A. Mafhungo a zwino kha shango

1. Levele ya Vhuvhili ya Tsivhudzo kha Vhulwadze ha tshitzhili tsha Corona (COVID-19)

1.1. Tsheo ya u bva kha Ḽevele ya Vhuraru ya Tsivhudzo u ya kha Ḽevele ya Vhuvhili ya Tsivhudzo  ya nyiledzo dza u tshimbila u thoma nga ḽa 18 Ṱhangule 2020 yo bveledza u ṱanganedzwa ha phungudzo dza nyiledzo kha miṅwe mishumo ya zwa ikonomi na matshilisano. Tshiimo tsha tshanduko itshi tshi ḓo vusa ikonomi yashu na u shela mulenzhe kha tsiko ya mishumo ine ya khou ṱoḓea vhukuma, nga maanḓa kha nḓowetshumo ya vhuendelamashango na zwa mafunda.
 
1.2. Ḽevele ya Vhuvhili ya Tsivhudzo i ḓo ita uri Dziminista dzi kone u ḓa kha nnḓu mbili dza Phalamennde, ya Buthano ḽa Lushaka na ya Khoro ya Lushaka ya Mavundu, hune vhukati ha zwiṅwe, vha ḓo fhindula mbudziso u bva kha Miraḓo ya Phalamennde.

1.3. Musi ‘gabelo ḽa vhuvhili’ ḽa vhulwadze ḽe ḽa tshenzhemiwa nga mashango o vhalaho ḽi tshi tou vha khonadzeo ine ya dzula i hone, nyito dzashu roṱhe kha dzivhege na miṅwedzi zwi ḓaho dzi nga thivhela izwo uri zwi bvelele, nahone zwi ḓo sumbedza uri ri ḓo bvela phanḓa hani nga u ṱavhanyedza. Khabinethe i ita khuwelelo kha muṅwe na muṅwe u dzhia maga a tsireledzo mahulwane vhukuma, u tevhedza mikhwa ire na vhuḓifhinduleli na u ita zwithu zwa vhukuma u itela uri ri tinye u gonya hafhu ha vha kavhiwaho nga vhulwadze.  

1.4. Muvhuso u khou shumisana na vhashumisani vha tshitshavha na zwitshavha u khwaṱhisedza uri zwiṱiriki zwi na zwiko zwo eḓanaho na u dzudzanywa u itela u langa u phaḓalala ha vairasi.     

1.5. Lushaka lwashu lwo swikela zwihulwane vhukuma kha u lwa na tshiwo tsha dwadze. Mishumo yavhuḓi yashu, mashudu mavhi, i khou nyadziwa nga zwiito zwa u sa londa zwa vhaṅwe vhathu vhane vha khou hana u dzhia vhuḓifhinduleli ha vhone vhaṋe u thivhela u phaḓalala ha vairasi. Avho vhane vha khou reila vho kambiwa na u zwiito zwa u sa londa vha khou dzhenisa khomboni matshilo a vhathu vha si na mulandu.

1.6. Nga vhanga ḽa mikhwa ya u sa londa, vhege ino ri maliloni nga lufu lwe lwa vha lu songo lavhelelwa lwa vhaofisiri vha Muhasho wa Mapholisa wa Ḓorobo khulwane ya Tswane vhe vha lozwa matshilo avho kha khombo ya moḓoro ya maḽisambilu na mureili we a vha o kambiwa mafheloni a vhege yo fhiraho. Khombo i shushaho iyi i tou vha mvulamaṱo kha riṋe roṱhe, nga muthihi nga muthihi na lushaka lwoṱhe, u sedza kha uri ndi zwifhio zwine ra nga ita u thoma u vha na vhuḓifhinduleli na u tamba tshipiḓa tshashu u fhelisa vhudakwa.

1.7. Khabinethe i ṱuṱuwedza vhathu vhoṱhe Afrika Tshipembe u isa phanḓa na u tevhedza ndaelo dzo tiwaho dza mutakalo na nga tshifhinga tsha Ḽevele ya Vhuvhili ya Tsivhudzo. Ri fanela u tevehdza maitele a u vha kule na muṅwe muthu, u ambara masiki musi ri fhethu ha nnyi na nnyi na u ṱamba zwanḓa tshifhinga tshoṱhe nga maḓi na tshisibe kana ra shumisa sanithaiza dza zwanḓa dzi re na aḽikhohoḽo.

2. U humela tshikoloni na zwiimiswa zwa pfunzo ya nṱha

2.1. Khabinethe yo ṱanganedza u vulwa hafhu ha zwikolo zwa phuraimari na sekondari nga fhasi ha Muhasho wa Pfunzo ya Mutheo nga Musumbuluwo uyu wo fhiraho. Vhagudi vha Gireidi dza 6 na 11 vho humela kiḽasini nga Musumbuluwo ngeno vhagudi vha Gireidi dza 7 na 12 vho humela kiḽasini nga ṅwedzi wo fhiraho nga murahu ha u vala lwa tshifhinga nyana ha zwikolo u thivhela khonadzeo ya u phaḓalala ha COVID-19.

2.2. Khabinethe yo ṱanganedza nḓivhadzo ya uri nga fhasi ha nyiledzo ya u tshimbila kha Ḽevele ya Vhuvhili ya Tsivhudzo, yunivesithi dzoṱhe dzi ḓo tendelwa u ṱanganedza nga maitele a langwaho matshudeni vhane vha ḓo wana pfunzo nga ngomu khemphasini zwi tshi elana na ṱhoḓea dzo ganḓiswaho kha  Government Gazette (Vol 660, No 43414 nga ḽa 8 Fulwi 2020). U ya nga ṱhoḓea dzo bveledziswaho, nga fhasi ha Ḽevele ya Vhuvhili ya nyiledzo dza u tshimbila, matshudeni vha swikaho 66% vha ḓo tendelwa u humela khemphasi dza yunivesithi.

2.3. I ṱanganedza u humela nga u tou dedengela ha matshudeni a gudedzi ḽa Vhupfumbudzi na Pfunzo ya Mishumo ya zwanḓa na Thekhinikhala, u vulwa hafhu ha senthara dza Pfunzo ya Tshitshavha na Vhupfumbudzi na u humela mushumoni ha vhashumi. Hezwi zwi ḓo itwa u ya nga pulane dza ndangulo ya COVID -19 dzo dodombedzwaho dza sekhithara yoṱhe, na u khwaṱhisedza tsireledzo i bvelaho phanḓa ya matshudeni na vhashumi, ngeno hu tshi khou tendelwa tswikelelo khulwane ya u guda na u funzwa ha matshudeni manzhi.

3. U lwa na zwiito zwa vhuaḓa

3.1. Khabinethe yo dovholola u sumbedzisa vhuḓikumedzeli hayo u khwaṱhisedza uri mavharivhari malugana na thengo dza tshomedzo dza COVID-19 a khou ṱoḓisiswa nga u ṱavhanya nga mazhendedzi a tshumiso ya mulayo u fana na Yuniti ya U ṱoḓisisa yo Khetheaho (SIU). Avho vha kwameaho vha ḓo ṋewa ndaṱiso i lemelaho vhukuma, na tshelede yo tswiwaho kha Muvhuso nga khamphani na vhathu vha si na mikhwa yavhuḓi vhe vha gonyisa lwo kalulaho mitengo ya tshomedzo dza u ḓitsireledza i ḓo waniwa murahu.

3.2. Khabinethe i takadzwa hafhu nga mvelaphanḓa yo itwaho nga Komiti ya Dziminista ine Minista wa Vhulamukanyi na Tshumelo dza Vhululamisi Vho Ronald Lamula vha vha mudzulatshidulo wayo. Thimu ya Dziminista yo vha i khou lavhelelwa u konanya khuvhanganyo ya thengo dzo itwaho dzoṱhe dzi elanaho na COVID-19 uri tshitshavha na tshone tshi kone u i vhona. U itela vhubvelakhagala, webusaithi ya Vhufaragwama ha Lushaka (www.treasury.gov.za) yo anḓadza mafhungo a vhunzhi ha mihasho na zwiimiswa zwe zwa tevhedza nga vhuḓalo.  

3.3. Vhufaragwama ha Lushaka vhu ḓo isa phanḓa na mushumo wo engedzwaho wa u khwinisa mafhungo o rumelwaho u itela uri a bveledzwe. Khabinethe i ombedzela hafhu uri mazhendedzi a tshumiso ya mulayo a ḓo isa phanḓa na u vha na vhuḓifhinduleli ha mushumo wa vhuṱoḓisisi.

3.4. Nga kha tshumisano vhukati ha mazhendedzi a tshumiso ya mulayo, ine ya konanya mushumo wa mazhendedzi a tshumiso ya mulayo oṱhe, o lugela u ṋetshedza Muphuresidennde Vho Cyril Ramaphosa muvhigo wa vhege dza rathi dziṅwe na dziṅwe wa u thoma kha vhege ya u thoma ya Khubvumedzi 2020.

3.5. Khabinethe i ḓo ṋea thikhedzo yo teaho mazhendedzi a tshumiso ya mulayo. Hezwi zwi ḓo katela u a ṋea zwiko zwine a ṱoḓa u shuma nga nḓila yo fhelelaho, o ḓiimisa nga oṱhe a si na nyofho, u dzhia sia na luvhengelambiluni kha u tshimbidza ṱhoḓisiso na vhutshutshisi ha milandu i elanaho na zwiito zwa vhuaḓa kha tshifhinga tshi sa fhedzi mbilu.  

3.6. Tshiṱuhu tsha zwiito zwa vhuaḓa, vhune ha khou ḓivhonadza nga kha vhuvhava vhune ha khou itwa masiari tshivhangalala na u phusukanywa ha zwiko zwa muvhuso, i tou vha khentsa i kwamaho tshitshavha tshoṱhe ine ya vha na khonadzeo ya u tshinyadza fulufhelo ḽa tshitshavha kha ndingedzo dzo ṱanganelaho dza muvhuso dza u khwinisa matshilo a vhathu. Khabinethe i sasaladza nga nḓila dzoṱhe zwiito zwoṱhe zwa vhuaḓa nahone i na fulufhelo ḽa uri vhatshinyi hu si kale vha ḓo tshutshiswa, hu si na nyofho kana u dzhia sia.

3.7. Khabinethe i ita khuwelelo kha Maafrika Tshipembe vhoṱhe uri vha vhige zwiito zwa vhuaḓa kha Luṱingo thwii lwa U lwa na zwiito zwa Vhuaḓa lwa Lushaka kha 0800 701 701.

B. Tsheo dza Khabinethe

1. Mbekanyamushumo dza Vhupfumbudzi ha miraḓo ya Khorondangi na vhalanguli vhahulwane kha Tshumelo ya Tshitshavha

1.1. Khabinethe yo tendela mbekanyamushumo dza vhupfumbudzi mbili dzine dza ḓo bveledza vhuḓikumedzeli ha u fhaṱha khaphasithi ya muvhuso. Ya mathomo ndi vhupfumbudzi ha Tshikolo tsha Tshimedzi tsha Vhuvhusi ha zwa Ikonomi, ha miraḓo ya Khorondangi u bva kha masia oṱhe a muvhuso. Yo itelwa u ṱanḓavhudza masia a u guda nga kha musaukanyo na vhuṱumani vhukati ha tshenzhemo na zwine zwa khou gudwa zwi tshi ya nga mvumbo ya khaedu dza muvhuso. I ḓo tshimbidzwa nga Tshikolo tsha Lushaka tsha Muvhuso (NSG), nga tshumisano na Wits School of Governance na OR Tambo School of Leadership.

1.2. Mbekanyamushumo ya vhuvhili yo itelwa ṱhoho dza mihasho. Yo vhumbwa nga zwipiḓa zwiraru, zwine zwa vha  Mbekanyamushumo ya U ḓivhadza na U gudisa mishumo Khorondangi, Mbekanyamushumo ya Pfunzo ya Khorondangi, na mbekanyamushumo ntswa ine ya pfi Etella. Mbekanyamushumo idzi dzi ḓo tshimbidzwa nga  NSG, nga kha vhushumisani na  University College London.  

2. U fhiriselwa phanḓa ha ḓuvha ḽa vhuṱambo ha Dzangano  ḽa zwa Lwanzheni ḽa Dzitshaka ḽa 2020 he ha vha vhu tshi ḓo farelwa kha  shango ḽashu (IMO)

2.1. Nga vhanga ḽa tshiwo tsha dwadze ḽa COVID-19  Khabinethe yo tendela u fhiriselwa phanḓa ha ḓuvha ḽa IMO ḽe ḽa vha ḽi tshi ḓo farelwa kha ḽino na vhuṱambo he ha vha vhu tshi ḓo vha hone nga tshifhinga tshithihi ha Ḓuvha ḽa zwa Lwanzheni ḽa Ḽifhasi, u bva nga Tshimedzi 2020 u swika Tshimedzi 2021. Khabinethe yo tendela u vha ṋemuḓi wa vhuṱambo uvhu nga Lara  2015.

C. Milayotibe

1. Mulayotibe wa Khwiniso wa Vhaṋetshedzi vha Zwibveledzwa kha zwa Vhulimi wa 2018

1.1. Khabinethe yo tendela u rumelwa ha Mulayotibe wa Khwiniso wa Vhaṋetshedzi vha Zwibveledzwa kha zwa Vhulimi wa 2018 Phalamenndeni. Khwiniso dzi ṱoḓa u tsireledza pfanelo dza vhabveledzi kha masia a si na ndango a vhaṋetshedzi vha zwibveledzwa zwitete. Wa vhuya wa phasiswa wa vha mulayo, vhaṋetshedzi , vhukati ha zwiṅwe, vha ḓo kombetshedzwa u dzhia ndindakhombo ya ndozwo i vhaho hone nga u sa fulufhedzea na u vhulunga dziakhanthu dza thirasithi.

1.2. Khwiniso dzo dzinginywaho kha Mulayotibe dzo ṱolwa nga vhuḓalo na vhashelamulenzhe vhoṱhe vho teaho. Tshanduko dzi ḓo dovha dza khwinisa zwikhala zwa tswikelelo kha makete kha vhabveledzi vha mabindu maṱuku khathihi na vhaṋetshedzi vha zwibveledzwa vhe kale vha vha vha sa wani tshumelo dzo raliho, vharengisi na vharengisi vha zwiṱiraṱani.

2. Mulayotibe wa Khwiniso wa Pfanelo ya Vhuṋe kha zwipiḓa zwa Tshifhaṱo

2.1. Khabinethe yo tendela u rumelwa ha Mulayotibe Phalamenndeni. Mulayotibe u ṱoḓa u Khwinisa Mulayo wa Pfanelo ya Vhuṋe kha zwipiḓa zwa Tshifhaṱo, wa , 1986 (Act 95 of 1986), u itelaho mathomo a zwikimu zwa pfanelo ya vhuṋe kha zwipiḓa zwa Tshifhaṱo. Khwiniso dzo dzinginywaho dzi ṋetshedza vhupfadzi na u tsireledza vhahiri kha zwifhaṱo nga fhasi ha nzudzanyo ya khethekanyo ya zwifhaṱo.

3. Mulayotibe wa Khwiniso ya Mulayo wa zwa Khetho wa 2020

3.1. Khabinethe yo tendela u rumelwa ha Mulayotibe wa Khwiniso wa Mulayo wa zwa Khetho wa 2020 Phalamenndeni.. Mulayotibe u khwinisa zwipiḓa zwiraru zwa theo ya mulayo, zwine zwa vha, Mulayo wa Khomishini ya zwa Khetho, wa , 1996 (Act 51 of 1996);  Mulayo wa zwa Khetho, wa 1998 (Act 73 of 1998) na Mulayo wa zwa Khetho dza Masipala wa Muvhuso Wapo, wa 2000 (Act 27 of 2000).

3.2. Tshanduko dzo dzinginywaho dzi ḓo khwaṱhisa maitele a vhusimamulayo a re hone. Khwiniso, vhukati ha zwiṅwe, dzi ḓo thoma vhutumbuli ha maitele a zwa khetho  hu tshi khou tevhedzwa maitele a khwinisa kushumele kwavhuḓi kwa Khomishini ya zwa Khetho yo Ḓiimisaho kha u langa dzikhetho.

D. U tholwa

U tholwa hoṱhe hu ḓo itwa ho thoma ha khwaṱhisedzwa ndalukanyo dza vho tholwaho na u sedzwa arali vha si na milandu.

1. U engedzwa ha khonṱhiraka ya Vho Hubert Mathanzima Mweli sa Mulangi Muhulwane kha Muhasho wa Pfunzo ya Mutheo lwa tshifhinga tsha miṅwaha miṱanu.

2. Bodo ya Poswo ya Afrika Tshipembe:
a. Vho Emmanuel Lekgau;
b. Vho Nolitha Pieters;
c. Vho Sandile Phillip;
d. Vho Sipho Majombozi; na
e. Vho Yvette Lillian Mavivi Myakayaka-Manzini.

3. Vhalangi vha si miraḓo ya vhulanguli vha Postbank SOC Limited:
a. Vho Gcobani Mancotywa;
b. Vho Darwin Zinzile Nkonki;
c. Vho Thabile Wonci; and
d. Adv Vho Leigh Hefer-Hendrikse.

Mbudziso: Vho Phumla Williams – Muambeli wa Khabinethe
Luṱingothendeleki: 083 501 0139