembe roṱhe, u engedza nyaluwo ya ikonomi yashu na tshivhalo tsha mishumo ine ya khou ṱoḓea vhukuma shangoni. 

3. Eskom

4.1. Khabinethe yo ṱanganedza bambiri ḽa thero ya “ Pulane ya Eskom kha u Nḓowetshumo ya Ṋetshedzo ya Muḓagasi yo Vusuludzwaho”, ye ya bviswa nga Minista wa Mabindu a Tshitshavha Vho Pravin Gordan nga Ḽavhuvhili, 29 Tshimedzi 2019. 

4.2. Hezwi zwi tevhela nḓivhadzo yo itwaho nga Muphuresidennde Vho Ramaphosa kha Muladza wa Lushaka wavho nga Luhuhi 2019 uri u khwinisa vhukoni ha kushumele, Eskom i ḓo pfuṋululwa na u fhandekanywa ya bva zwipiḓa zwiraru zwiṋe zwa vha phiriso,vhubveledzi na phaḓaladzo. 

4.3. Khabinethe yo themendela makumedzwa a modele wa bindu wa Eskom, une wa vha dizaini ya u vhea Eskom kha vhuṱala. Tshifanyiso tsha pulane ya nḓisedzo ya muḓagasi ya khwaḽithi i sa ḓuriho, tsireledzo ya fulufulu na zwiko zwo fhambanaho zwa fulufulu zwi tshi elana na Pulane yo Ṱanganelaho, ye ya gazetwa mathomoni a ṅwedzi uno na u dodombedza muvango wa fulufulu ḽa shango kha miṅwaha ya 10 i ḓaho.

4.4. Ri ita khuwelelo kha vhakwamei vhoṱhe kha sekhithara ya fulufulu u tikedza nga vhuḓalo u thoma u shuma ha pulane iyi. 

5.  Luṱa lwa u fhedzisela lwa Khaphu ya Ḽifhasi ya Rugby (RWC) 

5.1. Khabinethe i fhululedza nga u ḓihudza nga thimu ya rugby ya lushaka, Springboks, kha u swika kha luṱa lwa u fhedzisela lwa 2019 RWC. Khabinethe i ita khuwelelo kha MaAfrika Tshipembe oṱhe na vhatikedzi vhashu u mona na ḽifhasi u kunguwedza “ Mabokoboko” na u sumbedza thikhedzo yavho kha vhathu vha hashu nga u dzhenela kha Green Fridays na u kovhela milaedza kha midia ya matshilisano vha tshi khou shumisa hashtag #StrongerTogether, #Bokke, #Rugbyworldcup.

5.2. Muphuresidennde Vho Ramaphosa vha ḓo ya u ṱalela metshe wa luṱa lwa u fhedzisela ngei Japan u ṋea thikhedzo yo khwaṱhaho kha thimu ya lushaka yashu.

5.3. Khabinethe i dovha ya ṱanganedza tsheo ya SABC ya u hasha thwii ya metshe wa mafhedziselo vhukati Afrika Tshipembe na England nga Mugivhela, 2 Lara, 2019 u bva nga 11h00.  

6. Ndondolo ya Maḓi

6.1. Khabinethe i ṱuṱuwedza vhathu vhoṱhe vha Afrika Tshipembe u bvela phanḓa na u londota na vhulunga maḓi. Hezwi zwi khou ḓa nga murahu ha u vhigwa ha zwenezwino ha u tsa ha ḽevele dza madamu a shango. Afrika Tshipembe ḽi vhukati ha mashango 30 o omesaho ḽifhasini. U bvela phanḓa ha u sa vha hone ha mvula yo linganaho lwa tshifhinga tshilapfu kha zwiṅwe zwipiḓa zwa shango, zwo ṱangana na thempharetsha dza mufhiso muhulu dza zwenezwino, zwo tou ṋaṋisa tshiimo.

6.2. Musi Muhasho wa Maḓi na Tshampungane wo thoma u shumisa pulane dza ndindakhombo, Khabinethe i ṱuṱuwedza roṱhe uri ri shumisane u khwaṱhisedza kushumisele kwo khwaṱhaho kwa tshiko tshi konḓaho u wanala itshi. Tsivhudzo dza u vhulunga maḓi dzi katela u sedza arali hu na fhethu hu no khou rotha, u shumisa maḓi o no shumiswaho u sheledza ngade phanḓa ha awara ya 06:00 kana murahu ha awara ya 18:00 na u ṱavha zwimela zwi konaho u kondelela gomelelo. Roṱhe ri fanela u tamba tshipiḓa kha u londota maḓi. 

7. Vhushumisani ha tshiṱirathedzhi na China

7.1. Mufarisa Muphuresidennde Vho David Mabuza vha kha madalo a mushumo ngei People’s Republic of China, hune vha ḓo vha muṅwe vhadzulatshidulo wa Sesheni ya vhu7 ya Khomishini ya Mashango mavhili a China  na Afrika Tshipembe (BNC) ine ya khou vha hone u swika ḽa 3 Lara 2019. BNC ya Afrika Tshipembe na China yo thoma nga 2002 u shuma sa puḽatifomo ya tshiṱirathedzhi tsha u sedzana na mafhungo a madzangalelo a fanaho kha mashango mavhili u fana ṱhuṱhuwedzo ya mbambadzo na thengiselano.

7.2. Ṱhanganyelo ya u ṱoḓa u swika khamphani dza 26 dza Afrika Tshipembe dzi khou bindudza China, hu na khephithala ya thundu ya R88 biḽioni vhukati ha Phando 2003 na Ṱhangule 2019. Kha ḽiṅwe sia, ṱhanganyelo ya khamphani dza 88 dza China dzi khou bindudza Afrika Tshipembe, hu na khephithala ya thundu ya R116 biḽioni kha tshifhinga tshi fanaho.

7.3. Khabinethe i ṱanganedza u sainwa ha thendelano ya tshiṱirathedzhi tsha tshumisano vhukati ha Vhuendelamashango ha Afrika Tshipembe na khamphani ya China, Tencent, ine ya vha muṅwe wa puḽatifomo ya vhadavhidzani ya WeChat. Vhufarisani ha miṅwaha mivhili vhu ṋea Afrika Tshipembe tswikelelo thwii kha miḽioni dza vhaendi vha China vhane vha nga endela ḽino kha zwa mabindu na zwa vhumvumvusi , u maketa shango sa hone vhupo ha u dalelwa.

7.4. Afrika Tshipembe ḽo pika u engedza kavhili tsha vhaendelamashango vha dzitshaka u bva nga 10, 4 miḽioni u ya kha 21 miḽioni nga 2030.

7.5. Khabinethe yo dovha ya ṱanganedza vhurangeli ha u maanḓafhadza Muhasho wa Pfunzo ya Mutheo ha vhalanguli vha tshikolo, u tshi khou farisana na muvhuso wa China, we wa ita uri ṱhoho dza tshikolo vha 25 vha kovhelane na u ambedzana nga ha maitele a khwinisa  kha vhupo ha tshikolo na vhalingani vhavho vha China ngei  Shanghai, China.

8. Thivhelo ya vhugevhenga

8.1. Khabinethe i ṱanganedza mushumo wa Operation O Kae Molao, yo rangiwaho phanḓa nga Tshumelo ya Mapholisa ya Afrika Tshipembe (SAPS) na u ita mvelaphanḓa khulwane kha u lwa na vhugevhenga ngei Gauteng.

8.2. Maḓana a vhahumbulelwa u mona na vundu vho farelwa vhugevhenga ho fhambanaho nahone hezwi zwi katela vhahumbulelwa vha 717 vhane vha khou ṱoḓiwa, vhane vha 90 khavho ndi vho shavhaho dzhele vha khou ṱoḓelwa milandu i elanaho na khakhathi dzo ḓisendekaho nga zwa mbeu (GBV).

8.3. Khabinethe i ita khuwelelo kha MaAfrika Tshipembe vhoṱhe u bvela phanḓa na thikhedzo na u dzhenela havho kha u lwa na vhugevhenga nga u vhiga zwiito zwa vhugevhenga kha mazhendedzi a vhukombetshedzi ha mulayo. Vhadzulapo vha nga dovha vha shumisa app ya u lwa na vhugevhenga ntswa ya SAPS ine ya pfi MySAPS, u ṋetshedza tsivhudzo vha songo ḓibula dzina, u wana tshiṱitshi tsha mapholisa tsha tsini navho kana u rumela nḓivhadzo ya shishi na milaedza. Khabinethe yo ḓikumedzela u khwaṱhisedza uri zwitshavha zwapo zwi dzula kha vhupo ho tsireledzeaho vhu re na vhutsireledzi.

9. Mabulayo a vha Tshisadzini na GBV 

9.1. Khabinethe i ṱanganedza zwigwevho zwa vhutshilo hoṱhe zwa 20 na u valelwa dzhele lwa miṅwaha ya 758 zwe zwa ṋewa mutzhipi wa vhathu vhanzhi,  Bongani Lucky Masuku, khathihi na tshigwevho tsha vhutshilo hoṱhe tsho ṋewaho mutzhipi o wanwaho mulandu Nicholas Ninow. Hezwi zwi rumela mulaedza wo khwaṱhaho kha zwigevhenga uri sisteme ya vhulamukanyi ha vhugevhenga a i nga ḓo konḓelela vhugevhenga vhu itelwa vhana na vhafumakadzi.

9.2. Muvhuso u dzula wo ḓikumedzela kha u ṋetshedza ndondolo kha vhapondwa na u ṱuṱuwedza vhapondwa vha GBV u shumisa tshumelo ya Senthara ya Ndaela GBV. Senthara i shuma awara dza 24, maḓuvha a 365 nga ṅwaha. Vhapondwa vha nga founela kha 0800 428 428 kana vha rumela please call me kha *120*7867#  kana vha dzhena kha webusaithi  www.gbv.org.za. Muphuresidennde Ramaphosa ṋamusi vha ḓo vha ḓivhadza Phalamennde na lushaka nga ha ndingedzo dza u fhelisa GBV na Mabulayo a vha tshisadzini musi vha tshi fhindula mbudziso kha Buthano ḽa Lushaka.

B. Tsheo dza Khabinethe

1. Pulane Khulwane ya Zwidzidzivhadzi ya Lushaka (NDMP) 2019-2024

1.1. Khabinethe yo tendela NDMP 2019-2024 na pulane yayo ya u thoma u shuma, ine ya sumbedzisa zwiṱirathedzhi u lwa na kushumisele ku si kwavhuḓi kwa zwidzidzivhadzi Afrika Tshipembe. NDMP 2019-2024 iyi i tevhela u elwa ha NDMP 2013-2017. 

1.2. Pulane yo dzinginya zwipikwa zwa tshiṱirathedzhi zwa sumbe u lwa na kushumisele ku si kwavhuḓi kwa zwidzidzivhadzi nga ngomu zwitshavhani zwashu. I dovha ya dzinginya u ḓo sedzana na phungudzo ya ṱhoḓea ya zwidzidzivhadzi na ndaulo yo khwaṱhaho ya zwidzidzivhadzi zwo itela u shumiswa kha dzilafho, khathihi na vhuvhusi, vhurangaphanḓa na vhuḓifhinduleli ha bveledza NDMP. 

2. Mbekanyamushumo ya Tsireledzo na Ndondolo ya Vhana ya Lushaka (NCCP)

2.1. Khabinethe yo tendela NCCP, ine ya ita uri Mulayo wa Vhana wa 2005, (Mulayo wa 38 wa 2005) u shume. Khethekanyo ya 28 ya Mulayotewa wa Riphabuḽiki ya Afrika Tshipembe wa 1996 u ṱanganedza pfanelo ya vhana vhoṱhe kha tshumelo ya matshilisano na tsireledzo kha khakhathi, u tambudzwa, u sa lindiwa na u fhuriwa. 

2.2. U ṱanganedzwa ha NCCP u khwaṱhisa khonanyo ya sisteme ya ndondolo ya vhana na tsireledzo, na u khwaṱhisedza kushumisele kwo fhelelaho kwa zwiko zwi re hone zwino zwa u khwinisa tshumelo zwine zwa bveledza mveledziso yavhuḓi ya vhana. Mbekanyamaitele i dovha ya fhindula khaṱhulo ya Khothe Khulwane ya Devhula ha Gauteng ye ya ṋea ndaela Minista wa Mveledziso ya Matshilisano u ita khwiniso dzine dza khwaṱhisa sisiteme ya ndondolo ya vhuunḓi. 

3. Phemithi dzo Khetheaho dza Lesotho (LSP)

3.1  Khabinethe yo tendela nyengedzedzo ya LSP nga miṅwe miṅwaha miṋa. Sisiteme ya zwino i khou fhela nga ḽa 31 Nyendavhusiku 2019. Nyengedzedzo i ḓo ita uri Muhasho wa zwa Muno (DHA) u khunyeledza mushumo wayo wa u wana nḓila ya u tandulula mafhungo a mupfuluwo, nga maanḓa kha vhadzulapo vha bvaho kha dzingu ḽa Tshitshavha tsha Mveledziso ya Tshipembe ha Afrika. 

3.2. Nyengedzedzo i vha hone kha vhane vha vhana LSP zwa zwino. DHA ḓo ṋetshedza zwidodombedzwa zwinzhi nga ha maitele ane a ḓo tevhelwa. 

C.  Milayotibe

1. Mulayotibe wa Khwiniso ya Themendelo kha Mafhungo a Siviḽi na Vhugevhenga (Vhutshinyi ha zwa Vhudzekani)  wa  2019

1.1. Khabinethe yo tendela u rumelwa Phalamenndeni ha Mulayotibe wa Khwiniso ya Themendelo kha Mafhungo a Siviḽi na Vhugevhenga (Vhutshinyi ha zwa Vhudzekani wa 2019. Khwiniso dzi khakhulula Khethekanyo ya 18 ya Mulayo wa Maitele a Vhugevhenga , 1977, Mulayo wa 51 wa 1977)  we wa ḓivhadzwa uri a u tevhedzi  mulayotewa nga Khothe ya Ndayotewa. Mulayotibe u itela vhutshutshisi ha vhathu vhe vha ita vhutshinyi ha zwa vhudzekani, hu si ndavha uri milandu iyi yo itwa ngafhi.

1.2. Mulayotibe u dovha wa ita khwiniso kha Khethekanyo ya 12vya Mulayo wa Themendelo, wa 1969 (Mulayo wa 68 wa 1969). Mulayo u langa musi themendelo kha mafhungo a siviḽi a tshi thoma u tshimbila u fana na kha Mulayo wa Matshimbidzele a Vhugevhenga wa 1977, u dovha wa sumbedza mutevhe wo pimiwaho wa vhutshinyi ha zwa vhudzekani.

1.3. Khwiniso dzo dzinginywaho idzi dzi ḓo ṋetshedza Maanḓalanga a Vhutshutshisi a Lushaka tsheo dzo ṱanḓavhuwaho dza u tshimbidza vhutshutshisi ha milandu ya vhutshinyi ha zwa vhudzekani ye ya itwa na kha miṅwaha ya 20 yo fhiraho.

D. Zwi khou ḓaho

1. U vulwa ha Khothe Khulwane 

1.1. Muphuresidennde Vho Ramaphosa vha ḓo vula lwa tshiofisi Khothe Khulwane ya Mpumalanga ngei Mbombela, nga Ḽavhuṱanu ḽa 08 Lara 2019. Muphuresidennde vha ḓo ṱanganela na Minista wa Vhulamukanyi na Tshumelo ya Vhululamisi Vho Ronald Lamola na Minista wa Mishumo ya Tshitshavha Vho Patricia de Lille u dzhia ḽiga ḽa vhuṱhogwa kha mbekanyamushumo dzo livhiswaho kha u ṋetshedza tswikelelo kha vhulamukanyi kha MaAfrika Tshipembe vhoṱhe. Ulu ndi luṱa lwa u fhedzisela lwa mbekanyamushumo u khwaṱhisedza uri Khothe Khulwane i khou thomiwa kha ḽiṅwe na ḽiṅwe ḽa mavundu a ṱahe Afrika Tshipembe. 

1.2.    Vhathu vha Mpumalanga zwa zwino vha ḓo vha na Khothe khulwane yavho nahone a vha tsha ḓo tea u ṋamela vha tshi badela masheleni manzhi u ya Pretoria u wana tshumelo ya u khakhululwa lwa mulayo. 

E. Milaedza

1.  Khabinethe i fhululedza : 

1.1.  Olwami Shangase lwa miṅwaha ya 12 u bva KwaZulu-Natal, we bugu yawe ine ya pfi Rejected Treasure yo livhiswaho kha u funza muṅwe na muṅwe, nga maanḓa vhana, nga ha maanḓa a u hangwela na u funa.

1.2.  Amahle Zenzile wa miṅwaha ya 11 u bva ngei Ḓoroboni ya Kapa, we a rambiwa u imela Afrika Tshipembe kha Thonamennde ya Tshese ya Vhaswa ya Afrika ine ya ḓo farelwa ngei Namibia nga Nyendavhusiku.

1.3.  Mubveledzi dza musiki wa Afrika Tshipembe,, Vho Lebohang Morake, we a khwaṱhisedza uri Drakensberg Boys Choir fhefheḓisa nṱha fuḽaga musi vha tshi imba kha ṱhonifho ya Lion King  ngei  London.

1.4.  Muphuresidennde Vho Mokgweetsi Masisi na vhathu vha Botswana kha khetho dza muphuresidennde dziṅwe hafhu dza mulalo, dze dza dovha u khwaṱhisa dimokirasi ya Botswana. Afrika Tshipembe i khou rumela vhurumelwa u vha tshipiḓa tsha u Rwelwa ṱari ha Muphuresidennde wa Botswana matshelo nga ḽa 1 Lara 2019. Ro lavhelela u bvela phanḓa na vhushaka ha dipuḽomati, zwa poḽotiki, zwa ikonomi na matshilisano na Botswana. 

F.    U tholwa hu ḓo itwa ho thoma ha khwaṱhisedzwa ndalukanyo dza vho tholwaho na u sedzwa arali vha si na milandu 

1.    Bodo ya  ZA Domain Name Authority :

1.1.    Vho. Palesa Legoze (Mudzulatshidulo)
1.2.    Vho. Veronica Motloutsi 
1.3.    Vho Sizo Mzizi 
1.4.    Phurofesa Vho Kasturi Moodaliyar 
1.5.    Vho. Malekgoloane Malapane
1.6.    Phurofesa Vho Daniel Mashao 
1.7.    Vho. Anriette Esterhuysen 
1.8.    Vho. Rendani Mbuvha, and 
1.9.    Vho. Nicholas Msibi (u tholiwa hafhu)

2. Vho Mmakgomo Anna Tshatsinde, Mufarisa Mulanguli Dzhenerala (DDG): Tshumelo ya U vhea Iṱo ya Sekhithara, Muhasho wa U pulana, U vhea Iṱo na U ela (DPME). 

3. Vho Blake Keith Mosley-Lefatola, DDG: U vhea Iṱo kha Sekhithara ya Tshitshavha na Mveledziso ya Vhukoni, DPME.

4. Vho Luambo Thomas Sigama, DDG: Tshumelo ya Siviki, DHA.