A. Mafhungo a Zwino kha Shango

1. Muhaelo wa Dwadze ḽa Khoronavairasi (COVID-19)

1.1. Khabinethe yo takadzwa nga fhungo ḽa uri ho vha na vhathu vha fhiraho 260 000 vhe vha haelwa nga tshifhinga tsha fulo ḽa vhuvhili ḽa Vooma Vaccination Weekend ḽe ḽa farwa shango ḽoṱhe u bva nga ḽa 12 u swika ḽa 14 Lara 2021.  

1.2. Ri tea u zwi humbula uri vairasi iyi a i athu fhela nahone muhaelo u a ri tsireledza kha u lwalesa, u valelwa vhuongeloni kana u lovha. 

1.3. Muhaelo ndi mahala kha vhathu vhoṱhe vhane vha dzula fhano Afrika Tshipembe nahone muthu muṅwe na muṅwe a re na miṅwaha ya 12 na u fhira, u khou ṱuṱuwedzwa uri a ye a haelwe. Kha ri ye ri haelwe u itela uri ri vhe na khushumusi yo tsireledzeaho nahone yo ḓalaho dakalo musi ri tshi ḓo vha ri na miṱa yashu na dzikhonani. 

2. Modele wa Mveledziso ya Tshiṱiriki (DDM) 

2.1. Khabinethe yo ṱanganedza madalo a Phresidennde Vho Cyril Ramaphosa fhaḽa Ugu District hune ha vha KwaZulu-Natal nga Ḽavhuṱanu, ḽa 12 Lara 2021, he madalo ayo a ombedzela zwa mveledziso ya fhaḽa Eastern Seaboard tshine tsha vha tshipiḓa tshi linganaho kiḽomithara dza 600 dza lupendelashango lu re vhukati ha KwaZulu-Natal na Kapa Vhubvaḓuvha.   

2.2. Mveledziso ya Phendelashango ya Vhubvaḓuvha ndi thandela ya maimo a nṱha ya DDM, ine yo livhiswa kha u bveledza ikonomi dzapo dzi katelaho vhoṱhe u itela u fhelisa maitele a kale a zwa vhupulani ha fhethu a tshifhinga tsha muvhuso wa tshiṱalula. Ndivho ya thandela iyi ndi u kuvhanganya mpho yo angalalaho ine vhupo uho ha vha nayo ya zwiko zwa mupo hu tshi itelwa nyaluwo ya ikonomi. 

3. Tshitatamennde tsha Mbekanyamaitele ya Mugaganyagwama wa Vhukati ha Ṅwaha (MTBPS)

3.1.  Khabinethe i khou tikedza tshoṱhe gondo ḽe ḽa bviselwa khagala kha tshitatamennde tsha MTBPS tshe tsha ṋetshedzwa nga Minisṱa wa Gwama Vho Enoch Godongwana Phaḽamenndeni, ngei Cape Town nga Ḽavhuṋa, ḽa 11 Lara 2021, tshine tsha rumela mulaedza wo khwaṱhaho nga ha vhuḓiimiseli hashu kha zwa kushumisele kwa masheleni nga nḓila ya vhuronwane.

3.2. Sa tshipiṱa tsha vhuḓiimiseli kha zwa matshilisano, 60% ya mugaganyagwama washu yo swika he ya kovhelwa kha zwa mveledziso ya dzinnḓu, tshumelo dza ndeme dza mahala, mbekanyamushumo dza zwa mishumo, mutakalo, pfunzo na magavhelo a matshilisano. 

3.3.  Maga o bviselwaho khagala kha MTBPS a sumbedza uri muvhuso u na pulane i re khagala ya u langa ikonomi nga tshifhinga tshenetshi tsha khakhathi dzo vhangwaho nga dwadze ḽa COVID-19 khathihi na u vhea lushaka lwashu kha nḓila ya nyaluwo ya tshifhinga tshilapfu. 

4. Ṱano ḽa zwa Mbambadzo dza Vhukati ha Mashango a Afrika (IATF2021)

4.1. Vhuṱambo ha IATF2021 – he ha farelwa fhaḽa kha Senthara ya zwa Miṱangano ya Ḽifhasi ya Inkosi Albert Luthuli i re fhaḽa Durban u bva nga ḽa 15 u swika 21 Lara 2021, ho thusa vhukuma kha u khwaṱhisa tshumisano khathihi na u engedza mbambadzo na vhubindudzi vhukati ha mashango a Afrika.  

4.2. IATF yo kuvhanganya vharangaphanḓa vha zwa mabindu fhethu huthihi uri vha kovhane mafhungo nga ha zwa mbambadzo, vhubindudzi, mimaraga khathihi na u  engedza zwikhala zwa vhubindudzi kha dzhango. Zwibveledzwa na tshumelo dza Afrika Tshipembe na zwone ho swika he zwa ṱaluswa khathihi na u vhambadzwa u itela u fhaṱa vhushaka na netiweke dza u engedza zwibveledzwa zwine zwa rumelwa nnḓa ha dzhango ḽa Afrika.  

5. Tsireledzo dza mahayani

5.1.  Khabinethe yo sumbedza u kwamea zwihulwane nga ha u tsireledzea ha vhana nga murahu ha zwiwo zwa zwenezwo zwa u dzhiiwa ha vhana nga khani zwe zwa bvelela kha zwipiḓa zwo fhambanaho zwa shango. Nga tshifhinga tsha maḓuvha a khushumusi ane a khou sendela, vhabebi na vhaṱhogomeli vha vhana vha tea u dzula vho fhaṱuwa musi zwi tshi ḓa kha tsireledzo ya vhana vhane vha vha nga fhasi ha ṱhogomela yavho khathihi na hune vha vha hone misi yoṱhe. 

5.2. Vhabebi na vhaṱhogomeli vha vhana vha khou ṱuṱuwedzwa uri vha ambedzane nga ha maga a tsireledzo nga u angaredza na vhana vhenevho vhane vha khou vha ṱhogomela, hu tshi katelwa na nga ha khovhakhombo khathihi na milayo ya maitele a COVID-19. Ri khou dovha hafhu ra ṱuṱuwedza vhabebi na vhaṱhogomeli vha vhana uri vha dzhiele nzhele mishumo ine vhana vhavho, nga maanḓa vhaswa, vha nga kona u shela mulenzhe khayo nga nḓila yo tsireledzeaho. 

5.3.  Vhuṱambo vhu fanaho na mabembela a muzika wa eḽekhiṱhironiki ha mafheloni a ṅwaha ha vhagudi vha murole wa vhufumi khathihi na dziphathi dza nga murahu ha vhuṱambo ha nyonesano ya vhagudi vha murole wa vhufumi, vhu tou vha tshiphaḓaladzi tshuhulwane tsha COVID-19. Maguvhangano mahulwane, nga maanḓa ayo ane khao ha vha na zwa u nwa mahalwa, a tou vha khovhakhombo khulwane vhukuma nahone a nyadzisa nungo dzashu dza u langa u phaḓalala ha vairasi. 

6. U vhumbwa ha mivhusopfarakanywa ya mivhuso yapo

6.1. Khabinethe yo livhuwa vhakhethi vhoṱhe vhe vha khetha kha Khetho dza Mivhuso Yapo (LGE) dza ṅwaha wa 2021 dze dza farwa nga Musumbuluwo, wa ḽa 1 Lara 2021 u itela u ta uri ndi vhafhio vhane vha tea u vhusa kha mivhusop yapo. Yo dovha hafhu ya dzhiela nṱha nzudzanyo dza mivhusopfarakanywa dzine dza kha ḓi tou bva u ḓivhadzwa kha mimasipala iyo ye ya vha yo fhahewa tshikhalani nga mulandu wa uri a hu ngo tou vha na mufhenyi a re khagala nga murahu ha khetho. 

6.2. Khabinethe yo fhululedza vhoṋeḓorobo vhoṱhe vhaswa vhane vha kha ḓi tou bva u nangwa khathihi na dzikhantseḽara, ya dovha hafhu ya vha tamela mashudu a uri ngavhe vha tshi vha na mvelaphanḓa kha mushumo wavho wa ndeme wa u ṋetshedza tshumelo dza ha masipala kha zwitshavha zwoṱhe, hu sa sedzwi uri zwi wela kha ḽihoro ḽifhio ḽa zwa polotiki. Yo dovha hafhu ya fhululedza mahoro a zwa polotiki kha vhuḓifarisa hao nga nḓila i ṱhonifheaho nga tshifhinga tsha LGE na musi e kati na nyambedzano dza mivhusopfarakanywa.   

7.  Vhupfumedzani ha zwa matshilisano 

7.1. Khabinethe yo dzhiela nṱha nyambo ya zwiito zwa vengo ḽa vhabvannḓa ine ya khou engedzea khathihi na zwa kuhumbulele kwo khakheaho zwine zwa khou bvelela kha zwiṅwe zwipiḓa zwa shango zwo livhiswaho kha vhadzulapo vha mashango a nnḓa.     

7.2.  Ṱhaselo ya COVID-19 yo kwama vhathu vhoṱhe vha Afrika Tshipembe ngeno hu na uri kuhumbulele kwo khakheaho kune kwa khou ṋaṋiswa nga vhathu vha si gathi, a si kune kwa sumbedza tshiimo tsha vhukuma tsha vhushaka havhuḓi vhukati ha vhabvannḓa vhane vha dzula na u shuma vhukati ha zwitshavha na vhadzulapo vhashu.  

7.3. Khabinethe yo ita khuwelelo kha zwitshavha zwoṱhe uri zwi dzule zwo fhaṱuwa khathihi na uri vha songo tenda u kombetshedzwa u vhenga vhaṅwe vhathu ngavho. Khabinethe yo dovha hafhu ya ita khuwelelo kha muthu muṅwe na muṅwe ya uri a ḓifare nga nḓila yavhuḓi nahone a tshi tevhedza mulayo. Kha vha vhige zwiito zwiṅwe na zwiṅwe zwa u sa tevhedza mulayo u fana na mishushedzo khathihi na zwiito zwa dzikhakhathi tshitshavhani kha vha mazhendedzi a khombetshedzo ya mulayo. 

B.  Tsheo dza khabinethe

1. Mvelelo dza dzulo ḽa vhu26 ḽa Muṱangano wa Mashango (COP26) dza nga ha Muhanga wa Thendelano dza Dzangano ḽa Mbumbano ya Dzitshaka nga ha Tshanduko ya Kilima (UNFCCC)

1.1. Khabinethe yo nyeṱulelwa nga Minisṱa wa zwa Maḓaka, Vhufuwakhovhe na Mupo Mufumakadzi Vho Ms Barbara Creecy nga ha mvelelo dza dzulo ḽa vhu26 ḽa  COP kha UNFCCC ḽe ḽa farwa fhaḽa Glasgow, Scotland, United Kingdom (UK) u bva nga ḽa 31 Tshimedzi u swika 13 Lara 2021.

1.2. Zwa u shela mulenzhe ha shango ḽa Afrika Tshipembe zwo vha zwo ḓitika kha vhuḓiimiseli haḽo kha Thendelano dza Paris dza nga ha Tshanduko ya Kilima dza ṅwaha wa 2015 dza u fhungudza muhasaladzo wa gese dza zwivhaswa khathihi na u bveledza zwitshavha na ikonomi i konḓelelaho tshanduko ya kilima. Zwa u shandukela ha shango kha fulufulu ḽi vusuluseaho zwi na zwivhuya zwinzhi kha mupo na ikonomi yashu.

1.3. Khabinethe yo ṱanganedza Vhushaka ha Tshanduko i Pfalaho vhune ha vha ha ḓivhazwakale ho vhumbwaho nga mashango a Afrika Tshipembe, France, Germany, UK, United States na Mbumbano ya Yuropa he ha ḓivhadzwa kha muṱangano wa COP26. 

1.4. Khabinethe yo dzhiela nṱha mpho ya vhushaka ha tshumisano ya u kuvhanganya masheleni a linganaho R131 biḽioni kha tshifhinga tsha miṅwaha miraru u ya kha miṱanu i ḓaho ane a ḓo shumiswa kha u tikedza pulane dza Tshanduko i Pfalaho. Mpho iyi i tshimbilelana zwavhuḓi na vhuḓiimiseli vhu re nga fhasi ha Thendelano dza Paris dza mashango o bvelaho phanḓa dza u tikedza maga a nga ha tshanduko ya kilima a mashango ane a kha ḓi bvela phanḓa, hu tshi katelwa na ayo a shango ḽa Afrika Tshipembe.   

1.5. Komiti ya Vhukati ha Dziminisṱa ine mudzulatshidulo wayo a vha Phresidennde Vho Ramaphosa i ḓo ranga phanḓa mushumo wa nga ha pulane dza Tshanduko i Pfalaho wa shango ḽashu khathihi na kha mpho ya zwa masheleni ye ya ṋetshedzwa Afrika Tshipembe nga fhasi ha vhushaka ha tshumisano.    

1.6. Khabinethe yo dovha hafhu ya laedza muvhuso uri u thole tshigwada tsha zwa masheleni tshine tsho vhumbwa nga Vhufaragwama ha Lushaka; Koporasi ya Mveledziso ya Nḓowetshumo; Muhasho wa zwa Maḓaka, Vhufuwakhovhe na Mupo; Eskom khathihi na vhaṅwe vhaḓivhi vha zwa masheleni uri vha sedzane na sia ḽa zwa thekiniki ya vhushaka uvhu ha tshumisano khathihi na mpho iyi.   

2. U engedzwa ha Tshiimo tsha Tshiwo tsha Lushaka 

2.1. U ya nga mbetshelwa ya Khethekanyo ya 27(5) (c) ya Mulayo wa Ndangulo ya Zwiwo, wa 2002 (Mulayo 57 wa 2002), Khabinethe yo tendela zwa u engedzwa ha Tshiimo tsha Tshiwo tsha Lushaka u swikela ḽa 15 Nyendavhusiku 2021. Haya maga a khou bvela phanḓa na u thusa kha nndwa ine shango ḽa vha khayo ya u imisa zwa u phaḓalala ha COVID-19. 

3.  Ṅwedzi wa Tsivhudzo nga ha Pfanelo dza Vhuholefhali  

3.1.  Khabinethe yo ṱanganedza muhumbulo wa maitele a tshihumbudzi tsha ṋaṅwaha tsha Ṅwedzi wa Tsivhudzo dza nga ha Pfanelo dza Vhuholefhali, une wa fhululedzwa ṅwaha muṅwe na muṅwe u bva nga ḽa 3 Lara u swika 3 Nyendavhusiku. Thero ya ṅwaha wa 2021 ndi ine ya ri: “Ṅwaha wa Vho Charlotte Mannya Maxeke – U sika na u Swikela Tshitshavha tshi Katelaho Vhoṱhe na u Khwaṱhisedza Pfanelo dza Vhathu vha re na Vhuholefhali”. 

3.2  Fulo ḽo lavhelesa kha u ṋea tsivhudzo nga ha vhathu vha re na vhuholefhali kha zwitshavha zwashu khathihi na u pembelela mvelaphanḓa ine ro no i swikelwa sa shango kha u ṋetshedza tshikhala tsha u shela mulenzhe ha vhathu vha re na vhuholefhali nga nḓila yo fhelelaho kha fulo ḽashu ḽa zwa nyaluwo ya ikonomi. Minisṱa wa Muhasho wa Vhafumakadzi, Vhaswa na Vhathu vha re na Vhuholefhali Ofisini ya Phresidennde, Vho Maite Nkoana-Mashabane hu si kale vha ḓo bvisela khagala mbekanyamushumo dzi re na thero yadzo dza nga vhege.    

3.3.  Afrika Tshipembe ḽo saina Thendelano dza UN dza nga ha Pfanelo dza Vhathu vha re na Vhuholefhali. 

4. Muvhigo wa nga ha Tshiimo tsha Pfanelo dza Vhana wa Lushaka

4.1. Khabinethe yo ṱanganedza u anḓadzwa ha Muvhigo wa Lushaka wa Tshiimo tsha Pfanelo dza Ṅwana wa ṅwaha muṅwe na muṅwe. Ndi muvhigo wo fhelelaho wa nga ha tshiimo tsha vhana wa u tou thoma kha shango we wa bveledzwa hu tshi shumiswa Pulane ya u Shuma ya Lushaka ya nga ha Vhana ya 2019-2024. 

4.2. Muvhigo u bvisela khagala mvelaphanḓa yo no itwaho kha zwa u thoma u shumiswa ha milayo na mbekanyamaitele dza u tsireledza na u ṱuṱuwedza pfanelo dza vhana sa zwe zwa sumbedziswa kha Mulayotibe wa Pfanelo.  

5.  Muvhigo wa Mashango ane a vha Miraḓo ya Komiti ya Vhaḓivhi vha Afrika nga ha Pfanelo na Ndondolo ya Ṅwana (ACERWC)

5.1.  Khabinethe yo ṱanganedza Muvhigo wa Mashango ane a vha Muraḓo wa Afrika Tshipembe une wa khou ḓo rumelwa kha ACERWC ya Mbumbano ya Afrika (AU).

5.2.    Hoyu ndi muvhigo wa vhuraru une Afrika Tshipembe ḽa khou ṋetshedza kha ACERWC, musi hu tshi khou tevhedzwa zwa uri shango ḽino ḽo saina thendelano dza AU dza nga ha ndondolo na tsireledzo ya vhana kha dzhango nga u angaredza. Muvhigo u re hone zwazwino une wa khou tea u ṋetshedzwa nga ṅwedzi wa Ṱhafamuhwe 2022, na wone u dovha hafhu wa fhindula na kha zwe zwa wanwa nga ACERWC kha muvhigo washu wa ṅwaha wa 2016. 

6. Phumethe yo Khetheaho ya u sa Katela vhathu vha Zimbabwe (ZEP)

6.1. Khabinethe yo dzhiela nṱha ZEP iyi ine ya khou ambeswa nga hayo khathihi na mafhungo a mazwifhi ane a khou phaḓaladzwa nga ha phumethe dzenedzi. Thendelo ya u thoma yo khetheaho ya vhathu vha Zimbambwe yo thoma nga ṅwaha wa 2009 he ya vha i tshi ḓivhiwa sa Phumethe ya Thendelo ya Zimbabwe. Yo thusa kha u ita uri hu vhe na u ṋetshedzwa ha maṅwalo kha vhadzulapo vha Zimbabwe vhe vha vha vho tea lwa tshifhinga tshi linganaho miṅwaha miṱanu.

6.2.  Nga ṅwaha wa 2014, thendelo iyi yo swika he ya engedzwa nga miṅwaha miraru he ya fhedza i tshi vhidzwa u pfi ndi Phumethe yo Khetheaho ya Zimbambwe. ZEP ine ya vha hone zwazwino yo thomiwa nga ṅwaha wa 2017 nahone i khou ḓo fhelelwa nga tshifhinga nga ḽa 31 Nyendavhusiku 2021.  

6.3. Nga murahu ha nyambedzano, Khabinethe yo dzhia tsheo ya u sa dovha hafhu ya ṋetshedza iṅwe nyengedzedzo kha thendelo yo khetheaho ya Zimbabwe. Fhedziha, yo dzhia tsheo ya u ṋetshedza tshifhinga tsha tshilidzi tsha miṅwedzi ya 12 nga murahu ha musi ZEP ine ya vha hone zwazwino i tshi fhelelwa nga tshifhinga.    

6.4. Nga tshenetshi tshifhinga, vhafari vha phumethe yeneyi vha tea u ita khumbelo ya dziṅwe phumethe dzine dza elana na tshiimo kana nyimele yavho. Nga murahu ha u fhela ha tshifhinga itshi tsha miṅwedzi ya 12, avho vhe khumbelo dzavho dzi si ṱanganedzwe, vha ḓo tea u ṱuwa fhano Afrika Tshipembe kana vha tou humiselwa murahu shangoni ḽavho. 

7. U dzudzanyululwa hafhu ha sisṱeme ya zwa khetho ya Afrika Tshipembe uri i katele na vhonkhetheni vho ḓiimisaho nga vhoṱhe

7.1.  Khabinethe yo ṱanganedza uri muvhigo wa Komiti ya zwa Vhueletshedzi ya Dziminisṱa (MAC) nga ha Tshandukiso ya Sisṱeme ya zwa Khetho u ṋetshedzwe Phaḽamenndeni. Tshanduko dza zwa khetho dzo thomiwa nga murahu ha musi khaṱhulo ya Khothe ya Ndayotewa yo ḓivhadza nga ṅwaha wa 2020 uri Mulayo wa zwa Khetho, wa 1998 (Mulayo 73 wa 1998) a u elani na ndayotewa sa izwi u tshi tendela fhedzi zwa u nangwa ha miraḓo ya Buthano ḽa Lushaka na ya vhusimamilayo ha mavunḓu hu tshi itwa nga kha mahoro a zwa polotiki. 

7.2.  Muvhigo wa MAC u ṋetshedza dziṅwe mbekanyamaitele dzine dza nga shandula zwiteṅwa izwo zwa Mulayo wa zwa Khetho wa 1998 zwine zwa sa elane na ndayotewa.   

8.  Muhanga wa Zwipikwa zwa Muhasaladzo wa Sekhithara (SETs) 

8.1. Khabinethe yo ṱanganedza Muhanga wa dziSET hu tshi tevhelwa zwa u thoma u shumiswa ha Thendelano dza Paris nga shango ḽa Afrika Tshipembe dze dza sainiwa nga Muṱangano wa Mashango ane a vha miraḓo kha Muhanga wa Thendelano dza UN dza nga ha Tshanduko ya Kilima dza ṅwaha wa 2015. Muhanga uyu u ḓo sumbedza nḓila kha maitele a muhasho wa muvhuso une wa vha wone u rangaho phanḓa kha zwa u tshimbidzwa ha maitele o livhiswaho kha u kovhanywa na u thoma u shumiswa ha dziSET na kha miṅwe mihasho ya muvhuso.      

8.2. Zwishumiswa zwa vhupulani zwa muhasho wa lushaka kana Mbekanyamaitele na Maga (PAMs) zwi lingedza u fhungudza muhasaladzo u bva kha sekhithara zwi tshi elana na zwipikwa zwa muhasaladzo zwa sekhithara. Zwi ḓo ṱalutshedzwa na u kovhanywa zwenezwo musi Mulayotibe wa nga ha Tshanduko ya Kilima u tshi thoma u vha mulayo. Hezwi zwi ḓo tiwa kha tshifhinga tsha miṅwaha miṱanu i tshi ṱanḓulukana kararu nahone zwi ḓo dovha zwa senguluswa nga murahu ha miṅwaha miṱanu.  

9. Migaganyagwama ya gesepfuḓi dzi bveledzwaho nga dzikhamphani 

9.1.  Khabinethe yo ṱanganedza Maitele a Mukovho wa Mugaganyagwama wa Gesepfuḓi dzi bveledzwaho kha Dzikhamphani uri a thome u shumiswa.  Sisṱeme ya mugaganyagwama wa gesepfuḓi ine ya vha khombekhombe yo livhiswaho kha khamphani dzine dza bveledza muhasaladzo munzhi i ḓo thoma u shumiswa nga ṅwaha wa 2023. Sisṱeme ya mugaganyagwama wa gesepfuḓi i ḓo kombetshedza khamphani dzine dza vha na muhasaladzo wa nṱha uri dzi ṱanganedze tshivhalo tsho tiiwaho tsha muhasaladzo wa gesepfuḓi sa mukovho wa vhuḓiimiseli ha miṅwaha miṱanu.   

9.2.  Maitele a mukovho wa mugaganyagwama wa gesepfuḓi a sumbedzisa tshikoupu tsha u thoma u shumiswa ha mugaganyagwama wa gesepfuḓi wa khombekhombe a dovha a bvisela khagala muhanga wa mashumele une wa tea u shumiswa kha u ṱanganyela na u kovhanya migaganyagwama ya gesepfuḓi dzi bveledzwaho kha dzikhamphani hu tshi itelwa tshipiḓa tsha u thoma tsha khombekhombe na u fhira afho.

10.  U fhungudzwa ha zwiṱiriki zwa ha madzhisiṱaraṱa  

10.1. Khabinethe yo ṱanganedza u khunyeledzwa ha mushumo wa u fhungudzwa ha zwiṱiriki zwa ha madzhisiṱaraṱa kha mavunḓu maṋa o salaho ane a vha (Eastern Cape; Free States; KwaZulu-Natal na Western Cape). Aya maitele ane a vha one o itaho uri hu vhe na Ndayotewa ya Riphabuḽiki ya Afrika Tshipembe ya ṅwaha wa 1996, o thoma nga ṅwaha wa 2014 he zwiṱiriki zwa ha madzhisiṱaraṱa zwa ngei Gautenga na North West zwa vho fhungudzwa. Zwa Limpopo na Mpumalanga zwone zwo khunyeledzwa nga ṅwaha wa 2016 ngeno zwa Northern Cape zwo khunyeledzwa nga ṅwaha wa 2018. 

10.2.  Phanḓa ha ṅwaha wa 1994, zwiṱiriki zwa ha madzhisiṱaraṱa fhano shangoni zwo vha zwo dzudzanywa u ya nga muvhala wa lukanda, zwe hezwi zwa engedza tshumelo dza zwa vhulamukanyi dzine dza si vhe dzavhuḓi kha vharema vhe vha vha vha tshi dzula kha mashangohaya a kale, mashango a ḓivhusaho na zwikolobulasi. 

10.3.  Mikaṋo ya fhethu hune ha wela nga fhasi ha khothe dzo fhungudzwaho dzine dza khou dzinginywa i ita uri hu vhe na tswikelelo i linganaho kha sisṱeme ya vhulamukanyi nga vhadzulapo vhoṱhe vha Afrika Tshipembe. Maitele e a ita uri hu fhedze ho swikelwa kha mikaṋo iyi, o vha maitele e a katela vhathu vhoṱhe hu tshi katelwa na vhomadzhisiṱaraṱa, Tshumelo dza Maphiolisa dza Afrika Tshipembe; Maanḓalanga a zwa Vhutshutshisi ha Lushaka; Bodo ya Thusedzo ya zwa Milayo, Bodo ya Khethekanyo ya Mikaṋo ya ha Masipala khathihi na vhashelamulenzhe vhoṱhe vho teaho kha mavunḓu u ya nga u fhambana hao. 

11.  Ndangulo ya tsengo dza muvhuso, vhulamuli khathihi na mbekanyamaitele dza vhuimeleli ha muvhuso kha zwa mulayo

11.1.  Khabinethe yo ṱanganedza mbekanyamaitele tharu dzine dza elana na ndangulo ya tsengo dza muvhuso, vhulamuli na vhuimeleli ha muvhuso kha zwa mulayo. Hedzi mbekanyamaitele ndi dzine dza ṱoḓa u ṱuṱuwedza ndangulo ya tsengo dza milandu ya muvhuso nga nḓila ine zwa maanḓafhadza siani ḽa mishumogudwa na u fhungudza tshinyalelo ya zwa masheleni. 

11.2.  Mbekanyamaitele dzi ṋetshedza milayo ine ya tea u tevhedzwa nga u angaredza khathihi na maitele ane a tea u ṱanganedzwa nga vha Ofisi ya Axennḓe ḽa Muvhuso (OSA) musi hu tshi shumiwa mafhungo a tsengo dza muvhuso. Hafhu, mbekanyamaitele idzi dzi dovha dza bveledza maitele a fanaho khathihi na u ṋetshedza muhanga wa u thusa vha OSA. Mbekanyamaitele ya vhulamuli na yone i ṋetshedza maṅwe maga a nga thungo kha milandu ine ya nga kona u tandululwa nga tshinyalelo ya masheleni a u ḓivhonadza khothe a re fhasi.  

11.3.  Hedzi mbekanyamaitele dzo ṱanganedzwaho dzi ḓo shuma sa maitele a kale na kale ngeno Mulayo wa Axennḓe ḽa Muvhuso, wa 1957 (Mulayo 56 wa 1957), u ya nga he wa khwinifhadziswa zwone, zwazwino u tshi khou senguluswa.  

C.  Milayotibe

1.  Mulayotibe wa Khwiniso ya Milayo ya Pfunzo dza Mutheo 

1.1.  Khabinethe yo ṭanganedza zwa u rumelwa Phaḽamenndeni ha Mulayotibe wa Khwiniso ya Milayo ya Pfunzo dza Mutheo. Mulayotibe u khwinisa Mulayo wa Zwikolo zwa Afrika Tshipembe, wa 1996 (Mulayo 84 wa 1996) khathihi na Mulayo wa u Tholwa ha Vhadededzi, wa 1998 (Mulayo 76 wa 1998). 

1.2.  Khwiniso dzine dza khou dzinginywa ndi dzine dza khou lingedza u khwaṭhisa sisṱeme ya u guda kha zwa pfunzo sa zwine zwa lavhelelwa u ya nga Ndayotewa ya Riphabuḽiki ya Afrika Tshipembe ya 1996. Khwiniso idzi vhukati ha zwiṅwe, dzi ḓo ita uri hu kone u vha na tswikelelo ya miṅwaha mivhili ya mbekanyamushumo dza u guda ha ṅwana muṅwe na muṅwe u bva a tshi bebwa u swika a tshi vha na miṅwaha ya ṱahe.

1.3.  Mulayotibe u dovha hafhu wa khwaṱhisa vhuḓifhinduleli kha khoro dza ndangulo ya zwikolo khathihi na u bvisela khagala zwa u ṱanganedzwa ha vhana, luambo na mbekanyamaitele dza milayo ya vhuḓifari zwikoloni. Khwiniso dzine dza khou dzinginywa dzi ḓo khwinisa tswikelelo ya zwa pfunzo nga vhagudi vhoṱhe u mona na shango.

1.4.  Mulayotibe uyu wo pfuka nga fhasi ha maitele a vhukwamani na vhadzulapo khathihi na vhaṅwe vhashelamulenzhe vho teaho. 

2.  Mulayotibe wa Mithelo ya Sekhithara ya zwa Masheleni wa 2021

2.1. Khabinethe yo ṱanganedza u rumelwa ha Mulayotibe wa Mithelo ya Sekhithara ya zwa Masheleni wa 2021 ngei Phaḽamenndeni. Mulayotibe u ṋetshedza tshikhala tsha u thoma u shuma ha Mulayo wa Sekhithara ya zwa Masheleni (FSR) Mulayo, 2017 (Mulayo 9 wa 2017).

2.2. Mulayotibe u kombetshedza mithelo kha sekhithara ya zwa masheleni ine ya ḓo shumiswa kha u ṋetshedza masheleni na mashumele a tshiimiswa tsha sekhithara ya zwa masheleni u ya nga Mulayo wa FSR wa 2017. U dovha hafhu wa kombetshedza mbadelo ya khombekhombe ya dephosithi ya ndindakhombo kha miraḓo ya koporasi yo ḓiṅwalisaho u itela uri hu vhe na u tsireledzea ha masheleni a vhadiphosithi arali bannga i tshi nga wa.

2.3. Mulayotibe u dovha hafhu wa khwinifhadza Mulayo wa Tshikwama tsha Phentsheni, wa 1956 (Mulayo 24 wa 1956); Mulayo wa Dzibannga, wa 1990 (Mulayo 94 wa 1990); Mulayo wa Bannga dza Tshumisano, 1993 (Mulayo 124 wa 1993) khathihi na Mulayo wa Vhueletshedzi ha zwa Masheleni na Mulayo wa Tshumelo dza Ṋenḓila, wa 2002) wa fhedza nga u ita uri i tshimbilelane na Mulayo wa FSR wa 2017 musi ho sedzwa zwiimiswa zwa sekhithara ya zwa masheleni. 

3. Mulayotibe wa Khwiniso ya zwa Khetho 

3.1.  Khabinethe yo ṱanganedza Mulayotibe wa Khwiniso ya zwa Khetho we wa lavhelelwa tshifhinga tshilapfu uri u rumelwe Phaḽamenndeni. Mulayotibe u khwinisa Mulayo wa zwa Khetho wa 1998 u itela uri hu kone u itwa mbetshelwa dza u khethwa ha vhonkhetheni vho ḓiimisaho nga vhoṱhe kha Buthano ḽa Lushaka na kha vhusimamilayo ha mavunḓu. 

3.2.  Nga ṅwedzi wa Fulwi 2020, Khothe ya Ndayotewa yo ṋea Phaḽamennde ndaela ya uri i khwinise vhuṱudzeṱudze vhu re hone kha Mulayo wa zwa Khetho wa 1998 une wa khou shuma zwazwino u itela uri vhonkhetheni vho ḓiimisaho nga vhoṱhe na vhone vha kone u dzhenela khetho dza Buthano ḽa Lushaka na vhusimamilayo ha mavunḓu.

3.3.  Khabinethe yo dovha hafhu ya ṱanganedza makumedzwa a muvhigo wa MAC une wa sumbedza dziṅwe nḓila dza u khwinisa zwiṅwe zwipiḓa zwa Mulayo wa zwa Khetho zwe ha wanala uri a zwi elani na ndayotewa. 

A.  Vhuṱambo vhune ha khou ḓa

1.  Maḓuvha a 16 a Nndwa ya u Lwa na Zwiito zwa Khakhathi dzi itelwaho Vhafumakadzi na Vhana kha ṅwaha wa 2021

1.1.  Khabinethe yo ṱanganedza maitele a u shumisa thero dzo fhambanaho kha fulo ḽa  Maḓuvha a 16 a Nndwa ya u Lwa na Zwiito zwa Khakhathi dzi itelwaho Vhafumakadzi na Vhana. Mafulo a u tsivhudza tshitshavha a ḓo farwa nga fhasi ha thero ine ya ri “Ṅwaha wa Vho Charlotte Mannya Maxeke: Maḓuvha a 16 Days a Nndwa – u bva kha zwa tsivhudzo u ya kha vhuḓifhinduleli”. Fulo ḽi vhumba tshipiḓa tsha Maḓuvha o fhelelaho a muvhuso a 365 a Nndwa ya u lwa na zwiito zwa u tambudzwa ha vhafumakadzi na vhana hu tshi itelwa mushumo wa u tsivhudza na u ṱuṱuwedza zwa u fhelisa khakhathi dzi itelwaho vhafumakadzi na vhana. 

1.2.  Khabinethe i khou ṱuṱuwedza vhathu vhoṱhe uri vha sasaladze khathihi na u ḓiimisela u fhelisa khakhathi dzi itelwaho vhafumakadzi na vhana kha shango ḽashu. Mbalombalo dza zwiito zwa vhugevhenga ha khakhathi dzo ḓitikaho nga mbeu khathihi na mabulayo a vhafumakadzi dzine dza kha ḓi tou bva u ḓivhadzwa nga Muhasho wa Mapholisa dzi tea u kwama vhadzulapo vhoṱhe vha Afrika Tshipembe vhane vha funa mulalo na u tevhedza mulayo.  

1.3.  Khabinethe i khou ita khuwelelo kha MaAfrika Tshipembe vhoṱhe ya uri vha shumisane u itela u vhona uri fulo ḽi khou dzhia shango ḽa ḽi sendedza tsini na u swikela pfanelo dza u tsireledzea ha vhafumakadzi na vhana. Minisṱa Vho Nkoana-Mashabane ṋamusi nga ḽa 25 Lara, vha ḓo rwela ṱari mathomo a fulo iḽi. 

D.  Milaedza 

2.  U fhululedza

Khabinethe yo rumela milaedza ya u fhululedza na u tamela mashudu kha: 

- Vho Damon Galgut, muṅwali we a wina pfufho ya maṱhakeni ya Booker Prize 2021 kha nganea yavho, The Promise, he vha vha muwini wa vhuraru wa fhano Afrika Tshipembe u wina pfufho iyi ya Booker Prize.

- Mamelodi Sundowns Ladies kha u wina havho Vhugweṋa ha Bola ya Milenzhe ya Vhafumakadzi ya kha Ḽigi ya Dzangano ḽa Bola ya Milenzhe ḽa Afrika he ha farelwa fhaḽa Cairo, kha ḽa Egipita. Uhu u shuma havho zwavhuḓi ngaurali hu tou vha khagala uri hu ḓo ṱuṱuwedza hafhu mvelaphanḓa ya bola ya milenzhe ya vhafumakadzi kha ḽa Afrika Tshipembe. 
 

3.  Maipfi a ndiliso 

Khabinethe yo rumela maipfi a ndiliso kha vha muṱa na dzikhonani wa: 

- Vho FW de Klerk (85), Phresidennde wa kale wa Afrika Tshipembe wa tshifhinga tsha phanḓa ha musi hu tshi vha na demokirasi vhe vha dovha hafhu vha shuma sa Muthusa Phresidennde kha Muvhuso wa Vhuthihi ha Lushaka nga 1994. Vho dovha hafhu vha kovhana Nobel Peace Prize nga ṅwaha wa 1993 na Phresidennde wa kale Vho Nelson Mandela kha mishumo yavho ya u fhelisa muvhuso wa tshiṱalula nga nḓila ya mulalo khathihi na u ta mutheo wa Afrika Tshipembe ḽiswa ḽa demokirasi.   

- Vho Wilbur Smith (88), muṅwali a ḓivheaho ḽifhasini we a rengisa bugu dzi fhiraho 140 miḽioni. Vho vha vhe muṅwali na muanetsheli wa zwiṱori a ḓivheaho we a vha e muṅwe wa mazhakanḓila a zwa maṅwalwa kha shango ḽashu.

-  Mr Tubby Reddy (62), Muofisiri Muhulwane (CEO) wa kale wa Dzangano ḽa zwa Mitambo ḽa Afrika Tshipembe na Komiti ya Oḽimpiki vhe vha shuma zwihulwane vha tshi itela u khwinifhadza mitambo kha ḽa Afrika Tshipembe.  

E.  U tholwa 

U tholwa hoṱhe hu ḓo khunyeledzwa nga murahu ha u khwaṱhisedzwa ha ndalukano khathihi na u ṱanzwa madzina ho teaho.

1.  Vho Lucky Charles Mohalaba sa CEO ya Inkomati-Usuthu Catchment Management Agency. 
2.  Phrofesa Vho Azwihangwisi Edward Nesamvuni sa Mudzulatshidulo wa Bodo ya Tshiimiswa tsha Bayodaivesithi ya Lushaka tsha Afrika Tshipembe. 
3.  Vho Lemogang Pitsoe sa CEO ya Koporasi ya Ṱhoḓisiso ya zwa Migodi ya Afrika na Koporasi ya zwa Masheleni. 
4.  Vho Nasele Nathan Mehlomakulu sa Tshanḓa tsha Mulangi Muhulu kha khethekanyo ya zwa u Kuvhanganywa ha Zwiḽiwa na Tshandukiso ya zwa Vhulimi kha Muhasho wa Vhulimi, Mbuedzedzo ya Mavu na Mveledziso ya Vhupo ha Mahayani. 

5.    Bodo ya Vhalangi vha Tshikwama tsha Ndiliso:
(i)    Vho Paul Serote (Mudzulatshidulo);
(ii)    Vho Gerald Boitumelo Mokgoro;
(iii)    Vho Tibor Szana;
(iv)    Mufumakadzi Vho Valerie Manamane Rennie;
(v)    Dokotela Vho Zukiswa Pinini;
(vi)    Mufumakadzi Vho Ndivhuwo Manyonga;
(vii)    Mufumakadzi Vho Gys Myburgh McIntosh;
(viii)    Vho Mandla Shezi; 
(ix)    Vho Adam Letshele;
(x)    Dokotela Vho Sethole Reginald Legoabe;
(xi)    Mufumakadzi Vho Elma Mary Burger; 
(xii)    Vhafunzi Vho Ntombizine Madyibi;
(xiii)    Mufumakadzi Vho Vuyiswa Miya;
(xiv)    Vho Fani Xaba;
(xv)    Mufumakadzi Vho Sumaya Hoosen;
(xvi)    Vho Kevin Cowley;
(xvii)    Dokotela Vho Hilko Johannsmeier; 
(xviii)    Vho Jan Mahlangu;
(xix)    Mufumakadzi Vho Naledi Tsipane;
(xx)    Vho Janek Wilimiec;
(xxi)    Vho Edward Malometje Thobejana; na
(xxii)    Mufumakadzi Vho Desugee Pillai.

6.    Bodo ya Vhalangi vha Tshumelo dza Mutsho ya Afrika Tshipembe:  
(i)    Mufumakadzi Vho Feziwe Yolanda Renqe;
(ii)    Mufumakadzi Vho Mmapula Moreen Kgari;
(iii)    Mufumakadzi Vho Sandika Daya;
(iv)    Mufumakadzi Vho Moipone Edith Magomola;
(v)    Vho Mmaphaka Ephraim Tau;
(vi)    Vho Itani Phaduli;
(vii)    Phrofesa Vho Ndivhudzannyi Sylvester Mpandeli; na 
(viii)    Dokotela Vho Grant Reagon Son. 

7.    Bodo ya Vhalangi vha Mveledziso ya Nḓowetshumo ya zwa Vhufhaṱi: 
(i)    Vho Khulile Vuyisile Nzo (Mudzulatshidulo);
(ii)    Phrofesa Vho Susanna Gertruida Bouillon (Muthusamudzulatshidulo);
(iii)    Mufumakadzi Vho Yvonne Deliwe Mbane;
(iv)    Vho Tumelo Gopane;
(v)    Vho Sibusiso Makhanya;
(vi)    Mufumakadzi Vho Karabo Joyce Siyila;
(vii)    Mufumakadzi Vho Moloko Benadette Rabosiwana;
(viii)    Mufumakadzi Vho Ertia Boitumelo Mokgatle;
(ix)    Mufumakadzi Vho Celeste Margo le Roux;
(x)    Vho Danny Lesiba Masimene;
(xi)    Mufumakadzi Vho Thuthuka Siphumezile Songelwa;
(xii)    Mufumakadzi Vho Bongekile Zulu; na
(xiii)    Vho Khuliso Kennedy Maimela.

8.    Bodo ya Vhalangi vha Tshumelo dza Muambeli wa Zwikimu zwa Tshitshavha: 
(i)    Mufumakadzi Vho Marvellous Phindile Mthethwa (Mudzulatshidulo);
(ii)    Vho Sediko Rakolote;
(iii)    Mufumakadzi Vho Julia Ramataboe;
(iv)    Mufumakadzi Vho Deshni Subbiah;
(v)    Vho Mthokozisi Daluxolo Xulu;
(vi)    Vho Donovan Vincent Goliath; na 
(vii)    Mufumakadzi Vho Ntombikayise Sithole.

9.    Bodo ya Vhalangi vha Maanḓalanga a Ndangulo ya Vhashumi vha zwa Ndaka: 
(i)    Mr Steven Piet Ngubeni (Mudzulatshidulo); 
(ii)    Mufumakadzi Vho Pamela Nonkululeko Makhubela;
(iii)    Muambeli Vho Mxolisi Sphamandla Nene;
(iv)    Vho Terry Kevin Johnson;
(v)    Vho Thato Ramaili;
(vi)    Mufumakadzi Vho Thokozani Radebe;
(vii)    Mufumakadzi Vho Thuthuka Siphumezile Songelwa;
(viii)    Vho Shaheed Peters;
(ix)    Mufumakadzi Vho Nokulunga Makopo; na
(x)    Mufumakadzi Vho Pamela Beatrice Snyman. 
(xi)    Mufumakadzi Vho Veruska Gilbert (Muimeleli u bva kha Muhasho wa Mbambadzo, Nḓowetshumo na Muṱaṱisano)

10.    Bodo ya Vhalangi vha Khoro ya Vhuḓiṅwalisi ha Vhafhaṱi vha Dzinnḓu vha Lushaka: 
(i)    Mufumakadzi Vho Nomusa Mufamadi (Mudzulatshidulo);
(ii)    Vho Francois Beukman;
(iii)    Vho Kganki Matabane;
(iv)    Mufumakadzi Vho Nontuthuko Chiluvane;
(v)    Mufumakadzi Vho Mandy Jayakody;
(vi)    Vho Refilwe Lediga;
(vii)    Mufumakadzi Vho Morwesi Ramonyai;
(viii)    Mufumakadzi Vho Siphindile Memela;
(ix)    Mufumakadzi Vho Nomthandazo Lucia Ncalane-Ngcobo;
(x)    Mufumakadzi Vho Kedibone Tsiloane;
(xi)    Vho Roy Mnisi;
(xii)    Mufumakadzi Vho Shelly Huntley;
(xiii)    Mufumakadzi Vho Sasa Subaban; na
(xiv)    Mufumakadzi Vho Zodwa Matiwane. 

11.    Miraḓo ya Khoro ya Maanḓalanga a Ndangulo ya Khoro ya zwa Dzinnḓu dza Matshilisano: 
(i)    Mufumakadzi Vho Busisiwe Nzo (Mudzulatshidulo);
(ii)    Mufumakadzi Vho Pulani Thobejane-Mogotsi
(iii)    Mufumakadzi Vho Lahlane Malema;
(iv)    Mufumakadzi Vho Sanele Masiza;
(v)    Mufumakadzi Vho Yvonne Deliwe Mbane;
(vi)    Mufumakadzi Vho Lebogang Shole;
(vii)    Mufumakadzi Vho Ayanda Olifant;
(viii)    Mufumakadzi Vho Zimbini Hill;
(ix)    Mufumakadzi Vho Confidence Tshilande;
(x)    Vho Kevin Kiewitz;
(xi)    Vho Ashley Latchu; and
(xii)    Vho Mashukudu Maboa.

12.    Bodo ya Vhalangi vha Zhendedzi ḽa Mveledziso ya zwa Dzinnḓu:
(i)    Dr Tshilidzi Ratshitanga (Mudzulatshidulo);
(ii)    Mufumakadzi Vho Marina Dumakude (Muthusamudzulatshidulo);
(iii)    Dokotela Vho Manqoba Soni;
(iv)    Mufumakadzi Vho Nalini Maharaj;
(v)    Vho Rajesh Makan; na
(vi)    Mufumakadzi Vho Magdeline Tshabalala.  

Mbudziso:
Mufumakadzi Vho Phumla Williams – Muambeli wa Khabinethe 
Luṱingo: 083 501 0139