A. Mafhungo a zwino kha Shango 

1. Mbekanyamushumo ya Ṋetshedzo ya Muhaelo 

1.1.    Mbekanyamushumo ya u ṋetshedzwa ha Muhaelo wa Vhulwadze ha Khorona (COVID-19) ya vha Sisonke yo engedzedzwa u ya kha vhupo ha khaelo vhu linganaho 54 u mona na shango. Mbekanyamushumo iyi u swika zwino yo no haela vhathu vha fhiraho 207 808. 

1.2.    Nṱha tharu dza mbekanyamushumo ya u ṋetshedzwa ha Muhaelo ya Afrika Tshipembe ndi dzi tevhelaho:

• Luṱa lwa 1: Lwo no thoma u ṋetshedzwa kha tshifhinga tsha miṅwedzi miraru u bva nga ṅwedzi wa Luhuhi u swika Lambamai 2021, lwo livhiswa kha vhashumi vha ndondolamutakalo vha linganaho 1,5 miḽioni (hune vho ḓiṅwalisaho vha vha 608 295) shango ḽoṱhe. Muhasho wa Mutakalo u kha ḓi vha wo ḓiimisela u haela vhashumi vhoṱhe vha ndondolamutakalo u vhuya u swika mafheloni a Luṱa lwa 1.   
• Luṱa lwa 2: Lu ḓo ṋetshedzwa kha tshifhinga tsha miṅwedzi ya rathi, u thoma nga ṅwedzi wa Shundunthule u swika Tshimedzi 2021. Holwu luṱa lwu ḓo katela zwigwada zwa vhathu vha songo tsireledzeaho vha linganaho 13 350 140, vhashumi vha mishumo ya ndeme na avho vha kha khethekanyo ya mutakalo na tsireledzo mishumoni; vhashumi vha kha sekhithara dzine dza vha dza ndeme kha mbuedzedzo ya ikonomi u fana na migodi, dzihodela, nḓowetshumo ya dzithekhisi, vha mavhengele na zwiphaza, vharengisi vha mitshelo na miroho zwiṱaraṱani, vha nyanḓadzamafhungo na vhaṅwe vhathu vhane na vhone vho tewa nga u vhuelwa.

Vhupo ha muhaelo ha Luṱa lwa 2 na lwa 3 vhu ḓo engedzwa ha swika 2085 nahone vhu ḓo katela na vhupo ha sekhithara dza phuraivethe u itela u engedza luvhilo na mashumele avhuḓi a mbekanyamushumo ya ṋetshedzo ya muhaelo.

•    Luṱa lwa 3: Lu ḓo ṋetshedzwa kha tshifhinga tsha miṅwedzi miraru (u bva nga ṅwedzi wa Ḽara 2021 u swika nga Luhuhi 2022) u itela u swikela vhathu vhoṱhe vho salaho fhano Afrika Tshipembe, hu tshi katelwa na avho vhane vha ḓo vha vha songo haelwa kha Luṱa lwa 2, vhane vha khou lavhelelwa u vha vhathu vha linganaho 22 600 640. 
 
1.3.    Khabinethe yo ṱanganedza u swika ha mivhuli ya khaelo ya Johnson & Johnson (J&J) hune ha khou bvela phanḓa fhano shangoni, zwine zwa khou ita uri hu vhe na mvelaphanḓa kha zwa u thomiwa ha Luṱa lwa 1 lwa mbekanyamushumo ya ṋetshedzo ya muhaelo ya Sisonke.

1.4.    Khabinethe i kha ḓi vha na fulufhelo kha mvelaphanḓa khulwane ine ya khou itwa nga Vhuvhusi ha Ndangulo ya Zwibveledzwa zwa Mutakalo ha Afrika Tshipembe (SAHPRA) kha u tendela khaelo ya J&J u itela muhaelo wa vhathu vhanzhi. Thendelo ya zwenezwino ya khaelo ya COVID-19 ya vha ha Pfizer/BioNTech nga vha SAHPRA i ḓo ṋetshedza shango tshikhala tsha u kona u swikela khaelo nnzhi dzi vhulungaho matshilo.  

1.5.    Khabinethe i khou tama u fulufhedzisa Maafrika Tshipembe kha ḽa uri Muhasho wa Mutakalo u tshi shumisana na sekhithara ya phuraivethe u ḓo kona u tshimbidza zwa u ṋetshedzwa ha muhaelo nga vhunzhi musi Luṱa lwa 2 lu tshi thoma.

1.6.    Khabinethe yo dovha hafhu ya ṱanganedza madalo fhaḽa kha Tshiimiswa tsha u Maga Mishonga tsha Biovac tshi re fhaḽa Kapa Vhukovhela nga Ḽavhuṋa, ḽa 18 Ṱhafamuhwe 2021 nga Mudzulatshidulo wa Komiti ya Vhukati ha Dziminisṱa (IMC) ya nga ha Khaelo dza COVID-19, Muthusaphuresidennde Vho David Mabuza. Madalo aya o sengulusa vhukoni ha tshiimiswa, themamveledziso na vhubindudzi ha u tikedza zwa u magwa na u bveledziswa ha khaelo. 

1.7.    Vhushaka ha tshumisano vhu re hone vhukati ha Biovac na khamphani ya ngalafho nga tshidzidzivhadzi u itela u khwaṱhisa maswole a muvhili ya Amerika ine ya vhidzwa u pfi ImmunityBio ha u bveledza vhukoni ha Afrika Tshipembe ha u maga khaelo dza COVID-19, vhu ḓo swikisa kha u magwa ha lushaka lwa vhuvhili lwa khaelo ya COVID-19 fhano shangoni nga vha khamphani ya ImmunityBio. 

1.8.    Khabinethe i khou ita khuwelelo kha Maafrika Tshipembe vhoṱhe khathihi na muthu muṅwe na muṅwe fhano shangoni uri a tambe tshipiḓa tshawe khathihi na u tevhedza maga oṱhe a nyiledzo dza u tshimbila – nga maanḓa nga tshino tshifhinga tshine tsha khou ḓa tsha maḓuvha a vhuṱambo ha zwa vhurereli a Phaseka, Mvuwo na Ramadan – u itela u fhungudza u u hulela hafhu ha u kavhiwa ha vhathu nga COVID-19 khathihi na u thivhela khonadzeo ya lushaka lwa vhulwadze lwa vhuraru.

1.9.    Khabinethe yo dovha hafhu ya ombedzela ndeme ya u tevhedza maga a tsireledzo ya mutakalo ane a sa vhe a zwa mishonga u itela u thivhela u pfukhela ha COVID-19 nga u bvela phanḓa na u ambara masiki musi u fhethu ha nnyi na nnyi, u sia tshikhala tshi linganaho mithara dza 1,5 vhukati hau na muṅwe muthu, u ṱamba zwanḓa nga maḓi na tshisibe misi yoṱhe kana u shumisa sanithaiza ya zwanḓa ine ya vha na aḽikhohoḽi khathihi na u sa dzhenela maguvhangano a vhathu vhanzhi.  

2.    Fulufulu

2.1.    Khabinethe i khou ḓivha nga ha masiandaitwa a vhavhaho kha zwa matshilisano na ikonomi, u khakhisea na u kanganyisea he vhadzulapo khathihi na mabindu vha ṱangana naho nga mulandu wa u khauwa ha muḓagasi vhegeni dzi si gathi dzo fhiraho.
 
2.2.    Ndingedzo dzoṱhe dzi khou itwa u itela u tandulula khaedu dza zwa fulufulu dzine dza vha hone zwazwino khathihi na u ḓisa vhuṅwe vhukoni vhuswa ha u bveledza muḓagasi kha tshifhinga tshiṱuku u ya nga hune zwa nga konadzea ngaho, zwine zwa vha zwa ndeme vhukuma kha mvusuludzo ya ikonomi ya Afrika Tshipembe. Nga tshenetsho tshifhinga tshithihi, muvhuso u khou bvela phanḓa na u tikedza ndingedzo dzo khwaṱhaho dza u dzikisa Eskom khathihi na u i vhea kha nḓila ya nyaluwo ya tshifhinga tshilapfu. 

2.3.    Khabinethe yo ṱanganedza nḓivhadzo nga Minisṱa wa Muhasho wa Zwiko zwa Minerala na Fulufulu Vho Gwede Mantashe ya khamphani dza malo dzo nangwaho uri dzi ṋetshedze muṅwe muḓagasi wa shishi wa u ḓadzisa u linganaho 2 000 megawatts une wa ḓo thusa netiweke ya muḓagasi ya lushaka kha tshifhinga tshipfufhi. 

2.4.    Idzo khamphani dzo nangwaho uri dzi ṋetshedze muḓagasi u bva kha Mbekanyamushumo ya Vhabveledzi vha Muḓagasi vho Ḓiimisaho nga vhoṱhe dzi khou lavhelelwa uri dzi ḓo bveledza fulufulu u bva kha masana a ḓuvha, muya, gese ya mupo yo luḓifhadzwaho khathihi na kha zwiṱitshi zwa mbulungelo ya fulufulu zwi shumisaho dzibeṱiri. Vhuṱumanyi ha u tou thoma kha nethiweke ya muḓagasi ndi vhune ha khou lavhelelwa u ḓo vha hone nga ṅwedzi wa Ṱhangule 2022. 

2.5.    Thandela idzi dza malo dzi ḓo dzhenisa masheleni a linganaho R45 biḽioni kha ikonomi, hune mbalotshikati ya zwibveledzwa zwapo ya vha 50% ha dovha hafhu ha sikwa ha zwikhala zwa mishumo zwine zwa lingana 3 800 nga tshifhinga tsha u fhaṱwa hadzo. Zwiṅwe zwikhala zwa mishumo zwi linganaho 13 500 zwi ḓo dovha hafhu zwa sikwa nga tshifhinga tsha Themo ya Thendelano ya Thengo ya Muḓagasi ya miṅwaha ya 20.  
 
2.6.    Maga a thikhedzo ane muvhuso wa khou a ita u itela u shandula na u khwaṱhisa sisṱeme ya muḓagasi a ḓo khwiṋifhadza zwihulwane vhukoni ha shango ha u bveledza muḓagasi. Mvelephanḓa khulwane ine ya khou itwa i sumbedza uri ndingedzo dzashu dza u lwa na khaedu dza zwa fulufulu dzi khou thoma u vha na mbuelo.  
 
2.7.    Khabinethe yo dovha hafhu ya ita khuwelelo kha vhathu vhoṱhe uri vha tikedze maga a u khwaṱhisa kushumele kwa Eskom nga u vhiga zwiito zwa u ṱuma muḓagasi zwi siho mulayoni, u farafara mithara khathihi na thengiso i siho mulayoni ya voutshara dza muḓagasi wa mbadelaphanḓa kha vha mazhendedzi a khombetshedzo ya mulayo. Roṱhe ri tea u vha vharengi vha muḓagasi vha re na vhuḓifhinduleli nga u badela zwikolodo zwashu zwa muḓagasi ṅwedzi muṅwe na muṅwe.  

3.    Phungudzo ya masheleni kha dziyunivesithi  

3.1.    Khabinethe i kha ḓi vha yo ḓiimisela u wana thandululo ya tshifhinga tshilapfu nahone ya tshoṱhe ya thuso ya zwa masheleni a pfunzo dza nṱha u itela uri matshudeni vhoṱhe vhane vho tewa nga u bvela phanḓa na ngudo dzavho vha sa siwe nnḓa nga mulandu wa u sa vha na masheleni.
 
3.2.    Phungudzo ya masheleni ye ya tendelanwa khayo nga vha Muhasho wa Pfunzo dza Nṱha na Vhugudisi (DHET) khathihi na zwiimiswa zwa pfunzo dza nṱha ndi ye ya swikelwa ho ranga u sedzwa tshanduko ya mitengo sa tshipiḓa tsha u ita uri pfunzo dza nṱha dzi swikelelee. 

3.3.    Khabinethe i khou kwamea vhukuma nga tshikolodo tsha kale tsha matshudeni tshine tsha khou dzulela u engedzea kha sisṱeme ya pfunzo dza nṱha.  DHET zwazwino i kati na u kuvhanganya zwidodombedzwa zwa matshudeni vhane vha kwamea nga tshikolodo itshi zwine zwa ḓo vhumba tshipiḓa tsha tsenguluso yo dzudzanywaho ya mbekanyamaitele ya ndambedzo ya masheleni kha matshudeni u itela u thomiwa ha maitele a ndambedzo ya zwa masheleni ane a nga vha a tshifhinga tshilapfu kha matshudeni vha pfunzo dza nṱha.
 
3.4.    Musi zwi tshe zwo ralo, Khabinethe i khou ṱuṱuwedza zwiimiswa zwa pfunzo dza nṱha uri zwi ambedzane na madzangano a matshudeni u itela u wana thandululo dzine dza ḓo ita uri matshudeni vha kone u ḓiṅwalisa nga vhunzhi. 

3.5.    Khabinethe yo ṱanganedza ṱhoḓisiso dza tshihaḓu khathihi na u farwa ha vhaofisiri vhaṋa vha mapholisa vhane vha khou humbulelwa uri vho vhulaha Vho Mthokozisi Ntuma (35) nga tshifhinga tsha migwalabo ya matshudeni ya zwenezwino fhaḽa nnḓa ha Yunivesithi ya Wits hune ha vha Johannesburg. Tshiṅwe hafhu, Khabinethe yo dovha hafhu ya ṱanganedza u farwa ha avho vhane vha vha na vhuḓifhinduleli ha zwiito zwa dzikhakhathi tshitshavhani khathihi na zwiito zwine zwa khou bvela phanḓa zwa u ṱhaselwa ha mapholisa musi hu na migwalabo.  

3.6.    Khabinethe i ṱhonifha pfanelo dzi re hone kha ndayotewa dza u gwalaba nga nḓila ya mulalo hu tshi tevhedzwa mulayo. Fhedziha, mazhendedzi a khombetshedzo ya mulayo ha nga ḓo tendela zwigevhenga zwi tshi dzhia tshikhala itshi tsha migwalabo i re mulayoni zwa vho ḓisa ndaḓo nga u fhisa na u kwashekanya ndaka dza phuraivethe na dza muvhuso.  

4.    Mabulayo a mapholisa 

4.1.    Khabinethe i kha ḓi pfa yo kwamea vhukuma nga mivhigo ya u ṱhaselwa ha miraḓo ya Tshumelo ya Mapholisa ya Afrika Tshipembe. Vhaofisiri vha mapholisa vha vhea matshilo avho khomboni ḓuvha ḽiṅwe na ḽiṅwe u itela tsireledzo ya vhadzulapo khathihi na shango ḽashu.  

4.2.    Kha ṅwedzi wo fhelaho, u bva nga ḽa 25 Luhuhi 2021, vhaofisiri vha mapholisa vha linganaho 12 vho vhulahwa lwa tshiṱuhu vhe mushumomi na musi vhe siho mushumoni kha zwipiḓa zwo fhambanaho zwa shango.  

4.3.    Zwiito zwoṱhe zwa dzikhakhathi na mabulayo zwo livhiswaho kha vhaofisiri vha mapholisa a zwi tou vha zwiito zwa vhugoswi fhedzi, zwi dovha hafhu zwa vha zwiito zwa vengo kha shango ḽau, nahone a zwi tei u konḓelelwa kha zwitshavha zwashu. Khabinethe i khou ita khuwelelo kha mazhendedzi a khombetshedzo ya mulayo uri a vhone uri hu khou vha na vhulamukanyi hu tshi itelwa vhaofisiri avha vha mapholisa vhe vha ri sia.   

4.4.    Sa vhadzulapo vhane vha tevhedza milayo na u funa mulalo, roṱhe kha ri sumbedze u vha na vengo kha zwiito zwa u vhulahwa ha mapholisa nga u vhiga vhaiti vhazwo vhoṱhe khathihi na tshavhi dza zwa mulayo kha mazhendedzi a khombetshedzo ya mulayo. Lufu lwa muofisiri wa mapholisa ndi ndozwo khulwane vhukuma. 

5.    Ḓuvha ḽa Pfanelo dza Vhathu 

5.1.    Khabinethe i livhuwa Maafrika Tshipembe vhoṱhe vhe vha vha tshipiḓa tsha u pembelela Ḓuvha ḽa Pfanelo dza Vhathu nga Swondaha, ya ḽa 21 Ṱhafamuhwe 2021 nga fhasi ha thero ine ya ri: “Ṅwaha wa Vho Charlotte Maxeke: U ṱuṱuwedza Pfanelo dza Vhathu kha Tshifhinga tsha COVID-19”. Vhuṱambo uvhu ha tshihumbudzi ha ṋaṅwaha vhu khou vha hone nga tshifhinga tshithihi na vhuṱambo ha u pembelela miṅwaha ya 25 ya u ṱanganedzwa ha Ndayotewa ya Riphabuḽiki ya Afrika Tshipembe ya 1996. 

5.2.    Ḓuvha iḽi ḽi ri humbudza nga ha mushumo washu wa vhuthu sa lushaka wa u bvela phanḓa na u lwa na zwiito zwa khethululo nga lukanda, khethululo ya zwa mbeu, vengo kha vhabvannḓa na zwiṅwe zwiito zwoṱhe zwi sa ṱanganedzei zwi fanaho na zwenezwo, hu tshi katelwa na khakhathi dza zwa mbeu khathihi na masalela a zwiito zwa tshiṱuhu zwi itwaho nga mapholisa. 

5.3.    Khabinethe yo ita khuwelelo kha Maafrika Tshipembe vhoṱhe uri vha shumise maḓuvha o salaho a Ṅwedzi wa Pfanelo dza Vhathu kha u ṱuṱuwedza vhuthihi, u fhaṱa lushaka khathihi na ṱhalusavhuṋe ya lushaka vhukati ha vhathu vhoṱhe.  

B.    Tsheo dza Khabinethe 

1.    Mbekanyamaitele ya Zwidodombedzwa zwa Lushaka na Inthanethe

1.1.    Khabinethe yo ṱanganedza u anḓadzwa ha Mvetamveto ya Mbekanyamaitele ya Zwidodombedzwa zwa Lushaka na Inthanethe u itela  vhupfiwa ha tshitshavha. Mbekanyamaitele iyi ndi ine ya khou lingedza u konanya mbekanyamaitele dzine dza vha hone na milayo u itela u vhona uri shango ḽi khou shumisa mvelaphanḓa ine ya vha hone kha ikonomi ya didzhithaḽa nga nḓila yo fhelelaho. 

1.2.    Tshumelo dza Zwidodombedzwa na Inthanethe ndi dzone zwikonisi zwihulwane zwa ikonomi ya didzhithaḽa. Mbekanyamushumo i khou dovha hafhu ya lingedza u vhona uri shango ḽi khou shela mulenzhe nga nḓila yo fhelelaho kha tshifhinga tsha nḓila ntswa dza u vhulunga zwidodombedzwa. Nga murahu ha u ṱanganedzwa hayo, mbekanyamaitele i ḓo dovha hafhu ya khwaṱhisa vhukoni ha Muvhuso ha u ṋetshedza tshumelo kha vhadzulapo vhawo. 
 
2.    Mvetamveto ya U shela Mulenzhe ho Tiwaho ha Lushaka (NDC) kha zwine ḽifhasi ḽa khou ita zwi kwamaho tshanduko ya kilima 

2.1.    Khabinethe yo ṱanganedza mvetamveto ya NDC yo khwiṋiswaho nga ha zwine ḽifhasi ḽa khou ita zwi kwamaho tshanduko ya kilima u itela vhukwamani na tshitshavha. Thendelano dza ngei Paris nga ha tshanduko ya kilima dzi ṱoḓa uri Afrika Tshipembe ḽi ṋetshedze NDC dzine dza sumbedza tshipikwa tsha u fhungudza muhasaladzo wa gese tshikhalani nga u sielisana hadzo. 

2.2.    U bva tshe ha ṱanganedzwa Thendelano dza Paris nga ṅwedzi wa Nyendavhusiku nga 2015, Afrika Tshipembe ḽo no ita mvelaphanḓa khulwane kha u swikelela mveledziso na u thoma u shumiswa ha dziNDC.

2.3.    Mvetamveto ya NDC yo khwiṋiswaho i dzhiela nṱha nyimele ya lushaka ya Afrika Tshipembe, ṱhoḓea dza mulayo dza Thendelano dza Paris, ndinganyelo khathihi na saintsi ya musalauno. 

3.    IMC ya nga ha Miṱaṱisano ya Netibola ya Ḽifhasi (NWC) ya 2023 

3.1.    Khabinethe yo ṱanganedza u vhumbiwa ha IMC ya NWC ya 2023 hu tshi itelwa u farwa ha mitambo ya NWC ya 2023. Iyi IMC i ḓo ranga phanḓa mushumo wa nzudzanyo dzo livhiswaho kha vhuṱambo uvhu. 
 
3.2.    Afrika Tshipembe, ḽine ḽa ḓo vha shango ḽa u thoma fhano Afrika u fara vhuṱambo ha NWC, ḽi ḓo swielela mashango a linganaho 16 ane a ḓo vha a tshi khou ṱaṱisana.  

4.    Ṱano ḽa Khuvhanganyo ya Zwiṱemmbe ḽa Ḽifhasi (IPEX)    

4.1.    Khabinethe yo ṱanganedza zwa u farwa ha vhuṱambo ha IPEX, vhune ha dovha hafhu ha ḓivhiwa sa ṱano ḽa zwiṱemmbe ngei Kapa Vhukovhela u bva nga ḽa 9 u swikela ḽa 19 Nyendavhusiku 2021 nga fhasi ha thero ine ya ri: “Nḓila ya u livha kha Demokirasi”. Federesheni ya Vhukunganyazwiṱemmbe ya Ḽifhasi (FIP) mathomoni yo vha yo dzudzanya u farela vhuṱambo uvhu fhaḽa Kapa Vhukovhela u bva nga ḽa 17 u swikela ḽa 20 Ṱhafamuhwe 2021 fhedzi vhuṱambo uvhu ho fhedza ho fhiriselwa phanḓa kha maṅwe maḓuvha nga mulandu wa COVID-19.

4.2.    Muhasho wa Vhudavhidzani na Thekhinoḽodzhi ya Didzhithaḽa u ḓo dzudzanya na u fara vhuṱambo uvhu u tshi shumisana na komitinzudzanyi ya FIP. 

4.3.    Zwiṱemmbe zwo kuvhanganywaho zwi ḓo sumbedza zwifhinga zwa ḓivhazwakale, vhathu na vhuṱambo he ha shela mulenzhe kha u khwaṱhisa demokirasi fhano Afrika Tshipembe. Vhueni vhune ha khou lavhelelwa vhu ḓo shela mulenzhe kha zwa vhuendelamashango ha ḽino shango, u khwiṋisa ikonomi yapo khathihi na u ṱuṱuwedza mvelele na vhuthihi.   
 
5.    Pulane ya Miṅwaha ya Fumi ya u thoma u Shumiswa ha Saintsi, Thekhinoḽodzhi na Tshandukiso (STI Decadal Plan)   

5.1.    Khabinethe yo ṱanganedza Pulane yo Dzudzanyeaho ya Miṅwaha ya Fumi ya STI ya u bva 2021 u swika 2031 ya u thoma u shumiswa ha saintsi na vhutumbuli. Pulane iyi yo ḓa nga murahu ha Nḓivhadzamulayotibe ya Saintsi na vhutumbuli ye ya ṱanganedzwa nga Khabinethe nga ṅwaha wa 2019.   

5.2.    Mbekanyamaitele iyi i khou fhindula kha mvelaphanḓa khulwane ya zwa thekhinoḽodzhi ya dovha ya khwaṱhisa STI u itela mveledziso ya ikonomi na matshilisano ya shango. Heyi Pulane ya Miṅwaha ya Fumi i ḓo shuma sa pulane khulwane ya muvhuso, ine ya ḓo katela na miṅwe mihasho u fana na Muhasho wa zwa Vhulimi, Mbuedzedzo ya Mavu na Mveledziso ya Mahayani; wa Zwiko zwa Minerala na Fulufulu; wa Mutakalo na wa Mbambadzo, Nḓowetshumo na Vhuṱaṱisani. Zwa u thoma u shumiswa hayo zwi ḓo itwa nga tshumisano na miṅwe mihasho yoṱhe yo teaho. 

C.    Vhuṱambo vhune ha khou ḓa 

1.    Kiḽabu ya u Vhala nga Vidio ya Muphuresidennde 

1.1.    Khabinethe i khou ṱuṱuwedza Maafrika Tshipembe uri vha dzhenele dzulo ḽa vhuṋa ḽa Kiḽabu ya u Vhala ya Muphuresidennde nga Ḽavhuṋa, ḽa 25 Ṱhafamuhwe 2021 u bva nga 16:30 u swika nga 18:30 nga webina ya Microsoft Teams (https://nrc.org.za/(link is external)).

1.2.    Heḽi dzulo ḽi ḓo vhala maṅwalwa a kale a fanaho na The Suit yo ṅwalwaho nga Vho Can Themba na I am not a Tramp nga Vho Leslie Sehume. 

1.3.    U bva tshe ḽa rwelwa ṱari nga ṅwaha wa 2019, Dzangano ḽa u Vhala ḽa Lushaka ḽo no tikedza Fulo ḽa u Vhalela u vha Murangaphanḓa khathihi na khuwelelo ya Muphuresidennde Vho Cyril Ramaphosa ya u khwiṋifhadza zwa u vhala shango ḽoṱhe – u bva kiḽasini u ya pherani dza u awela. 

1.4.    Nga u shumisana, ri nga bvela phanḓa u bva kha hezwi zwikili zwa mutheo ra fhedza nga u bveledza tswikelelo kha zwikhala zwa mishumo. 

D.    Milaedza 

1.    U fhululedza

Khabinethe i khou rumela milaedza ya u fhululedza na u tamela mashudu kha:  

•    Vhodokotela Patrice Motsepe, ramabindu a ḓivheaho vhane vha vha mudzulapo wa Afrika Tshipembe wa u thoma u nangwa sa Muphuresidennde wa Dzangano ḽa Bola ya Milenzhe ḽa Afrika.  
•    Khabinethe i khou dovha hafhu ya tamela Maafrika Tshipembe vhoṱhe holodei yavhuḓi nahone yo tsireledzeaho ya maḓuvha a Mvuwo khathihi na Phaseka i ṱhonifheaho nahone khethwa kha vha zwitshavha zwa vhurereli. 

2.    Ndiliso  

Khabinethe yo livhisa maipfi a ndiliso kha vha muṱa na dzikhonani dza:  

• Muḓivhalea Khosi Vho Goodwill Zwelithini kaBhekuzulu, vhe vha vha khosi ya Lushaka lwa Mazulu ye ya vhusa lwa tshifhinga tshilapfu. Muphuresidennde Vho Ramaphosa vho ṋetshedza Muḓivhalea Mbulungo yo Khetheaho ya Tshiofisi: ya vhuimo ha Khethekanyo ya 1, ine ya katela zwipiḓa zwa ṱhonifho ya mmbi. Muḓivhalea vha ḓo humbulwa sa khosi ye ya vha i na mbonelaphanḓa, ye ya kona u ṱanganya lushaka lwa Mazulu, vharangaphanḓa vha sialala khathihi na u shela mulenzhe kha mvelaphanḓa ya lushaka lwa Mazulu. 
• Muṱhomphei Muphuresidennde Vho John Pombe Magufuli vha Riphabuḽiki ya Mbumbano ya Shango ḽa Tanzania. Afrika Tshipembe ḽi fhethu huthihi kha zwililo zwa u lila na muvhuso khathihi na vhathu vha Tanzania musi vha tshi khou pfuka kha hetshi tshifhinga tshi konḓaho. Musi vha tshi khou humbula Muphuresidennde Vho Magufuli, Muphuresidennde Vho Ramaphosa vho ri: “Mbofholowo yashu yo ḓitika zwihulu kha vhuthu na u ḓikumedzela ha vhathu vha Tanzania. Ndi nga mulandu wa zwenezwi zwe zwa itea vhukati hashu tshifhingani tsha kale hune na riṋe sa Maafrika Tshipembe ra pfa ro xelelwa vhukuma nga nḓila i vhavhaho nahone ri tshi kwamea nga u lovha ha Muphuresidennde Vho Magufuli. Shango ḽa Tanzania ḽo ṱutshelwa nga khotsi na murathu kana mukomana, Afrika ḽo xelelwa nga murangaphanḓa ane a vha na luvhonela, ngeno Afrika Tshipembe ḽo xelelwa nga khonani vhukuma”.
• Vho Menzi Ngubane, ḽizhakanḓila ḽa matambwa vhe vha wina pfufho nnzhi vha dovha vha vha mutambi wa matambwa na mutsila o khetheaho. Vho shela mulenzhe zwihulwane kha mveledziso ya vhutsila ha matambwa a kha theḽevisheni na ayo ane a si vhe a theḽevisheni. Mushumo wavho sa mutsila u khou bvela phanḓa na u ṱuṱuwedza vhunzhi ha vhathu kha nḓowetshumo ya zwa vhutsila.   
• Mufumakadzi Vho Noxolo Maqashalala, mutambi wa matambwa wa vhuṱali we a vha a kha ḓi vha muswa nahone we a vhonala lunzhi kha zwikirini zwa theḽevisheni dzashu a tshi sumbedza vhukoni ho khetheaho.  
• Vhodokotela Nawal El Saadawi, mulwelandinganyelo dza vhafumakadzi ya ngei Egipita, mulwelapfanelo dza vhathu, muṅwali na dokotela ḽa zwa muhumbulo. Vho shela mulenzhe kha nndwa ya u lwa na u tsikeledzwa ha vhafumakadzi ho ḓitikaho nga mvelele, vhurereli na zwivhumbeo zwo fhambanaho zwa maimo a vhathu zwitshavhani nga kha maṅwalwa avho na poḽotiki. Vho vha vha tshi ḓivhea ḽifhasini ḽoṱhe nga mulandu wa mushumo wavho wa u lwa na maitele a u tshinyadzwa ha vhudzimu ha vhathu vha tshifumakadzi.  
• Vho Pathasarvasan Govender, vhe vha vha vha tshi ḓivhiwa hafhu sa “Charm Govender”, Mulwelambofholowo a bvaho fhaḽa Chatsworth, hune ha vha KwaZulu-Natal, vho vha vhe muraḓo wa Natal Indian Congress vha dovha vha vha mulwelambofholowo o dzumbamaho wa African National Congress (ANC).
•   Vho Cecyl Esau, vhe vha vha vhe ḽizhakanḓila ḽa Mulwelambofholowo, mufariwa wa zwa poḽotiki we a vha o valelwa fhaḽa Robben Island vha dovha vha vha muraḓo wa lufhafha lwa zwa mmbi lwa ANC lune lwa ḓivhiwa sa Umkhonto we Sizwe. Vho Esau vho fhedza tshifhinga tshavho tshinzhi tsha musi vha tshi kha ḓi vha muswa na musi vho no vha mualuwa vha tshi khou lwela Afrika Tshipembe ḽo vhofholowaho, ḽi si na khethululo nga lukanda nahone ḽi sa sedzi mbeu.  

E.  U tholwa

U tholwa hoṱhe ndi hune ha ḓo khunyeledzwa nga murahu ha tsenguluso ya ndalukano na u ṱanzwiwa dzina ho teaho.

1.    Mufumakadzi Vho Nolwazi BK Gasa sa Muthusamulangi Muhulwane (DDG): Vhupulani, Mbekanyamaitele na Maano kha DHET.
2.    Vho Samuel Zamokuhle Zungu sa DDG: Pfunzo ya Thekinikhaḽa, Mishumogudwa na Vhugudisi kha DHET.
3.    Mufumakadzi Vho Pretty Nozipho Makukule sa Muofisiri Muhulwane wa zwa Masheleni kha DHET. 
4.    Mufumakadzi Vho Memme Sejosengwe, vhane khonṱhiraka yavho sa Muṅwaleli-Muhulwane kha Ofisi ya Muhaṱuli Muhulwane yo engedzwa.  

Mbudziso:
Mufumakadzi Vho Phumla Williams – Muambeli wa Khabinethe 
Luṱingothendeleki: 083 501 0139