A. Mafhungo a Zwino kha Shango

1. Tshanduko ya Kilima

1.1. Khabinethe yo ṱanganedza madalo kha ḽa Afrika Tshipembe a Vho Alok Sharma, Phresidennde wa Muṱangano wa nga ha Tshanduko ya Kilima wa Dzangano ḽa Mbumbano ya Dzitshaka (UN) wa vhu 26 u bva nga ḽa 19 u swika ḽa 21 Fulwi 2022 khathihi na tsenguluso yavho ya uri Afrika Tshipembe ḽo sumbedza vhuḓikumedzeli vhu re khagala kha zwa u shandukela kha fulufulu ḽo kunaho.

1.2. Nga ṅwaha wa 2021, Phresidennde Vho Cyril Ramaphosa vho vha tshipiḓa tsha vhaṅwe vharangaphanḓa musi vha tshi ḓivhadza tshumisano ya ḓivhazwakale vhukati ha shango ḽashu na mivhuso ya mashango a fanaho na ḽa France, Germany, United Kingdom, United States, hu tshi katelwa na European Union ya u tikedza tshanduko i pfadzaho ya u ya kha ikonomi ine ya vha na muhasaladzo wa khaboni ya fhasi khathihi na tshitshavha tshi konḓelelaho tshanduko ya kilima.

1.3. Afrika Tshipembe ḽo shuma vhukuma kha u ita ndugiselo dza u shandukela kha fulufulu ḽo kunaho khathihi na u ya kha zwiko zwa fulufulu ḽo kunaho zwine zwa fana na haiḓirodzheni yo kunaho, bayomasi, fulufulu ḽi bvaho kha muya, fulufulu ḽa masana a ḓuvha na fulufulu ḽi bvaho kha maḓi, na zwiṅwe zwinzhi zwi vusuludzeaho. Izwo zwine zwa ḓivhiwa sa fulufulu ḽo vanganaho ndi zwone zwine zwa ita uri hu vhe na ndinganyiso vhukati ha zwiko zwa fulufulu hu tshi itelwa u khwaṱhisedza nḓisedzo ya fulufulu ḽi fulufhedzeaho uri hu kone u swikelwa ṱhoḓea dza fulufulu dzine dza khou engedzea nga luvhilo fhano shangoni.

2. U shumiswa ha khaelo dza Dwadze ḽa Khoronavairasi (COVID-19)

2.1. Khabinethe yo ṱanganedza u tsela fhasi zwihulwane ha zwiwo zwa u kavhiwa nga COVID-19 zwe zwa rekhodiwa kha ḽa Afrika Tshipembe kha vhege dzi si gathi dzo fhiraho nahone i khou ṱuṱuwedza vhathu vhoṱhe vho teaho uri vha bvele phanḓa na u haelwa, zwine hezwi zwa ḓo thusa kha u thivhela u lwala lwo kalulaho, u valelwa vhuongeloni na lufu.

2.2. Hafu ya vhadzulapo vhoṱhe vha vhaaluwa vha Afrika Tshipembe vho no wana phimamushonga ya khaelo nthihi ya COVID-19 u swika zwino. Muvhuso u khou dzudzanya u shumisa masheleni a khadzimiso ya nzwalelo dza fhasi ane a kha ḓi tou bva u tendelwa nga vha Bannga ya Ḽifhasi kha u renga dziṅwe phimamushonga dza khaelo ya COVID-19 dza u ḓadzisa khathihi na u vhona uri lushaka lwo tsireledzwa nga nḓila yo teaho kha u kavhiwa hune ha nga vha hone.

2.3. Khabinethe yo dovha hafhu ya dzhiela nṱha zwine zwa khou bvelela kha zwa ndangulo ya dwadze ḽa COVID-19, nga maanḓa mvelaphanḓa ine ya khou itwa musi ho sedzwa zwa u vhuyela tshoṱhe kha maitele o ḓoweleaho a zwa ikonomi na matshilisano. Minisiṱa wa zwa Mutakalo, Dokotela Vho Joe Phaahla, vha ḓo netshedza zwiṅwe zwidodombedzwa zwa u ḓadzisa.

3. Ḓuvha ḽa Vhaswa ḽa Lushaka

3.1. Khabinethe yo livhuwa vhadzulapo vhoṱhe vha Afrika Tshipembe nge vha dzhenela vhuṱambo ha tshihumbudzi tsha Ḓuvha ḽa Vhaswa ḽa Lushaka nga Ḽavhuṋa, 16 Fulwi 2022 nga fhasi ha thero ine ya ri: “U bveledza mishumo ya tshifhinga tshilapfu khathihi na u konḓelela ha vhaswa hu tshi itelwa vhumatshelo havhuḓi.” Muya wa mafulufulu na u konḓelela we wa sumbedzwa nga vhaswa u mona na shango ḽashu, nangoho ndi zwithu zwine zwa tea u fhululedzwa na u dzhiiwa sa fulufhelo ḽa vhumatshelo ha khwine.

3.2. Musi ṅwedzi wa Vhaswa wa Lushaka u tshi khou swika magumoni, kha ri khwaṱhise nungo dzashu u itela uri vhaswa vha kone swikela vhunzhi ha mbekanyamushumo dza thikhedzo dzine dza netshedzwa nga muvhuso khathihi na u ṱuṱuwedza zwa u dzhenela havho kha ikonomi nga nḓila yo fhelelaho. 

3.3. Muvhuso, sa wone mutholi muhulwane, wo dzhenelela kha khaedu iyi nga u ita uri matshudeni vho phasaho digirii dzavho vhane vha sa shume vha wane tshenzhemo nga kha Mbekanyamushumo dza Ngudo na Vhugudelamushumo dza Muvhuso dzo livhiswaho kha Vhagudiswa vho fhedzaho Digirii dzavho. Muvhuso u khou dovha hafhu wa shumisa Tshikwama Tsha u sika Mishumo ya zwa Matshilisano (SEF) khathihi na u vusuludza maga a u sika mishumo a vha tshiimiswa tsha Tshumelo ya Vhaswa ya Lushaka (NYS) lune tshiṅwe na tshiṅwe tsha zwiimiswa izwi tsha ḓo kunga vhaswa vha swikaho 50 000 kha ikonomi.

3.4. Haya maga ha nga ḓo tou ṋetshedza fhedzi tshenzhemo ya mushumo ine ya ṱoḓea ngaurali, fhedzi a ḓo dovha hafhu a khwaṱhisedza ndeme ya u vha vhadzulapo vha re na ṱhogomelo. Vha SEF vha shumisana na madzangano ane a si vhe a muvhuso (dzi NGO) ngeno vha NYS vha tshi shumisa vhaswa kha tshumelo dzi vhuedzaho tshitshavha u mona na shango.

4. Vhuendi

4.1. Khabinethe yo ṱanganedza Puḽane ya u Shuma ya Nṱha dza 11 yo livhiswaho kha u fhelisa thaidzo dza u thivhiwa ha dzibada khathihi na u tholwa ha vhadzulapo vha mashango a nnḓa sa vhareili vha maṱiraka. Puḽane iyi ye ya bveledzwa nga Komiti ya Vhukati ha Dziminisiṱa ya nga ha Vhuendi ha Badani na Vhuendedzathundu (IMC) vha tshi shumisana na vha nḓowetshumo ya zwa vhuendi ha badani na vhuendedzathundu i ṱuṱuwedza zwa u khwaṱhiswa ha ṱhoḓea dza visa khathihi na u tevhedzwa ha milayo ya zwa vhashumi.

4.2. IMC yo vhumbwa hu tshi itelwa u tandulula thaidzo dza u thivhiwa ha dzibada khathihi na migwalabo ya vhareili vha maṱiraka vha Afrika Tshipembe. Migwalabo na u thivhiwa ha dzibada zwi kwama matshimbilele a vhathu na thundu nga nḓila ine ya si vhe yavhuḓi, zwa tshuwisa vhabindudzi vha mashango a nnḓa nahone zwa ndemesa, zwa kwama ikonomi na nḓila dza nḓisedzo dza thundu na tshumelo dza ndeme dzine dza shumisa magondo eneo o kwameaho.

5. Ṱhahelelo ya maḓi kha Masipala Muhulwane wa Nelson Mandela Bay (NMB)

5.1. Khabinethe yo ṱanganedza maga a vha Muhasho wa Maḓi na Vhuthathazwitzhili (DWS) fhaḽa kha Masipala Muhulwane wa NMB kha ḽa Kapa Vhubvaḓuvha a u thivhela Ḓuvha ḽa u sa vha na Shotha na Ḽithihi ḽa Maḓi sa izwi vunḓu ḽi tshi khou livhana na ṱhahelelo khulwane ya maḓi ye ya thoma u bva nga ṅwaha wa 2015. Vha DWS vha khou shumisana na vunḓu kha u thoma u shumisa maga a tshifhinga tshipfufhi, tsha vhukati na tshilapfu u itela u tandulula na u fhungudza thaidzo ya masiandaitwa a gomelelo ane a nga vha hone.

5.2. Khabinethe yo dovha hafhu ya kwengweledza vhadzulapo vha NMB uri vha tevhedze milayo yo vhewaho ya u fhungudzwa ha maḓi nga masipala wapo u itela u vhona uri hu khou dzulela u vha na nḓisedzo yo teaho ya maḓi. Nga u angaredza, kushumiselwe kwa maḓi ku tea u fhungudzwa u ya kha ḽithara dza 50 miḽioni nga ḓuvha, u bva kha tshikalo tsha zwino tsha ḽithara dza 280 miḽioni nga ḓuvha.

6. Vhugevhenga na zwiito zwa vhuaḓa 

6.1. Khabinethe yo ṱanganedza u farwa ha zwenezwino ha muofisiri wa Muhasho wa Muno ane a shuma fhaḽa kha ofisi ya Benoni nge a wanala o ṋetshedza phasipoto ya vhufhura kha mudzulapo wa shango ḽa Bangladesh. Muofisiri, Mufumakadzi Vho Sibongile Simelane, vho ṋewa beiḽi ya masheleni a linganaho R5 000 ngei Khothe ya Madzhisiṱiraṱa ya Benoni nga Ḽavhuvhili, ḽa 21 Fulwi 2022. Mudzulapo wa Bangladesh, Vho Fahim Kazi, vho farwa musi vha tshi khou lingedza u ṱuwa kha ḽino nga ḽa 12 Shundunthule 2022 vha tshi khou shumisa dzina ḽa, ‘Lebogang Ndlovu’.

6.2. Muhasho wa zwa Muno (DHA) u kha ḓi tou bva u humisela murahu shangoni ḽawe mutambi wa matambwa a bvaho kha ḽa Lithuania, Mufumakadzi Vho Ieva Andrejevaite vhe vha lingedza u shumisa milayo nga nḓila ine ya si vhe yone ya ndangulo ya zwa vhufhalali ya shango ḽa Afrika Tshipembe musi vha tshi luka mafhungo a mazwifhi a uri vha khou ṱoḓa u ita khumbelo ya u ṋewa vhudzumbamo nga mulandu wa “nndwa ine ya khou bvela phanḓa ngei kha ḽa Ukraine”.

6.3. Khabinethe yo fhululedza mushumo une wa khou itwa nga vha Yunithi ya U lwa na Zwiito zwa Vhuaḓa ya DHA. Yo khoḓa na u ṱuṱuwedza vhadzulapo zwavho vha ḽa Afrika Tshipembe uri vha bvele phanḓa na u vhiga zwiito zwenezwo zwa vhugevhenga. Zwiito zwi siho mulayoni zwa vhadzulapo vha Afrika Tshipembe vhane vha rengisa ṱhalusavhuṋe dzavho zwi na masiandaitwa a vhavhaho vhukuma kha tsireledzo ya shango na tshiimo tshaḽo tsha zwa ikonomi na matshilisano.

6.4. Muvhuso u ḓo bvela phanḓa na u lwa nga nḓila yo fhelelaho na muthu muṅwe na muṅwe ane a ḓidzhenisa kha zwiito zwi siho mulayoni zwine zwa fhedza zwi tshi nyadzisa milayo yashu ya zwa vhupfuluwi, hu si na nyofho kana u dzhia sia.

6.5. Khabinethe yo dovha hafhu ya ṱanganedza u wanwa mulandu na u gwevhiwa ha zwenezwino ha mudededzi wa fhaḽa ḓoroboni ya Durban Mufumakadzi Vho Nomusa Precious Gabuza (37), vhe vha gwevhiwa miṅwaha miraru vhe nga fhasi ha vhulavhelesi ha vhululamisi na miṅwaha miṋa vho valelwa dzhele, tshigwevho itshi tshoṱhe tshi tshi ḓo fhahewa lwa miṅwaha miraru, ngei Khothe ya Dzingu ya Umlazi kha ḽa KwaZulu-Natal nga mulandu wa u pfuka Mulayo wa Khetho dza Masipala wa Muvhuso Wapo, wa ṅwaha wa 2000 (Mulayo 27 wa 2000). Sa mudededzi kha tshikolo tshe tsha vha tshi khou shumiswa sa tshiṱitshi tsha vhukhethelo nga tshifhinga tsha Khetho dza Masipala nga ṅwedzi wa Tshimedzi 2021, Mufumakadzi Vho Gabuza vho ḓivhona mulandu wa vhufhura ha u khetha lwa tshivhalo tshi linganaho 24 kha Khetho dza Masipala ngeno huṅwe u khetha ha tshiṅwe tshivhalo tshi linganaho 12 vho hu ita kha Khetho dza Wadi.

6.6. Uhu u wanwa mulandu na u gwevhiwa hu nyadzisa vhuḓikumedzeli ha Khomishini ya zwa Khetho ya Afrika Tshipembe ha u dzhenelela nga tshifhinga khathihi na u shumisa maitele a ndangulo ya masiandaitwa. Hezwi zwi dovha hafhu zwa vha khwaṱhisedzo khulwane ya sisiṱeme dza khetho, dzine u bva zwenezwo dzo no mbo ḓi khwaṱhisedzwa nga u ḓivhadzwa ha Tshishumiswa zwa Ndangulo ya Vhakhethi tshine tsha kona u thivhela zwa u voutha luvhili.

6.7. Khabinethe yo khwaṱhisedza uri khetho ndi dzone thikho ya dimokirasi yashu nahone dzi tea u tsireledzwa nga nungo dzoṱhe.

7. Muṱangano wa Dziminisṱa wa vhu 12 (MC12) wa Dzangano ḽa Mbambadzo ḽa Ḽifhasi (WTO) 

7.1. Khabinethe yo ṱanganedza mvelelo dza WTO MC12 ye ya farelwa fhaḽa Geneva, kha ḽa Switzerland u bva nga ḽa 12 u swika ḽa 17 Fulwi 2022, nga maanḓa tsheo ya uri mashango o teaho a nga fhelisa ṱhanziela dza khaelo ya Covid-19 u swika nga ṅwaha 2027.
Tsheo nga ha uri hone izwi zwi nga vha zwo tea u pfukiselwa kha dzilafho na vhuṱhaṱhuvhi ha COVID-19 yo humiselwa murahu lwa tshifhinga tsha miṅwedzi ya rathi.

7.2. Afrika Tshipembe ḽo vha ḽone ḽe ḽa ranga phanḓa khuwelelo ya uri vha WTO vha fhelise zwa pfanelo dza ndaka dza vhubveledzi dzine dza vha hone kha khaelo dza COVID-19 lune hezwi zwa ḓo ita uri hu vhe na u swikela khaelo nga nḓila i linganaho khathihi na u ita uri mashango a re na vhukoni ha u bveledza khaelo dzenedzi a ite ngauralo.

7.3. Muṱangano wo dovha hafhu wa ḓikumedzela kha zwa maitele a re khagala nahone a katelaho vhoṱhe u itela u shandukisa mishumo yawo yoṱhe khathihi na u tendelana kha nyanḓano dza zwa mbambadzelano hu tshi itelwa u tandulula thaidzo dzi fanaho na dza mutakalo, u ta phimo ya sabusidi ya zwa vhureakhovhe, u imiswa ha mbambadzo ya zwa makwevho inthanethe na nḓisedzo ya zwiḽiwa.

B. Tsheo dza Khabinethe

1. Mvelaphanḓa kha Mbekanyamushumo ya Mupfuluwo wa u ya kha Khasho ya Didzhithala (BDM)

1.1. Khabinethe i kha ḓi tou bva u wana maswamaswa nga ha Mbekanyamushumo ya BDM nahone yo dzhiela nṱha mvelaphanḓa yo no itwaho kha u dzheniswa ha dzi- set-top box sa tshipiḓa tsha mupfuluwo wa u bva kha anaḽogo u ya kha khasho ya didzhithala.

1.2. Khabinethe yo dovha hafhu ya khwaṱhisedza nḓila ine izwi zwa u khunyeledzwa ha BDM zwa vha zwa tshihaḓu ngayo u itela u vhofholola sipekithiramu tshine tsha ṱoḓea kha zwa vhudavhizani ha ṱhingokhwalwa khathihi na kha miṅwe mishumo i elanaho na zwa thekhinoḽodzhi dza mafhungo na vhudavhidzani. 

1.3. Minisṱa vha Muhasho wa Vhudavhidzani na Thekhinoḽodzhi dza Didzhithala Vho Khumbudzo Ntshavheni vha ḓo vha na muṱangano na vhoramafhungo matshelo nga Ḽavhuṱanu, ḽa 24 Fulwana u itela u ṋetshedza zwidodombedzwa nga vhuḓalo.

2. Muvhigo wa Ṅwaha nga Ṅwaha wa nga ha Tshiimo tsha Pfanelo dza Vhana wa Lushaka 

2.1. Khabinethe yo ṱanganedza Muvhigo wa Ṅwaha nga Ṅwaha wa nga ha Tshiimo tsha Pfanelo dza Vhana wa Lushaka wa vhuvhili uri u anḓadzwe. Muvhigo u ṋetshedza maswamaswa nga ha u thoma u shumiswa ha Puḽane ya Mashumele ya Lushaka ya Vhana kha tshifhinga tsha miṅwaha ya u bva 2019 u swika 2024. 

2.2. Muvhigo u bvisela khagala mvelaphanḓa yo rekhodiwaho kha tshifhinga tsha miṅwaha ya u bva 2020 u swika 2021. U dovha hafhu wa bvisela khagala masia ane a kha ḓi vha na khaedu, ane ha katelwa tsireledzo ya vhana khathihi na tshayandingano ine ya khou endelela vhukati ha vhashai na vhapfumi kha vhenevha vhana. Muvhigo u dovha hafhu wa sumbedzisa nga ha uri dwadze ḽa COVID-19 ḽo kwama hani vhana nga tshenetsho tshifhinga. 

2.3. Maga a u dzhenelela ane a khou thoma u shumiswa nga muvhuso o livhiswa kha u bveledza pfanelo dza vhana sa zwe dza sumbedziswa zwone kha Ndayotewa ya Riphabuḽiki ya Afrika Tshipembe ya ṅwaha wa 1996. Maga aya a dovha a tikedza vhuḓifhinduleli ha shango kha Thendelano dza nga ha Pfanelo dza Ṅwana dza Dzangano ḽa Mbumbano ya Dzitshaka (UNCRC) khathihi na Thendelanomviswa ya Afrika ya nga ha Pfanelo na Mutakalo wa Ṅwana (ACRWC). Shango ḽa Afrika Tshipembe ḽo saina thendelano idzi dza UNCRC na ACRWC vhuvhili hadzo. 

2.4. Muvhigo wo dzudzanywa nga murahu ha u vha na vhukwamani na mihasho ya muvhuso khathihi na vhunzhi ha vhashumisani vho teaho u bva kha vhuimo ha lushaka u ya kha ha mavundu. Muvhigo wo fhelelaho u ḓo anḓadzwa kha webusaithi ya Muhasho wa Mveledziso ya Matshilisano ine ya vha: www.dsd.gov.za.

3. Muvhigo wo Ṱanganywaho wa vhuraru u swika kha wa vhurathi wa Afrika Tshipembe wa Misi nga Misi wo livhiswaho kha UNCRC

3.1. Khabinethe yo ṱanganedza u ṋetshedzwa ha Muvhigo wa Misi nga misi wa vhuraru u swika kha wa vhurathi kha vha UNCRC. Muvhigo uyu u khou vha hone nga murahu ha Muvhigo wa Misi nga misi wa vhuvhili we wa ṋetshedzwa kha vha UNCRC nga ṅwaha wa 2014.

3.2. Muvhigo wo dzudzanywa u ya nga Tshiteṅwa tsha vhu 44 tsha UNCRC nahone u katela mawanwa na themendelo dze dza itwa u bva kha muvhigo wa u fhedzisela. Vha UNCRC vho rumela mawanwa na themendelo dzavho vha tshi itela shango nga ṅwaha wa 2016.

3.3. Nzudzanyo ya muvhigo uyu yo itwa nga murahu ha vhukwamani na mihasho yoṱhe khathihi na vhashumisani vho teaho u mona na shango. Muvhigo wo fhelelaho u ḓo anḓadzwa musi wo no ranga u ṋetshedzwa kha vha UNCRC.

4. Muvhigo wa lushaka nga ha u thoma u shumiswa ha Adzhena Ntswa ya Vhupo ha Dziḓoroboni

4.1. Khabinethe yo ṱanganedza u ṋetshedzwa ha muvhigo wa u thoma wa lushaka wa Afrika Tshipembe wa nga ha u thoma u shumiswa ha Adzhenda Ntswa ya Vhupo ha Dziḓoroboni kha vha khetheanyo ya Mbekanyamushumo ya zwa Vhudzulo ha Vhathu ya UN (UN-Habitat). UN-Habitat yo ṱanganedza Adzhenda yayo Ntswa ya Vhupo ha Dziḓoroboni kha Muṱangano wayo wa nga ha Dzinnḓu na Mveledziso ya Vhupo ha Dziḓoroboni ha Tshifhinga Tshilapfu nga ṅwedzi wa Tshimedzi 2016. Mashango ane a vha miraḓo o vha a khou lavhelelwa u ṋetshedza mivhigo ya nga ha mvelaphanḓa nga one aṋe nga u tou funa hao.

4.2. Afrika Tshipembe ḽo tikedza zwa u ṱanganedzwa ha Adzhenda Ntswa ya Vhupo ha Dziḓoroboni ḽa dovha hafhu nga tshenetsho tshifhinga ḽa thoma u i shumisa nga kha mbekanyamushumo ya Muhanga wa Mveledziso ya Vhupo ha Dziḓoroboni wo Ṱanganelaho (IUDF) wa shango ḽashu. Heyi mbekanyamushumo ya IUDF ndi ine yo livhiswa kha u tshimbidza mveledziso ya vhudzulo ha vhupo ha dziḓoroboni vhu katelaho vhoṱhe ha tshifhinga tshilapfu nahone vhune ha dzulea. 

4.3. Uyu muvhigo wa nga ha mvelaphanḓa wo dzudzanywa nga murahu ha musi ho ranga u vha na vhukwamani kha masia a muvhuso wa lushaka, wa mavundu na muvhuso wapo hu tshi katelwa na dziNGO dzo teaho.

5. Puḽane ya Mveledziso ya Vhaswa yo Ṱanganelaho (IYDS)

5.1. Khabinethe yo ṱanganedza zwa u thoma u shumiswa ha IYDS. Heyi ndi yone puḽane yo itaho uri hu vhe na Mbekanyamaitele ya Vhaswa ya Lushaka ya miṅwaha ya vhukati ha 2020 u swika 2030. I bvisela khagala mishumo, thandela ya mbekanyamushumo dzine dza tea u itwa nga vhoṱhe vha kwameaho nga u fhambana havho u bva kha madzangano a vhaswa.

5.2. I dovha hafhu ya sedza kha zwa u fhungudza u dovhololwa hu sa fheli ha maga a u dzhenelela ha muvhuso khathihi na u tsivhudza nga ha nḓila ine tshitshvha na sekhithara dza phuraivethe vha nga tikedza ngayo vhaswa kha uri vha kone u swikela zwikhala zwine zwa vha hone. Nzudzanyo puḽane iyi ndi ine ya katela mihumbulo yo fhambanaho ine ya bva kha sekhithara dza tshitshavha dzo fhambanaho.

6. Mvetamveto ya Nḓivhadzamulayotibe wa nga ha Ndondolo ya mupo na Kushumisele kwa Tshifhinga Tshilapfu kwa Zwithu zwi Tshilaho nga u Fhambana hazwo zwa fhano Afrika Tshipembe

6.1. Khabinethe yo ṱanganedza mvetamveto ya Nḓivhadzamulayotibe wa nga ha Ndondolo ya mupo na Kushumisele kwa Tshifhinga Tshilapfu kwa Zwithu zwi Tshilaho nga u Fhambana hazwo zwa fhano Afrika Tshipembe hu tshi itelwa uri hu vhe na vhupfiwa ha nnyi na nnyi. Zwithu zwi tshilaho zwa fhano Afrika Tshipembe zwi ṋetshedza mutheo wa ndeme wa nyaluwo na mveledziso ya ikonomi nahone ndi zwa ndeme kha matshilo a vhathu. 

6.2. Heyi Nḓivhadzamulayotibe i bveledza themendelo dzo itwaho nga Phanele ya Vhaḓivhi vha Maimo a Nṱha ye ya tholwa nga ṅwaha wa 2019 u itela u sengulusa mbekanyamaitele dzashu dzine dza vha hone zwazwino, milayo na maitele a nga ha mafhungo a elanaho na tshaka dza zwithu zwi tshilaho nga u fhambana hazwo. 

6.3. Muvhigo wo themendela uri hu bveledzwe mbekanyamaitelenyangaredzi ya nga ha ndondolo ya mupo na kushumisele kwa tshifhinga tshilapfu kwa zwithu zwi tshilaho zwa ḽino shango. Mbekanyamaitele i ḓo thoma u shumiswa kha masia oṱhe a muvhuso. Ndondolo ya mupo ndi ya ndeme kha fulo ḽa shango ḽa u ita hu vhe na nyaluwo ya ikonomi khathihi na u sikwa ha mishumo nga u ṱavhanya.

7. Puḽane dza nga ha Ṋama ya Phukha

7.1. Khabinethe yo ṱanganedza u anḓadzwa ha mvetamveto ya Puḽane dza nga ha Ṋama ya Phukha hu tshi itelwa vhupfiwa ha nnyi na nnyi. Puḽane idzi ndi dze dza livhiswa kha u ṱoḓa u lingedza u shandukisa na u ita uri nḓowetshumo ya ṋama ya phukha i vhe yo dzudzanyeaho. Dzi dovha hafhu dza lingedza u shela mulenzhe kha mveledziso ya zwiḽiwa nga nḓila ine ya nga vha ya tshifhinga tshilapfu.

7.2. Nḓowetshumo ya ṋama ya phukha kanzhi ndi nḓowetshumo ine a yo ngo dzudzanyea nahone i shuma nga nḓila ya zwipiḓapiḓa. Puḽane iyi ine ya khou dzinginywa i ṋetshedza nḓila dza uri i thome u shumiswa dzine dza vha dzone dzine dza ḓo ita uri i vhe yo dzudzanyeaho khathihi na u khwaṱhisa sekhithara sa yone muṋetshedzi wa mveledziso ya zwiḽiwa khathihi na u vha sekhithara ya nyaluwo ya ikonomi ine ya nga thusa kha u sika zwikhala zwa mishumo.

C. Milayotibe

1. Mulayotibe wa Khwiṋiso nga U angaredza ya Mafhungo a Sialala wa ṅwaha wa 2022

1.1. Khabinethe yo ṱanganedza u ṋetshedzwa ha Mulayotibe wa Khwiṋiso nga U angaredza wa Mafhungo a Sialala wa ṅwaha wa 2022 kha Phalamennde u itela uri hu haseledzwe nga hawo. Khwiṋiso idzi dzo livhiswa kha u shandukisa Mulayo wa zwa Sialala na Vhurangaphanḓa ha MaKhoi-San, wa ṅwaha wa 2019 (Mulayo wa vhu3 wa 2019), we wa thoma u shuma u bva nga ḽa 1 Lambamai 2021.

2. Mulayotibe wa khwiṋiso ya Tsireledzo ya Dimokirasi kha Zwiito zwa Vhutherorisi na zwiṅwe zwi Elanaho Nazwo wa 2022

2.1. Khabinethe yo ṱanganedza u ṋetshedzwa ha Mulayotibe wa Khwiṋiso ya Tsireledzo ya Dimokirasi kha Zwiito zwa Vhutherorisi na zwiṅwe zwi Elanaho Nazwo wa ṅwaha wa 2022 kha Phalamenndeni u itela uri hu haseledzwe nga hawo. Musi wo no ṱanganedzwa, Mulayotibe u ḓo shandukisa Mulayo wa Tsireledzo ya Dimokirasi ya Ndayotewa Kha Vhuthororisi na Zwi elanao nadzo, 2002 (Mulayo wa vhu 22 wa 2004).

2.2. Mulayotibe uyu wo fhira nga fhasi ha maitele a vhukwamani na tshitshavha o angalalaho nga murahu ha musi wo ṱanganedzwa nga khabinethe nga ḽa 1 Lambamai 2021. Tshanduko idzi ndi dzine dza khou ḓo lingedza u ita uri hu vhe na u elana vhukati ha zwishumiswa zwa fhano hayani zwa u lwa na zwiito zwa vhutherorisi na maga a ḽifhasi e a vhetshelwa u lwa na zwiito zwenezwo. Tshanduko idzi dzo dovha hafhu dza sedza kha zwiteṅwa zwe zwa wanala zwi sa elani na ndayotewa nga Khothe ya Ndayotewa.

2.3. Sa ḽiṅwe ḽa mashango o sainaho thendelano dza Khoro ya Tsireledzo ya UN, Afrika Tshipembe ḽi a kombetshedzea u shumisa milayo ya mashangoḓavha ine ya lingedza u khwaṱhisa maga a u fhelisa vhutherorisi ha ḽifhasi nga u angaredza.

D. Vhuṱambo vhu ḓaho

1. Muṱangano wa vhu14 wa mashango a Brazili, Russia, India, China na Afrika Tshipembe (BRICS)

1.1. Phresidennde Vho Ramaphosa vha ḓo ranga phanḓa u shela mulenzhe ha Afrika Tshipembe kha Muṱangano wa Vharaphanḓa vha mashango a BRICS wa vhu14 une wa ḓo farwa nga vidio ye ya tshimbidzwa nga vha muvhuso wa vhathu wa Riphabuḽiki ya China u bva nga Ḽavhuṋa, ḽa 23 u swika nga Ḽavhuṱanu, ḽa 24 Fulwi 2022. 

1.2. Zwa u vha hashu muraḓo wa BRICS zwi khou bvela phanḓa na u vhuedza shango ḽashu. Ṅwaha wo fhelaho 17% ya thundu dzi vhambadzelwaho nnḓa dza Afrika Tshipembe dzo livhiswa kha mashango a BRICS, ngeno 29% ya zwiṱunḓwa zwashu nga u angaredza zwo vha zwi tshi bva kha mashango aya. Ndeme ya mbambadzo iyi i khou bvela phanḓa na u engedzea lwe thanganyelo ya mbambadzo yoṱhe ya ḽa Afrika Tshipembe na maṅwe mashango a BRICS ya swika henefha kha R702 biḽioni nga ṅwaha wa 2021, zwine zwa vha u engedzea u bva kha R487 biḽioni ya ṅwaha wa 2017. 

1.3. Tshumisano vhukati ha mashango ane a vha miraḓo ya BRICS kha masia o fhambanaho u fana na mutakalo na khathihi na mbambadzo yo engedzeaho yo ita uri hu vhe na nyaluwo kha nḓowetshumo yashu yapo ya dovha ya ita uri hu vhe na vhuelwa kha miraḓo yoṱhe ya BRICS. Vhubindudzi hashu kha thandela dza mveledziso ya themamveledziso khathihi na nungo dzashu dza u fhungudza vhukonḓi ha musi hu tshi itwa zwa mabindu ndi zwithu zwo livhiswaho kha u lingedza u engedza mbambadzelannḓa u ya kha vhashumisani na riṋe vha BRICS.

2. Tshikolo tsha Ndangulo ya zwa Ikonomi tsha Vhuriha

2.1. Tshikolo tsha zwa Mavhusele tsha Lushaka (NSG) tshi ḓo vha na vhuṱambo ha vhuraru ha Mbekanyamushumo ya Tshikolo tsha Ndangulo ya zwa Ikonomi hu tshi itela Vharangaphanḓa vha zwa Polotiki ngei Johannesburg u bva nga ḽa 27 Fulwi u swika nga ḽa 1 Fulwana 2022. Vhuṱambo uho vhu ḓo dzhenelwa nga Dziminisṱa u bva kha mashango a ngaho Côte d'Ivoire, South Sudan na Afrika Tshipembe; hu tshi katelwa na vhalangivhahulu vha bvaho ngei Lesotho, Zambia, Riphabuḽiki ya Congo (DRC), Tanzania na Ghana. Vhoṋeḓorobo vha Afrika Tshipembe, khathihi na miraḓo ya komiti dza vhoṋeḓorobo na khorotshitumbe dza hone, na vhone vha ḓo dzhenela vhuṱambo uvhu. 

2.2. Vharangaphanḓa vha zwa politiki u bva kha mashango o fhambanaho na vhone vha khou lavhelelwa uri vha ḓo kovhana mihumbulo na ngudo dzi bvaho kha nyimele dzo fhambanaho dze vha ṱangana nadzo kha mishumo yavho ya ḓuvha na ḓuvha.

2.3. NSG yo dzudzanya mbekanyamushumo ya ṅwaha hu tshi itelwa miraḓo ya khorotshitumbe nga ṅwaha wa 2020, sa tshipiḓa tsha thikhedzo yayo kha zwa vhuḓikumedzeli ha muvhuso ha u fhaṱa shango ḽine ḽa khou shumaho zwavhuḓi. I dovha hafhu ya lingedza u shomedza miraḓo ya khorotshitumbe kha masia mararu a muvhuso nga vhurangaphanḓa ho khwaṱhaho na vhukoni ha zwa vhulavhelesi u itela uri vha kone u ṱola hafhu khaedu dza zwa mavhusele dzine dza khakhisa maitele a zwa u katelwa ha vhathu vhoṱhe khathihi na nyaluwo ya ikonomi ine ya vha ya tshifhinga tshilapfu.

3. Ḓuvha ḽa Dzitshaka ḽa Vho Nelson Mandela

3.1. Ḓuvha ḽa Dzitshaka ḽa Vho Nelson Mandela ḽa houno ṅwaha ḽine ḽa ḓo vha nga Musumbuluwo, wa ḽa 18 Fulwana 2022 ḽi ḓo pembelelwa nga fhasi ha thero ya ḽifhasi ḽoṱhe ine ya ri: “Kha vha ite zwine vha nga kona nga zwine vha vha nazwo, henefho hune vha vha hone”.

3.2. I tou vha khuwelelo i re khagala ya uri vhathu vha tikedze khathihi na u shela mulenzhe kha fulo iḽi nga u ṋetshedza maga a u dzhenelela a tshifhinga tshilapfu ane a ḓo fhedza nga u vha na zwivhuya zwi sa gumi.

3.3. Maṅwe maga a u dzhenelela ane a nga vha a tshifhinga tshilapfu ndi Mbekanyamushumo ya Nyambedzano dza Vhaswa ya Vho Nelson Mandela na Vhurangaphanḓa vhu re na Mikhwa ine yo sedzesa kha zwiteṅwa zwa ndeme zwi kwamaho vhaswa kha ḽa Afrika Tshipembe na u mona na ḽifhasi ḽoṱhe.

4. Khalaṅwaha ya Muthelo

4.1. Khalaṅwaha ya u rumela muthelo ya ṅwaha wa 2022 i ḓo vula u bva nga ḽa 1 Fulwana u swika 24 Tshimedzi 2022. Vhatheli vha khou ṱuṱuwedzwa u rumela maṅwalo avho a zwa mithelo kha eFiling (www.sarsefiling.co.za(link is external)) kana kha MobiApp ya vha Tshumelo dza Mbuelo dza Afrika Tshipembe (SARS. 

4.2. Uno ṅwaha SARS i ḓo bvela phanḓa na tsenguluso dza zwa muthelo dzine dza tou dzula dzo itwa nga khomphiyutha dza mutheli muṅwe na muṅwe, hedzi ndi fomo dza muthelo wa mbuelo dzine dza dzula dzo ḓadziwa u itela u leludza maitele a u rumela fomo dza muthelo. Nga ṅwaha wa 2021 vhatheli vha fhiraho miḽioni tharu vho swika he vha senguluswa nga nḓila yeneyi ine fomo dzavho dza dzula dzo ḓadzwa nga khomphiyutha.

4.3. Zwa u rumela fomo dza muthelo wa mbuelo nga tshifhinga nahone dzo dzudzanyea nga nḓila yo teaho, a zwi tou ita fhedzi uri mutheli a wanale a tshi khou tevhedza milayo yo teaho ya zwa muthelo, zwi dovha hafhu zwa thusa muvhuso kha u ṋetshedza tshumelo kha vhadzulapo vha Afrika Tshipembe vhane vha dzi ṱoḓesa.

E. Milaedza

1. U fhululedza

Khabinethe i khou rumela milaedza ya u fhululedza na u tamela mashudu kha: 

- Muhaṱuli Vho Owen Lloyd Rogers nga murahu ha u tholwa havho sa Muhaṱuli wa Khothe ya Ndayotewa ya Afrika Tshipembe.

- Khabinethe khathihi na Phresidennde Vho Ramaphosa i khou rumela mulaedza wa u tamela Phresidennde wa kale Vho Thabo Mbeki Ḓuvha Ḽavhuḓi ḽa Mabebo musi vha tshi khou fara miṅwaha ya 80, ḽe vha ḽi pembelela nga ḽa 18 Fulwana 2022. Vho Mbeki vho vha na bono ḽa vhumatshelo havhuḓi nahone ha mvelaphanḓa kha vhathu vhoṱhe vha Afrika Tshipembe.

F. U tholwa

U tholwa hoṱhe hu ḓo khunyeledzwa nga murahu ha u khwaṱhisedzwa ha ndalukano na u ṱanzwa madzina ho teaho.

1. Vhalangi vhane vha si vhe miraḓo ya khorotshitumbe vha Bodo ya Maanḓalanga a Ndangulo ya zwa Vhufhufhi ha Muyani ya AfrikaTshipembe:
a. Vho Ernest Khosa;
b. Mufumakadzi Vho Bulelwa Koyana;
c. Vho Surendra Sooklal; na
d. Mufumakadzi Vho Rejoice Edith Phewa.

2. Miraḓo ya Ofisi ya U bula Zwikolodo zwa Dzinnḓu
a. Mufumakadzi Vho Kenosi Pearl Louisa Selane (Mudzulatshidulo);
b. Mufumakadzi Vho Catharina Maria Van der Sandt;
c. Vho Errol Vincent Magerman;
d. Muimeleli Vho Mandla Dludlu;
e. Vho Matsobane Gabriel Mello;
f. Mufumakadzi Vho Palesa Mawasha;
g. Mufumakadzi Vho Penelope Anne Beck-Paxton;
h. Mufumakadzi Vho Sphiwe Dorris Mayinga;
i. Vho Tshifhiwa Victor Mphigalale; and
j. Vho Zuko Ncemane.

Mbudziso: Vho Phumla Williams – Muambeli wa Khabinethe 
Luṱingothendeleki: 083 501 0139