A. Mafhungo a zwino kha shango

1. Ṋetshedzo ya khaelo ya Vhulwadze ha Tshitzhili tsha Corona (COVID-19)

1.1. Khabinethe yo ḓivhadzwa nga ha mvelaphanḓa ya Mbekanyamushumo ya Ṋetshedzo ya Khaelo nga Muhasho wa Mutakalo, ine yo katela epidemiology (davhi ḽa zwa mishonga ḽine ḽa lavhelesana na vhuhone, phaḓaladzo na ndango i konadzeaho ya vhulwadze na zwi elanaho na mutakalo) na ndavheleso. Khabinethe yo dzhiela nzhele u tsela fhasi ha zwiwo zwo vhigwaho zwa u kavhiwa huswa, u ṱanganedzwa vhuongeloni khathihi na zwa mpfu. 

1.2. Khabinethe naho zwo ralo yo dzhiela nzhele u gonyela nṱha ha tshivhalo tsha u pfukiselana tshitzhili tshitshavhani. Muhasho wa Mutakalo wo fulufhedzisa Khabinethe zwa uri mushumo munzhi u khou itwa u itela u pfesesa na u langa ṱhaho ya vhulwadze zwikoloni, nga maanḓesa kha vunḓu ḽa Kapa Vhubvaḓuvha. 

1.3. Zwazwino, Khabinethe i khou humbela vhabebi, vhagudiswa na bodo dza ndangulo ya tshikolo uri vha khwaṱhisedze u tevhedzwa nga vhuronwane ha maga a u ambara masiki, mvulelamufhe, u vha kule na muṅwe na u ṱamba zwanḓa. U tevhedza nga vhuronwane maga a tsireledzo ya mutakalo ane a si vhe a mushonga zwi kha ḓi vha nḓila i shumaho ya u lwa na u phaḓalala ha tshitzhili.

1.4. Nga ḽa 31 Ṱhangule 2021, phimamushonga dzi fhiraho 12 568 525 dza khaelo dza COVID-19 dzo shumiswa u mona na shango, Tshivhalo tsho engedzeaho tsha fhethu ha muhaelo, nyengedzeo ya maḓuvha a muhaelo na ṋetshedzo ya zwiendedzi zwa mahala zwa u ya fhethu ha muhaelo nga mavunḓu, zwi ḓo livhisa kha u engedzea huhulwane ha tshivhalo tsha vhathu vhane vha ḓo vha vho haelwa lwo fhelelaho.

1.5. Khabinethe i khou ṱuṱuwedza vhathu vha songo haelwaho shangoni ḽashu, nga maanḓesa vhahulwane na avho vhane vha vha kha khomboni khulwane ya u lwala lwo kalulaho, uri vha haelwa nga u ṱavhanya.

1.6. Khaelo dzi na mbuelo dzavhuḓi kha mutakalo washu sa musi dzi tshi thivhela vhulwadze ho kalulaho, u valelwa vhuongeloni na u lovha nga vhanga ḽa vhulwadze. Kha ri lwe na tshitzhili ri roṱhe nga u phaḓaladza mafhungo o khwaṱhisedzwaho nga ha khaelo o ṋetshedzwaho nga Muhasho wa Mutakalo na Dzangano ḽa Mutakalo wa Ḽifhasi.

2. Tsedzuluso ya zwa Vhashumi yanga Kotara (QLFS)

2.1. Mvelelo dza zwenezwino dza QLFS dze dza bviswa nga vha Mbalombalo ya Afrika Tshipembe dza kotara ya vhuvhili ya 2021 dzi sumbedza uri phimo ya vhushayamishumo yo gonya nga phoindi dza 1.8% u bva kha 32.6% ye ya rekhodiwa nga kotara ya u thoma ya ṅwaha wa 2021 u ya kha 34.4% kha kotara ya vhuvhili. 

2.2. Mvelelo idzi dzi si dzavhuḓi dzi bvela phanḓa na u ita uri zwi vhe zwa vhuṱhogwa kha sekhithara dzoṱhe dzi shumisanaho na muvhuso u khunyeledza mathomo a u shumisa Pulane ya Mbuedzedzo na Mvusuludzo ya Ikonomi (ERRP) u itela u lavhelesana na masiandoitwa a COVID-19.  ERRP i vhudzivhani ha ndingedzo dza muvhuso dza u vusuludza na u shandukisa ikonomi nga kha u sika mishumo minzhi, nga maanḓesa hu tshi itelwa vhaswa.

2.3. Khabinethe i khou ṱuṱuwedzwa nga dziṅwe dza sekhithara dzi fanaho na dza zwa u fhaṱa, mbambadzo na vhuendedzi dze dza sika mishumo miswa nga tshifhinga tsha u ṱolisisa. Thendelano ya tshitshavha ya u vusuludza na u vhuedzedza ikonomi yashu sa tshipiḓa tsha vhuḓifhinduleli ha muṅwe na muṅwe i ḓo khwaṱhisedza uri ri khou vhuelela nga u ṱavhanya sa shango.

3. Khakhathi dzo ḓitikaho nga mbeu na mabulayo a vhafumakadzi (GBVF)

3.1. Khabinethe yo livhisa ndiliso dzayo kha vha miṱa yoṱhe khathihi na khonani dza vhafumakadzi vhe vha vhulawa lwa tshiṱuhu zwenezwino. Hafha hu katelwa Mufumakadzi Vho Nosicelo Mtebeni; Mufumakadzi Vho Palesa Maruping, Mufumakadzi Vho Pheliswa “Dolly” Sawutan na vhaṅwe vhafumakadzi vhanzhi vha si na mulandu vhane vha nga vha vha songo vhigwa nga nyanḓadzamafhungo.

3.2. Vhugevhenga uvhu ha tshiṱuhu ho itwa nga tshifhinga tsha u pembelela Ṅwedzi wa Vhafumakadzi nga Ṱhangule, une wo vha u ṅwedzi wa u pembelela maga ane ro no a ita kha u khaula tshayandingano ya mbeu kha tshitshavha tshashu. 

3.3. Vhugevhenga uvhu ho humbudza roṱhe uri GBVF i kha ḓi vha khaedu khulwane ine shango ḽo livhana nayo. I khou ṱoḓa roṱhe ri tshi shumisana nga maanḓa u itela u khwiṋisa tsireledzo ya vhafumakadzi.

3.4. Khabinethe yo ita khuwelelo kha mazhendedzi a khombetshedzo ya mulayo ya u khwaṱhisedza uri hu vha na khaṱhulo kwayo na vhulamukanyi u itela vhafumakadzi avha na vha miṱa yavho.

3.5. Muvhuso wo ṋetshedza masheleni a linganaho R21 biḽioni a u tshimbidza mathomo a Pulane ya Vhuṱali ya Lushaka nga ha GBVF, yo lavhelesaho kha u fhelisa samba iḽi. Thikhedzo dza tshivhalo dzo dzudzanywa u itela u khwiṋifhadza sisiṱeme yashu ya vhulamukanyi ha zwa vhugevhenga. Hezwi zwi katela u engedza khothe dzo lavhelesanaho na zwenezwo dza dzingu uri dzi livhane na milandu ya zwa vhudzekani, na u khwiṋisa milayo yashu ya milandu ya zwa vhudzekani na u ṋetshedza mapholisa vhashu zwikili zwi khou ṱoḓeaho u itela u shuma zwavhuḓi na milandu yo raloho. Zwifhaṱo zwinzhi zwa muvhuso zwo shandulwa u itela uri zwi vhe madzulo a vhafumakadzi vhane vha vha kha mutsiko.

3.6. Khabinethe i khou ita khuwelelo kha riṋe roṱhe uri ri farisane kha u sikela vhafumakadzi vhupo ho tsireledzeaho kha shango. U itela u wana thuso khathihi na ngeletshedzo malugana na mafhungo a GBVF, kha vha founele Senthara ya Thuso ya zwa GBVF kha 0800 428 428 (0800 GBV GBV). Vhafouneli vha nga kona u humbela uri mushumelavhapo a vha founele murahu nga u rwela luṱingo kha *120*7867# (mahala) kha luṱingothendeleki luṅwe na luṅwe.

4. Fulo ḽa zwa u lwa na zwiito zwa tshanḓanguvhoni

4.1. Khabinethe yo ṱanganedza u farwa ha vhahumbulelwa vha sumbe zwi tshi kwamana na bulayo ḽa Mufumakadzi Vho Babita Deokaran, Mulanguli Muhulwane o Farelaho wa Muvhalelano wa Masheleni kha muhasho wa mutakalo wa Gauteng.  Mufumakadzi Vho Deokaran vho vha vhe mushumeli wa tshitshavha o ḓiimiselaho we a ima o khwaṱha kha u lwa na zwiito zwa tshanḓanguvhoni a dovha hafhu a vha ṱhanzi ya ndeme kha ṱhoḓisiso ya Yunithi ya Ṱhoḓisiso yo Khetheaho nga ha thengo dza zwishumiswa zwa u ḓitsireledza nga maitele a vhufhura na zwiṅwe zwiito zwi siho mulayoni kha muhasho.

4.2. Khabinethe yo ombedzela uri vhaambululi vha zwiito zwi siho mulayoni ndi vhaṱhogomeli vha ndeme vha demokirasi yashu na ndaulo yo kunaho, ya ṱuṱuwedza vhathu u bvela phanḓa na u ambulula khathihi na u vhiga zwiito zwa tshanḓanguvhoni na vhuḓifari vhu si havhuḓi vha sa ofhi kana u dzhia sia.

B. Tsheo dza Khabinethe

1. Muvhigo wa Mushumo wa Tsenguluso ya u dzumbetshedza vhuṱala ha Masheleni o wanwaho nga Vhufhura (FATF)

1.1. Khabinethe yo nyeṱulelwa mawanwa a tsenguluso ya Afrika Tshipembe nga ha maga aḽo a U lwa na maitele a U dzumbetshedza vhuṱala ha Masheleni o wanwaho nga vhufhura na U lwisa Ndambedzo ya zwiito zwa Vhutherorisi. 

1.2. Tsenguluso yo itwa nga vha FATF, ḽine ḽa vha dzangano ḽa vhukati ha mivhuso nga ha tshivhumbeo tsha dzitshaka tsho sikwaho u itela u lwisana na u dzumbetshedza vhuṱala ha masheleni o wanwaho nga vhufhura na u lambedza zwiito zwa vhutherorisi. Afrika Tshipembe ḽo vha muraḓo wa FATF u bva nga ṅwaha wa 2003.

1.3. Muvhigo wo fhelelaho u ḓo bviswa kha webusaithi ya FATF (www.fatf-gafi.org(link is external)), nahone tshiṱatamennde tsho fhelelaho tshi sumbedzaho phindulo ya muvhuso kha masia a vhuṱudzeṱudze o sumbedzwaho kha tsenguluso na maga a u khwaṱhisa maga aḽo zwi ḓo sumbedzwa. Khabinethe yo takalela muvhigo.

2. U fheliswa ha Bodo ya Khoro ya u Ṅwaliswa ha Vhafhaṱi vha Mahaya ya Lushaka (NHBRC)

2.1. Khabinethe yo tendelana na tsheo ya Minisṱa wa zwa Madzulo a Vhathu Vho Mmamoloko Kubayi ya u fhelisa Bodo ine ya vha hone zwazwino ya NHBRC musi Muhasho wa zwa Madzulo a Vhathu u tshi khou fhedzisa maitele a u thola Bodo yo fhelelaho ine ya vha mulayoni. Themo ya Bodo ine ya vha hone zwazwino yo fhela nga ḽa 31 Fulwana 2021 fhedzi yo ḓo engedzwa nga ḽa 1 ḽa Ṱhangule 2021 u swika hu tshi tholwa bodo ntswa.

2.2. Khabinethe yo dovha hafhu ya tendelana na zwa u tholiwa ha Vho Mphedziseni Alfred Radzilani sa Mulauli wa NHBRC.

3. Nyengedzedzo ya Tshiimo tsha Tshiwo tsha Lushaka

3.1. Khabinethe yo ṱanganedza nyengedzedzo ya Tshiimo tsha Tshiwo tsha Lushaka u swika nga ḽa 15 Tshimedzi 2021, u ya nga Khethekanyo ya 27(5) (c) ya Mulayo wa Ndangulo ya Tshiwo, wa 2002 (Mulayo 57 wa 2002).

C. Vhuṱambo vhune ha khou ḓa

1. Ṅwedzi wa Vhuendelamashango

1.1. Shango ḽi ḓo pembelela Ṅwedzi wa Vhuendelamashango nga ṅwedzi wa Khubvumedzi na Ḓuvha ḽa Vhuendelamashango ḽa Ḽifhasi nga Musumbuluwo, wa ḽa 27 Khubvumedzi 2021 nga fhasi ha thero ine ya ri: “Vhuendelamashango u itela Nyaluwo i katelaho – Mvusuludzo nga murahu ha COVID-19 – U fhaṱa hafhu nga maitele a Khwiṋe.” 

1.2. Ṅwedzi wa Vhuendelamashango wa uno ṅwaha u ḓo ṱuṱuwedza Maafrika Tshipembe u ita mushumo wavho kha u vhulunga mishumo nga u endela vhupo ha fhano hayani na u tikedza mvusuludzo ya vhuendelamashango zwi tshi ya nga Pulane ya Mvusuludzo  ya Sekhithara ya Vhuendelamashango, ine ya bvisela khagala thikhedzo u itela u tikedza mvusuludzo ya sekhithara.

1.3. Khabinethe yo ṱuṱuwedza MaAfrika Tshipembe uri vha haelwe vha kone u tandula shango ḽashu ḽa manakanaka musi vha tshi khou tevhedza na maga a tsireledzo ya mutakalo oṱhe, hu tshi katelwa u ambara masiki wa tshifhaṱuwo musi vhe fhethu ha nnyi na nnyi, u ṱamba zwanḓa misi yoṱhe na u sia tshikhala vhukati hau na muṅwe muthu. 

D. Milaedza

1. U fhululedza

Khabinethe yo rumela milaedza ya u fhululedza na u tamela mashudu kha

- Thimu ya vhagidimi vha Miṅwaha ya fhasi ha 20 ya Afrika Tshipembe, kha matambele avho kha Tshiphuga tsha muṱaṱisano wa Vhagidimi vha Miṅwaha ya fhasi ha 20 wa Ḽifhasi we wa farelwa Nairobi, kha ḽa Kenya u bva nga ḽa 17 u swika nga ḽa 22 Ṱhangule 2021.

- Vha Team SA kha matambele avho kha miṱaṱisano ya Paralympics ye ya farelwa ngei Tokyo. Vho Ntando Mahlangu vho thuba mendele wa musuku kha mbambe ya Vhanna ya u Fhufha nzambo ya vhulapfu, vha ita rekhodo ntswa nga u fhufha tshikhala tshi linganaho 7.17 mitha. Vho Anrune Weyers vho thuba mendele wa musuku kha mbambe ya Vhafumakadzi ya u gidima 400 mitha. Mureili wa baisigira a re na vhuholefhali Vho Pieter du Preez na vhone vho thuba mendele wa musuku. Vho Louzanne Coetzee (na muthusi Vho Erasmus Badenhorst) vho thuba mendele wa siḽivhere kha mbambe ya Vhafumakadzi ya 1,500 mitha.?

- Mufumakadzi a tambaho matambwa Vho Thuso Mbedu, vhe vha thuba tshiphuga tsha TV Breakout Star Award nga mushumo wavho kha The Underground Railroad ngei kha zwiphuga zwa 2021 Hollywood Critics Association TV Awards.

- Muphuresidennde muswa we a khethwa wa Republic of Zambia, Vho Hakainde Hichilema. U bvelela ha khetho dza zwenezwino dza muphuresidennde hu ṋetshedza mutheo wa vhudziki vhu khou bvelaho phanḓa na mveledziso ngei Zambia, na kha dzingu ḽa Tshipembe ha Afrika.

2. Ndiliso

Khabinethe yo livhisa maipfi a ndiliso kha vha muṱa na khonani dza:

- Vho Kebby Maphatsoe (59), Muthusa Minisṱa wa kale wa Vhalwi vha Mmbi ya Vhupileli na Muraḓo wa zwino wa Phalamennde. Vho vha vhe Mudzulatshidulo wa Lushaka wa Dzangano ḽa Vhalwi vha Mmbi ya uMkhonto we Sizwe (MK). Vho kumedzela vhutshilo havho kha mveledziso ya shango ḽino.

- Muimbi ane a dovha hafhu a vha muraḓo wa The Mahotella Queens original Mufumakadzi Vho Nobesuthu Mbadu. Muimbi makone o lovhela Thelle Mogoerane Regional Hospital ngei Vosloorus, kha ḽa Gauteng. Vho vha vhe na miṅwaha ya 76.

E. U tholwa

U tholwa hoṱhe ho fhira nga fhasi ha khwaṱhisedzo ya ndalukanyo na u ṱanzwiwa dzina ho teaho.

1. Mufumakadzi Vho Andiswa Oyama Jass sa Muofisiri Muhulwane wa zwa Masheleni kha Muhasho wa zwa Maḓaka, Vhureakhovhe na zwa Mupo (DFFE).
2. Muambeli Vho Portia Dube sa Mulanguli Muhulwane (DG) kha Ofisi ya Khomishini ya Tshumelo ya Tshitshavha.
3. Mufumakadzi Vho Devinagie Bendeman sa Muthusa DG: kha mushumo wa zwa u Tevhedzwa ha Milayo na U vhea iṱo Sekhithara kha DFFE.

Mbudziso:
Mufumakadzi Vho Phumla Williams – Muambeli wa Khabinethe
Luṱingo: 083 501 0139