1.    Mafhungo a zwino kha Shango

1.1.    Ṋetshedzo ya khaelo ya Vhulwadze ha Tshitzhili tsha Corona (COVID-19) Khabinethe yo ṱanganedza mvelaphanḓa kha u haela COVID-19 he nga Ḽavhuvhili ḽa 8 Fulwi 2021 ha swikelelwa tshivhalo tsha 1, 524, 589 na u haela nga Ngaelo ya Mathomo ya Pfizer  ho pfuka miḽioni nthihi kha 1, 045, 245, zwine zwa vha zwa ḽiga ḽa vhuṱhogwa vhukuma. Zwiṅwe hafhu, vhathu vha fhiraho miḽioni tharu vho ṅwaliswa kha Sisiṱeme ya Zwidodombedzwa zwa Muhaelo ya Eḽekiṱhironiki, zwine zwa ita uri vha ri pembele kha nndwa yashu yo khwaṱhaho ya u lwa na u phaḓalala ha vairasi. 

1.2.    Tshumisano na sekhithara ya phuraivethe kha u haela na mbekanyamushumo dza COVID-19 dzoṱhe nga u angaredza zwi khwaṱhisa vhuḓidini ha lushaka lwashu kha u khwaṱhisedza uri khaelo dza u vhulunga matshilo na mulaedza wa maga a vhutsireledzi kha u lwa na dwadze ḽa COVID-19 zwi swika kha vhathu vhanzhi.

1.3.    Khabinethe i dovha hafhu ya ṱanganedza khwaṱhisedzo ya u shumiswa ha khaelo ya COVID-19 ya Sinovac kha tshiimo tsha shishi nga Dzangano ḽa Mutakalo ḽa Ḽifhasi, zwine zwa konisa Maanḓalanga a Ndangulo ya Zwibveledzwa zwa Mutakalo zwa Afrika Tshipembe u ṱanganedza nga u ṱavhanya tshumiso ya Sinovac.

1.4.    Khabinethe i khou humbudza Maafrika Tshipembe u dzula vho ṱalifha na u tevhedza nyiledzo nga fhasi ha Ḽeveḽe ya 2 ya Tsivhudzo ya muvalelo wa lushaka. Gabelo ḽa vhuraru ḽi khou swika nahone ri na maanḓa a u langa u kavhiwa. Kha ri dzhie vhuḓifhinduleli ha u ambara masiki ri fhethu ha nnyi na nnyi, u tevhedza maitele a u vha kule na muṅwe muthu nga tshikhala tsha mithara dza 1.5, u dzulela u ṱamba zwanḓa nga tshisibe na maḓi kana u shumisa sanithaiza ya zwanḓa ine ya vha aḽikhohoḽo i linganaho 70%, na u ṱutshela u vha fhethu ha nnyi na nnyi na maguvhangano mahulwane.

2.    Ṱhoḓisiso ya zwa Mishumo ya Kotara iṅwe na iṅwe (QLFS)

2.1.    Khabinethe yo vhona mvelelo ya QLFS ya kotara ya u thoma ya 2021 ine ya sumbedza uri tshivhalo tsha vhathu vha shumaho a tsho ngo shanduka u bva kha 15,0 miḽioni, hu na u tsela fhasi nyana nga 28 000 kha kotara ya u thoma ya 2021. Tshivhalo tsha vhathu vha sa shumi na tshone a tsho ngo tou shanduka zwi vhonalaho u bva kha 7,2 miḽioni hu tshi vhambedzwa na kotara ya vhuṋa ya 2020 (yo gonya nga 8 000). Tshivhalo tsha vho kuleaho nungo ya u ṱoḓa mushumo tsho gonya nga 201 000 (6,9%) vhukati ha kotara mbili, hu na tshivhaloguṱe tsha 164 000 ya vhathu vhane vha khou dzhenela kha zwa ikonomi yashu.

2.2.    Tshanduko ṱhukhu idzi dzo vhanga uri phimo ya vhushayamushumo ya tshiofisi i gonye nga phesenthe ya 0,1 u bva kha 32,5% kha kotara ya vhuṋa ya 2020 u ya kha 32,6% kha kotara ya u thoma ya 2021 – ine ya vha ya nṱhesa u bva mathomoni a QLFS kha ṅwaha wa 2008. Phimo ya vhushayamushumo u ya nga ṱhalutshedzo yo ṱanḓavhuwaho ya vhushayamushumo yo gonya nga 0,6 ya phesenthe kha 43,2% kha Kotara ya u thoma ya 2021 i tshi vhambedzwa na Kotara ya vhuṋa ya 2020.

2.3.    Phimo ya vhushayamushumo ya tshiofisi vhukati ha vhaswa (vha miṅwaha ya 15-34) yo vha i 46,3% kha Kotara ya u thoma ya 2021. Phimo yo vha i 9,3% vhukati ha vho khunyeledzaho pfunzo dza nṱha. Mishumo ya sekhithara yo dzudzanywaho yo gonya nga 79 000 ngeno dziṅwe sekhithara dzo tshenzhema u tsela fhasi kha u thola nga kotara ya u thoma ya 2021. Mishumo kha sekhithara i si ya fomaḽa yo tsa nga 19 000 (0,8%); muṱani une ha shuma muthu muthihi yo tsa nga 70 000 (5,8%), na mishumo kha zwa Vhulimi yo tsa nga 18 000 (2,2%).

2.4.    Dziṅwe nḓowetshumo dzo sika mishumo ngeno dziṅwe dzo lozwa mishumo vhukati ha Kotara ya vhuṋa ya 2020 na Kotara ya u thoma ya 2021, zwe zwa vhanga u tsa kha tshivhaloguṱe tsha 28 000 tsha mishumo yo ṱangana yoṱhe. Mishumo yo engedzea nga maanḓa kha zwa Masheleni (u swika kha 215 000) dziṅwe nḓowetshumo dze dza engedza mishumo dzi katela Tshumelo dza Matshilisano na Tshitshavha (16 000), zwa Masipala (16 000), Maini (12 000) na zwa U maga (7 000). Ndozwo ya mishumo yo vhonala kha zwa U fhaṱa (87 000), Mbambadzo (84 000), Muṱani une ha shuma muthu muthihi (70 000), Vhuendi (40 000) na Vhulimi (18 000).

3.    Mvelelo dza Zwibveledzwaguṱe zwa fhano hayani (GDP)

3.1.    Ikonomi ya Afrika Tshipembe yo aluwa nga 1,1% kha kotara ya u thoma ya 2021 (Phando-Ṱhafamuhwe), zwa pindulelwa kha phimo ya nyaluwo yo rekanywaho sa phimo ya ṅwaha ya 4,6%. Hezwi zwi ḓa nga murahu ha u gonya ha 1.4% ho sedzuluswaho (yo rekanywaho sa phimo ya ṅwaha: 5,8%) kha GDP ya vhukuma kha kotara ya vhuṋa ya 2020.

3.2.    Nḓowetshumo dza zwa masheleni, zwa mimaini na dza mbambadzo dzo vha zwone zwiendedzi zwihulwane zwa mveledzo (ṋetshedzo) kha sia ḽa zwa ikonomi, ngeno tshumiso ya masheleni miṱani na tshanduko ya zwiṱoko zwa thundu zwo thusa u ṱuṱuwedza nyaluwo kha sia ḽa tshinyalelo. 

3.3.    Nga nnḓa ha uri izwi ndi kotara ya vhuraru nga u tevhelelana ya nyaluwo yavhuḓi, ikonomi ya Afrika Tshipembe yo ṱukufhala nga 2,7% i tshi vhambedzwa na kotara ya u thoma ya 2020. 

4.    Tsireledzo ya Muḓagasi

4.1    Khabinethe i a pfesesa u hanganea ha Maafrika Tshipembe nga ha u khauwa ha muḓagasi hu no khou dzulela u vha hone nga vhanga ḽa u kundelwa ha netiweke dza themamveledziso ya muḓagasi dza Eskom. Khabinethe i dzula yo ḓikumedzela kha mathomo a mushumo wa Pulane ya Zwiko yo Ṱanganelaho ya 2030, yo livhiswaho kha ṱhanganyiso ya muḓagasi yo fhambanaho ine ya ḓo fhungudza vhufulufheli kha tshiko kana zwiko zwa u thoma zwa mveledziso ya muḓagasi.

4.2    DMRE yo dovha ya vula Bid Window 5 ya Mbekanyamushumo ya Thengo ya Muḓagasi nga Mubveledzi o Imaho nga eṱhe wa Fulufulu ḽi Vusuludzeaho ine ya ḓo renga 2 600 megawatsi dza muḓagasi wa soḽa na muya u tikedza giridi ya lushaka. Mvusuludzo dza ndangulo ya muḓagasi na dzone dzo konisa mimasipala ine ya vha na nḓadzo u renga muḓagasi wayo u bva kha vhaṅwe vhabveledzi vha muḓagasi. Hezwi zwi ḓo fhungudza mutsiko kha giridi ya muḓagasi ya Eskom.

5.    Migwalabo 

5.1. Khabinethe yo sasaladza migwalabo ya khakhathi ya zwenezwino ngei Soweto ye ya ita uri hu si vhe na tshi no tshimbila tshitshavhani na u humbela vhagwalabi uri vha dzike na u tenda u langea. 

5.2. Naho pfanelo ya u gwalaba nga mulalo i ya ndeme kha tshitshavha tsha dimokirasi, hu fanela u itwa hu tshi khou tevhedzwa mulayo nahone hu sa kandekanywe pfanelo dza vhaṅwe. 

5.3. Muvhuso wo ḓiimisela u shuma na zwitshavha u mona na shango u khwiṋisa tshiimo tsha matshilo azwo. 

6    Thivhelo ya vhugevhenga

6.1. Khabinethe i khoḓa mushumo wa thimu yo ṱanganelaho ya masia manzhi ye ya dzhiulula 800kg ya khokheini ya vhukuma yo gadelwaho ine mutengo wayo wa anganyelwa u vha R400 miḽioni arali i tshi nga rengiswa lu si lwa mulayo.

6.2. Khabinethe yo sumbedza u vhilaedzwa nga u gonya ha milandu yo vhigwaho ya u ṱhavhiwa ha mathaela a dzigoloi kha bada khulwane dza shango na dzibada dzine dzi sa anzele u shumiswa nga nnyi na nnyi, zwe zwa ita uri hu vhe na u ṱangulwa na mabulayo a vhaṅwe vhareili vha mimoḓoro. I ita khuwelelo kha mazhendedzi a khombetshedzo ya mulayo uri a khwaṱhise ndingedzo dzao dza u fara vhaiti vha vhugevhenga uvhu. 

6.3.    Khabinethe i ita khuwelelo kha miraḓo ya tshitshavha uri i vhige vhugevhenga, hu tshi katelwa na zwiito zwi elanaho na u shumiswa ha zwidzidzivhadzi, kha mapholisa na uri vha songo dzhia mulayo vha u vhea zwanḓani zwavho kana u ita zwa u ḓilwela nga tshitshavha.

7.    Komiti ya Vharangaphanḓa vha Afrika vha Muvhuso vha nga ha Tshanduko ya Kilima (CAHOSCC)

7.1.    Muphuresidennde Vho Ramaphosa, kha vhuimo havho sa Mukonanyi wa CAHOSCC, vho shela mulenzhe kha muṱangano wayo nga vidio nga Ḽavhuvhili ḽa 8 Fulwi 2021. Muṱangano wo ṱanganedza Muvhigo wa Vhakonanyi vha CAHOSCC nga ha vhuṱhogwa ha Afrika kha ndugiselo ya Khonifarentsi ya vhu26 ya Mashango ane a vha tshipiḓa tsha Buthano ḽa Muhanga wa Mashangombumbano nga ha Tshanduko ya Kilima (UNFCCC COP26), mvelaphanḓa kha mushumo wa mbekanyamushumo dza Tshanduko ya Kilima ya Afrika, khathihi na Mbekanyamushumo ya Zwiṱuṱuwedzi zwa Ikonomi i bveledzaho kha Mupo ya Afrika. 

7.2.    Samithi yo khwaṱhisedza hafhu uri tshitshavha tsha dzitshaka tshi fanela u engedza lu vhonalaho vhuḓidini hatsho, u gonyisa ḽeveḽe ya tswikelelo ya nṱha na u tikedza zwine mashango ane a kha ḓi bvelela nga thuso ya u kona u thoma mishumo ya kilima ho sedzwa vhuḓifhinduleli hashu ho fhambanyiswaho. Mashango oṱhe a Afrika a ṱoḓa thikhedzo u bva kha vhashumisani vha dzitshaka nahone tshikhala tsha mveledziso tshashu tshi fanela u ṱhonifhiwa u itela u swikela zwipikwa zwa kilima zwashu na vhuhovheleli, ngeno ri tshi khou ṋetshedza zwine ra kona kha vhuḓidini ha ḽifhasi.

7.3.    Muṱangano wo khwaṱhisedza ṱhoḓea ya ṱhanganedzo ya nyimele dza lushaka dzo fhambanaho dzashu na nḓadzo sa i zwi zwi sa konadzei u lavhelela Afrika u swikela zwifhinga zwo tiwaho zwi fanaho u nga mashango o bvelela u shandukisa ikonomi dzashu na u sa tsha bindudza kha fulufulu u bva kha mupo. Hezwi ndi zwa vhuṱhogwa, nga maanḓa musi ho sedzwa ḽeveḽe dza nṱha dza vhushayandingano, vhushayamushumo na ṱhoḓea dza mveledziso u mona na Dzhango ḽashu, nga maanḓa vhukati ha vhafumakadzi na vhaswa. Zwiṅwe hafhu, ri fanela u rumela mulaedza u pfalaho wa uri mathomo a mushumo na vhuhovheleli zwi shuma nga nḓila i linganaho kha phungudzo, ṱhanganedzo na thikhedzo. 

8.    Ḽikumedzwa ḽa Khoro ya Pfanelo ya Vhathu ya Mashangombumbano (UN) nga ha Mikano ya Palestina

8.1. Khabinethe i ṱanganedza u dzhiiwa ha Ḽikumedzwa ḽa Khoro ya Pfanelo dza Vhathu ya UN ḽa nga ha u khwaṱhisedza ṱhonifho ya mulayo wa pfanelo dza vhathu na milayo ya vhuphalalavhathu kha mikano ya Palestina, hu tshi katelwa na Vhubvaḓuvha ha Jerusalema na ngei Israel.

8.2. Ḽikumedzwa ḽi dovha ḽa ita khuwelelo ya u thoma nga u ṱavhanyedza khomishini ya  ṱhoḓisiso ya dzitshaka yo imaho nga yoṱhe u itela u ṱoḓisisa mavharivhari oṱhe a u kandekanywa ha pfanelo dza vhathu. Khabinethe yo ombedzela vhuṱhogwa ha thandululo ya vhukuma ya tshifhinga tshilapfu kha khuḓano vhukati ha Palestina na Israel yo ḓitikaho u vha hone ha mivhuso mivhili. 

B.    Tsheo dza Khabinethe

1.    Nyengedzedzo ya Tshiimo tsha Tshiwo tsha Lushaka

1.1.    Khabinethe yo tendela nyengedzedzo ya Tshiimo tsha Tshiwo tsha Lushaka tsha tsha COVID-19 u swikela ḽa 15 Fulwana 2021. Nyengedzedzo ndi u ya nga Khethekanyo ya 27(5)(c) ya Mulayo wa Ndangulo ya Tshiwo, 2002 (Act 57 of 2002). 

1.2.    Nyengedzedzo i ḓo konisa shango u bvela phanḓa na thusedzo dzine dzi sa vhe dza mushonga u lwa na COVID-19.  

2.    Mivhigo ya mvelaphanḓa kha mathomo a mushumo wa Muhanga a Tshiṱirathedzhi a Vhukati ha Ṅwaha (MTSF)

2.1.    Khabinethe yo tendela mivhigo ya kushumele kha mathomo a mushumo wa MTSF 2019-2024 we wa dzudzanywa nga Muhasho wa Vhupulani, U vhea Iṱo na U ela.   

2.2.    Dwadze ḽa COVID-19 ḽo kwama mathomo a mushumo wa MTSF, tshivhalo tsha zwipikwa kha sia ḽa zwithu zwa ndeme tshi dzula tshi nḓilani yone nga tshifhinga tshine tsha khou sedzuluswa, naho hu na u lenga hu vhonalaho kha zwiṅwe zwipikwa zwa kushumele ndi nga vhanga ḽa u dzudzanya mugaganyagwama nga huswa u ya nga zwithu zwa ndeme. 

2.3.    Mivhigo ya kushumele i ḓo anḓadzwa tshitshavhani na tshigwada tsha Dziminisṱa tshi ḓo fara miṱangano ya minyeṱulo ya nyanḓadzamafhungo u itela u ṱalutshedza nga vhuḓalo mivhigo nga ha tswikelo na thusedzo dzi re kati dza u khwiṋisa kushumele.

3.    Ḽiṅwalo ḽa Muhanga nga ha Madzangalelo a Lushaka lwa Afrika Tshipembe

3.1.    Khabinethe yo tendela Ḽiṅwalo ḽa Muhanga nga ha Madzangalelo a Lushaka a Afrika Tshipembe kha nyambedzano yawo ya mafhungo a fhano hayani na a dzitshaka. Ḽiṅwalo ḽa muhanga ḽi bva kha Mulayotewa wa Riphabuḽiki ya Afrika Tshipembe wa 1996 na NDP.

3.2.    Ḽiṅwalo ḽi sumbedzisa vhukati ha zwiṅwe vhuimo ha shango kha maanḓa aḽo a vhuvhusi ha lushaka na ndaela ya Mulayotewa, tsireledzo na mutakalo wa vhadzulapo vhaḽo; lupfumo lwaḽo kha zwa ikonomi na nḓila ya kuitele ya shango ya u fhaṱa Afrika ḽa khwiṋe na ḽifhasi ḽa khwiṋe.

3.3.    Ḽiṅwalo ḽi ḓo wanalea nga tshitshavha nga kha webusaithi ya muvhuso na iyo ya Muhasho wa Vhushaka ha Dzitshaka na Vhushumisani.

C.    Vhuṱambo vhune ha khou ḓa

1.    Muṱangano wa Vharangaphanḓa vha G7   

1.1.    Khabinethe i na fulufhelo ḽa uri vhushelamulenzhe ha Afrika Tshipembe kha Samithi ya Vharangaphanḓa vha G7 ngei United Kingdom u bva nga ḽa 11 u swika nga13 Fulwi 2021, yo rangwa phanḓa nga Muhulisei Muphuresidennde Vho Cyril Ramaphosa, ndi tshikhala tsha u amba nga ha thaidzo dza shango ḽashu na dza dzhango.

1.2.    Maguvhangano a fanaho na Samithi ya Vharangaphanḓa vha G7 ndi tshikhala tsha vhuṱhogwa tsha Afrika Tshipembe tsha u ṱuṱuwedza muhumbulo waḽo wa ḽifhasi ḽa mulalo ḽi sa dzhii sia. Afrika Tshipembe ḽi ḓo sumbedzisa mutshinyalo wa zwa ikonomi na matshilisano wo vhangwaho nga tshiwo tsha dwadze na u dovha ḽa  ṱalutshedza uri ri khou bvisa hani kha mutshinyalo uyu nga vhanga ḽa kuhumbulele kwao kha zwa masheleni kwa tshifhinga tshi ḓaho na mbekanyamaitele dza zwa matshilisano. 

1.3.    Afrika Tshipembe ḽi ḓo dovha ḽa shumisa Samithi ya Vharangaphanḓa vha G7 u ṱuṱuwedza ṋetshedzo kha Thendelo nga ha Masia a Elanaho na Pfanelo dza Ndaka ya Muhumbulo kha Dzangano ḽa Mbambadzo ḽa Ḽifhasi u khwaṱhisedza tswikelelo i linganaho kha khaelo dza COVID-19. Hezwi zwi ḓo konisa mashango u bveledza khaelo dzao one aṋe na u lugisela nḓila ya mveledziso ya nḓowetshumo ya u bveledza zwa mishonga kha shango ḽashu na kha dzhango.

D.    Milaedza 

1.    U fhululedza

Khabinethe i fhululedza: 

- Vho Pitso Mosimane (Mugudisi Pitso), kha u fhufhisela nṱha fuḽaga ya Afrika Tshipembe nga u ranga phanḓa kiḽabu ya bola ya milenzhe ya nṱhesa kha dzhango, Al Ahly, musi i tshi wina tshiphuga tsha African Super Cup. Mulanguli wa kale wa thimu ya Mamelodi Sundowns vho ḓiwanela tshiphuga tsha vhuṋa na thimu ya Al Ahly u bva tshe vha thoma u shuma na kiḽabu i re ngei Cairo, Egypt lwa miṅwedzi ya rathi fhedzi yo fhelaho.

2.    Ndiliso

Khabinethe i livhisa ndiliso dzayo kha muṱa na khonani dza: 

- Vho MacDonald Ndodana Mathunjwa, mutambi zwa zwiṱori vhe vha vha tshi ḓivhiwa nga vhuimo he vha vhu tamba kha Home Affairs, Generations, Soul City, Intsika na Bones of Bones. 

- Vho Mabi Gabriel Thobejane, vhe vha vha vhe muṅwe wa vhaimbi vha muzika wa jazz a ḓivheaho vhukuma kha shango ḽashu.

- Vho Ben Kruger, mutambi wa zwiṱori wa kale, muṅwali na mubveledzi vhe vha vha tshi ḓivhiwa nga vhuimo he vha vhu tamba kha Binnelanders. 

- Vho Shaleen Surtie-Richards, mutambi o swikelelaho zwithu zwinzhi vhe vha vha  vha tshi ḓivheswa nga vhuimo he vha vhu tamba kha fiḽimu ya 1988 ya Fiela se Kind, na kha vhuimo he vha tamba kha Egoli: Place of Gold na 7de Laan.

- Vho Ivy Cikizwa Gcina, vhe vha shuma kha zwiimo zwinzhi nga tshifhinga tshavho vha tshi khou lwa na muvhuso wa tshiṱalula, hu tshi katelwa na u shuma kha Dzangano ḽa Vhadzulapo vha Vharema ḽa Port Elizabeth na u vha muraḓo wa kale wa Phalamennde ya demokirasi ya u thoma (1994 – 1999).

E.    U tholiwa 

U tholwa hoṱhe ho fhira nga fhasi ha khwaṱhisedzo ya ndalukano na u ṱanzwiwa dzina ho teaho.

1.    Vho Nhlanhla Michael Mabaso sa Tshanḓa tsha Mulangi Muhulwane: kha zwa Tshumelo dza Mafhungo kha Muhasho wa zwa Muno.

2.    U tholiwa ha miraḓo ya Bodo ya Tshiimiswa tsha Ndaulo tsho Imaho nga tshoṱhe tsha Vhasedzulusi lwa miṅwaha miṱanu;
a.    Vho Fulvio Tonelli;
b.    Mufumakadzi Vho Ruth Benjamin-Swales;
c.    Mufumakadzi Vho Thabiso Kutumela;
d.    Mufumakadzi Vho Nalini Maharaj;
e.    Vho Prostas Phili;
f.    Mufumakadzi Vho Zine Mshengu;
g.    Vho Eugene Zungu;
h.    Mufumakadzi Vho Chuma Mjali;
i.    Vho Richard Hawkins; na
j.    Mufumakadzi Vho Naidene Ford-Hoon.

3.    Muphuresidennde vho thola Vho Hlengani Mathebula sa Mudzulatshidulo wa Bodo ya Vhalangi vha Zhendedzi ḽa Mveledziso ya Nyanḓadzamafhungo na Daivesithi. 

Mbudziso: Mufumakadzi Vho Phumla Williams – Muambeli wa Khabinethe 
Luṱingo: 083 501 0139