A. Timhaka leti nga eka Mbango

1.  Gezi

1.1.  Khabinete yi tekele enhlokweni ku humelela lo ku endliweke eka ku tirhisa Kungu ra Matirhelo ra Eneji, loko yi ri karhi yi amukela ku tikeriwa lokukulu loku ka ha riki kona eka giridi ya rixaka. 

1.2.  Loko tiko ri ri karhi ri nghena eka nkarhi wa Vuxika, Khabinete yi amukerile ku hetisisiwa ka kontiraka ya 400 wa timegawati (MW) to engeteleleka ka vuswikoti hi ku tirhisa Nongoloko wa Manyikelo lama Pimiweke lama nga ta va eka ithanete ku nga se hela n’hweti ya Mudyaxihi 2023. 

1.3.  Ku yisa emahlweni, Ndzawulo ya rihanyo yi hlawurile swibedlhele swa 213 leswi nga ta ka swi nga timeriwi gezi, laha 76 wa swona se swi nga ha timerikwiki gezi naswona ntirho wo engetela swibedlhele swin’wana swa 46 wu le kusuhi no fika emakumu. 

1.4.  Khabinete yi tlhela yi amukela ku simekiwa loku nga ta va kona ka Ndhawu yo Xavisa Swilo Hinkwaswo swa Gezi hi ti 31 Mudyaxihi 2023 hi Invest SA ku hatlisisa endlelo ro lawula leri nga ta pfuna ku nghena ka tikhamphani letintshwa to tumbuluxa gezi. 

1.5.  Yi lemukile ku humelela loku endliweke eka Xitici xa Gezi xa Kusile ko vuyelerisa 3 200 MW, hi ku tirhisa tiyuniti ta 1, 2, 3 na 5, eka giridi ya rixaka hi ku hela ka 2023.

1.6.  Khabinete yi vilerisiwa hi ku hangalasiwa ka mahungu ya mavunwa lama hehlaka leswaku giridi ya rixaka yi ta wa leswi nga ta vanga ku timeka ka gizi ka makumu, hi ku tirhisa vuhangalasamahungu bya le ka inthanete. Eskom yi tshembise mfumo hi makungu lama nga kona yo hlayisa sisiteme no sivela ku timiwa ka gezi ra makumu etikweni hinkwaro.

1.7.  Khabinete yi vuyelela xikombelo eka vanhu hinkwavo va Afrika-Dzonga xo ya emahlweni no hlayisa gezi. Thagete i ku hlayisa kwalomu ka 1 000 MW masiku hinkwawo, leswi ringana na ku hlayisa xiteji xinwe xa ku timiwa ka gezi hi ku siyerisana siku ri n’wana na rin’wana.

1.8.  Holobye wa Gezi, Dr Kgosientsho Ramokgopa, u ta tivisa tiko hi ku tirhisiwa ka Kungu ra Matirhelo ra Eneji hi Ravuntlahnu, 26 Mudyaxihi 2023, hi nhlengeletano yo tivisa vuhangalasi va mahungu.

2.  Rihanyo

2.1.  Mfumo wu tumbuluxile komiti yo tsundzuxa hi matirhelo, leyi rhangeriweke hi Ndzawulo ya Rihanyo ya Rixaka, ku hlamula eka ku tumbuluka ka kholera eHammanskraal eka City of Tshwane, leyi se yi nga koxa vutomi bya 15 ku fikela hi ti 24 Mudyaxihi 2023.

2.2.  Ku le ku endliweni ka ntirho lowukulu wo kambela swilo hinkwaswo leswi nga vaka swivangelo swa nthyakiso, ku nga va ku ri ku suka eka mati, mathangi lama phakelaka mati, tipompi na Mitirho yo Basisa Mati ya Soreji ya le Rooiwal (WWTW). Ku fikela sweswi a ku se kumeka vumbhoni bya bakitheriya ya kholera eka tindhawu leti hinkwato, leswi nyikaka ku tshemba leswaku swi nga endleka leswaku ku hangalaka ka kholera swi nga va swi suka eka xivangelo xa nthyakiso xa ntirho wa siku rin’we, laha timhangu ta sweswi ti nga vaka ti vangiwa hi nthyakiso wa vumbirhi kumbe wa vunharhu.

2.3.  Loko ku nghenelela loku ku ri karhi ku endliwa, vaaki va le Hammanskraal va khutaziwa ku virisa mati ya le tipompini na ku chela munyu wuntsongo loko va nga se ma nwa. Ku engetela eka leswi, munhu un’wana na un’wana loyi a nga na nchuluko, ku hlamba timbilu kumbe ku vava ka le khwirini u fanele ku ya eka dokodela wa yena kumbe tliniki hi xihatla.

2.4.  Holobye wa mati na Mbhasiso, Tatana Senzo Mchunu, u ta hlangana na Meyara wa City of Tshwane, Cllr Cilliers Brink, hi Ravuntlhanu 26 Mudyaxihi 2023 ku ri matshalatshala yo hluvukisa kungu ro hlanganeriwa ra ku pfuxetiwa ka Rooiwal WWTW leswi a swi fanele swi endliwe khale. 

2.5.  Ku kuma mahungu hi xitalo u nga fonela nomboro ya 24 wa tiawara leyi vekeriweke Nhlangano wa Mavabyi yo Tlulela wa Rixaka (NICD) eka 082 883 9920. Swiletelo swa vutshunguri bya Kholera swi kumeka eka inthanete eka www.nicd.ac.za(link is external).

3.  Nkambisiso wa Vatirhi wa Kotara (QLFS)

3.1.  Khabinete yi na matimba hi leswi QLFS ya kotara yo sungula ya 2023 yi nga komba ku tlakuka eka tikotara ta tsevu hi ku landzelelana eka nhlayo ya mitirho na leswaku ku thoriwa ka vanhu vo ringana 16.2 wa timiliyoni swi le ku tshuneleleni eka vanhu va 16.4 wa timiliyoni lava a va thoriwile loko ku nga se va na Khoronavhayirasi (COVID)-19. Leswi swi veka erivaleni leswaku ikhonomi ya Afrika-Dzonga yi le ku vuyeleleni ku suka eka ntshikelelo wa ntungu wolowo. 

3.2.  Tinhlayo ta matholelo ta kotara yo sungula ti komba leswaku ku tumbuluxiwile mitirho ya 209 000 eka sikitara ya ximfumo na 107 000 eka sekitara yo ka yi nga ri ya ximfumo eka kotara yo sungula ya lembe.

4.  Vuxaka bya Afrika-Dzonga – United States (US) 

4.1.  Khabinete yi tiyisisile leswaku vuxaka exikarhi ka Afrika-Dzonga na US bya ha ri kahle, byi tiyile no vuyerisa matiko hinkwawo ku landza ku hlangana ka Holobye wa Vuxaka bya Matiko ya Misava na Ntirhisano, Dr Naledi Pandor na Muyimeri wa US eAfrika-Dzonga, Tatana Reuben E Brigety, mayelana na mavonelo ya yena lama hehlaka leswaku Afrika-Dzonga yi nyike Rhaxiya matlhari.

4.2.  Khabinete yi tlhele yi vula leswaku tindlela leti tshamisekeke ta vuxaka bya matiko ti kona eka tinxaka hinkwato, ku katsa US, ku boxa timhaka loko ti tshuka ti va kona eka mafambiselo ya vuxaka bya matiko mambirhi.

4.3.  Khabinete yi amukerile xitiviso xa President Cyril Ramaphosa xa ku tumbuluxiwa ka ndzavisiso lowu tiyimeleke ku lavisisa swihehlo swa ku nyikiwa ka Rhaxiya matlhari yo suka eAfrika-Dzonga.  Vuxoxkoxoko bya ndzavisiso byi ta tivisiwa hi nkarhi lowu faneleke.

5.  Vuxaka bya Afrika-Dzonga – Singapore 

5.1.  Presidente Ramaphosa u rhurhele Holobyenkulu Lee Hsien Loong wa Rhiphabliki ra Singapore hi Ravumbirhi, 16 Mudyaxihi 2023.

5.2.  Singapore i muvekisi wa nkoka laha Afrika-Dzonga, hi vuvekisi bya ntsengo wo hundza R5 wa tibiliyoni eka tisekitara to fana na vumaki, vukorhokeri bya timali na tinhundzu ta tindlu na misava. Mitwanano leyi sayiniweke exikarhi ka matiko lamambirhi ti lava ku tiyisa bindzu, vuvekisi, dyondzo na ntirhisano wa vusirheleri. 

6.    Imbizo ya Presidente ya Xikombiso xa Nhluvukiso ya le ka Xifundza xa Kapavupeladyambu (DDM)       

6.1.  Presidente Ramaphosa u yisile DDM ya Imbizo ya Presidente ya vutsevu eKapavupeladyambu, eka Masipala wa Muganga wa Drakenstein, eka Xifundza xa  Cape Winelands, hi Ravuntlhanu, 19 Mudyaxihi 2023.

6.2.  Presidente u rhangele vurhumiwa ku suka eka swiyenge hinkwaswo swa mfumo ehansi ka Nhlokomhaka leyi nge: “Ku nga Siyiwi Munhu Ehandle”. Imbizo yi rhangeriwile hi rendzo ra Presidente ro ya eka Nhluvukiso wa Matshameloo ya Vanhu hi Xihatla bya le ka ndhawu ya le kusuhi eVlakkeland, lowu nga nhluvukiso lowukulu wa tindlu ta mfumo ku fikela sweswi eka Masipala wa Muganga wa Drakenstein. Nhluvukiso lowu wu sunguleke hi 2017 loko wu hela wu ta nyika vavuyeriwa lava fikelelaka tindlu ta 2 556.  

6.3.  Ku akiwa ka tindlu ta 942 eka Xiphemu xo Sungula swi le ku yeni emahlweni, laha 454 ti nga hela na 301 ti nga eku akiweni. Nkoka wa phurojeke leyi hi leswaku yi nyika swilangwa swo hlaya swa tindlu ku suka eka lava holaka R0 kufika R3 500 (ehansi ka ku Endla swa Kahle ro Sungula), ku ya eka Nongoloko wa Mpfuneto wa Vanhu lowu Fambelanaka na Mali eka lava holaka exikarhi ka R3,501 na R22 000 hi lembe. Swivandlanene haswimbirhi swa Tindlu ta Vaaki xikan’we na Swivandlanene swa Khale ka Tinhenha ta Nyimpi swa kumeka eka phurojeke leyi.

7.  Rendzo ra Vulanguteri ro ya eka Masipala wa Dorobankulu ra eThekwini na Masipala wa Xifundza xa uMgungundlovu hi ti 18 na ti 19 Mudyaxihi 2023

7.1.  Xandla xa Presidente Paul Mashatile u tihlanganisile na vatekaxiave va le ka dyondzo na vuleteri, vurimi, mabindzu na vumaki hi nkarhi wa rendzo ra vulanguteri ro ya eka Masipala wa Dorobankulu ra eThekwini na Masipala wa Xifundza xa uMgungundlovu tanihi xiphemu xa marendzo ya vulanguteri ya DDM.

7.2.  Yin’wana ya tiphurojeke ta nkoka leti endzeriweke i ndhawu ya Phurojeke ya Xihatla ya le Ntshongweni, laha ku nga eku akiweni ka Doroba ra Manyunyu exikarhi ka Durban na Pietermaritzburg.  Phurojeke yi ta pfuxelela migingirko ya ikhonomi ya ndhawu leyi, leyi nyikaka kwalomu ka R15 wa tibiliyoni ta vuvekisi eka malembe lama taka ya 10 ku ya eka 15.

8.  Swipfuno swa mati

8.1.  Presidente Ramaphosa u endzerile Lesotho Highlands Water Project hi Ravumbirhi, 23 Mudyaxihi 2023 laha a nga nghenelela eka ntirho wo sungula ku aka wa Xiyenge xa 2 xa phurojeke.  Yi sayiniweke eka malembe lama nga hundza no va yi hlwerile ku hela, ntirho lowu wu kombisa ku hatlisisiwa ka migingiriko leyi ya nkoka ya matiko mambirhi. Lesotho Highlands Water Project yi na nkoka eka ku tiyisisa ku hlayisiwa ka mphakelo wa mati eGauteng, Free State, Mpumalanga, North West na Northern Cape.

8.2.  Vuvekisi eka switirhisiwa swa mati ku antswisa vutomi bya MaAfrika-Dzonga swi ya emahlweni hi ku averiwa ka ku tlula R14 wa mabiliyoni eka timasipala ku lulamisa ku salela endzhaku ka switirhisia swa mati, hi ku tirhisa Nyiko ya Switirhisiwankulu swa Xifundza (RBIG) na Nyiko ya Switirhisiwa swa Vukorhokeri bya Mati (WSIG). RBIG yi ta tirhisiwa eka tiphurojeke ta 130 kasi WSIG yi ta averiwa tiphurojeke to tlula 400 etikweni hinkwaro.

8.3.  Khabinete yi tlhela yi tsakisiwa hi leswi Ndzawulo ya Mati na Mbhasiso (DWS) yi endlaka matsahalatshala yo lwisana na vukungundzwana laha ku lava ku ringana R600 wa timiliyoni yi hakeriweke hi tikhamphani leti vuyeriweke hi ku kuma tithenda to ka ti nga tshamisekanga. Khabinete yi tlhele yi amukela magoza yo lawula no sivela lama vekiweke hi ndzawulo ku herisa matirhiselo ya timali yo ka ya nga ri kahle, yo pfumala mbuyelo no tlangisa mali.

9.  Sagwadi ra Vuhlayiseki bya Vaaki

9.1.  Afrika-Dzonga yi kumile Sagwadi ra ndhuma ra Matirhelo ya Kahle ra Nhlangano wa Vuhlayiseki bya Vaaki ra Matiko ya Tinxaka (ISSA) ra Afrika ra 2023, leri tekelaka enhlokweni vuvekisi bya mfumo eka vutomi bya vana va hina, ngopfu lava humaka eka mindyangu ya vusweti no ka yi nga sirhelelekanga.

9.2.  Ku nghena ka Afrika-Dzonga eka sagwadi leri ra ndhuma a ku nyikiwile nhlokomhaka leyi nge: “Ku Engeteleka hi Swintsongontsongo ka ku khavhara ku sirheleriwa ka vaaki eka vana lava nga sirhelelekangiki: Mhaka ya Nyiko ya Mpfuneto wa Vana, Afrika-Dzonga”. Ntsengo wo ringana 138 wa lava ngheneleke wu amukeriwile kusuka eka 48 wa mavandla lama nga swirho eka matiko yo tlula 30 eAfrika.

9.3.  Mpfuneto wa hina wa vaaki i wa nkoka eka nongonoloko wa mfumo wo herisa vusweti no va exivindzini xo vuyisela ndzhuti wa vanhu va ka hina. Sisteme ya Afrika-Dzonga ya nsirhelelo wa vaaki hi yin’wana ya letikulu emisaveni, yi na vavuyeriwa vo tlula 18 wa timiliyoni. 

10.  Tivhoti ta Mipimanyeto

10.1.  Khabinete ya tsaka hileswi Tivhoti ta Mipimanyeto ta tindzawulo ta mfumo ti nga eku fambeni kahle. Xedulu ya Tivhoti ta Mipimanyeto leti taka na tinhlengeletano to tivisa vahangalasi va mahungu leti ti seketelaka tivhoti: 

10.1.1.  Ravuntlhanu 26 Mudyaxihi 2023 hi 13:00, Holobye wa Mafumele ya Ntirhisano na Timhaka ta Ndhavuko (CoGTA), Manana Thembi Nkadimeng, u ta khoma nhlengelatano yo tivisa vahangalasi va mahungu hi Vhoti ya Mpimanyeto ya CoGTA leyi nga ta andlala magoza lama kongomisiweke eka ku tiyisa matirhelo ya timasipala.  
10.1.2.  Hi Ravumbirhi, 30 Mudyaxihi 2023, Holobye wa Nhluvukiso wa Vaaki, Manana Lindiwe Zulu, na Holobye wa Vululami na Vukorhokeri bya Makhotso, Tatana Ronald Lamola, va ta khoma Tivhoti ta Mipimanyeto naswona vuxokoxoko bya tinhlengeletano to tivisa vahangalasi va mahungu ti ta tivisiwa hi nkarhi lowu faneleke.
10.1.3.  Vhoti ya Mpimanyeto ya Hofisi ya Presidente yi ta andlariwa hi Ravunharhu, 31 Mudyaxihi 2023 naswona nhlengeletano yo tivisa vahangalasi va mahungu hi ku humelela ka ku Cinca ka Matshamelo ya swilo na Matshalatshala ya Mitirho lama hlanganisiweke hi Operation Vulindlela yi ta khomiwa hi Ravumbirhi, 30 Mudyaxihi 2023.

11.  Ku tlangela Siku ra Afrika na 20 wa Malembe ya Endlelo ro Kambisisa Tintangha ra Afrika (APRM)

11.1.  Khabinete na MaAfrika-Dzonga hinkwavo va joyina tikonkulu ra Afrika na misava hinkwayo ku tlangela Siku ra Afrika hi Ravumune, 25 Mudyaxihi. Lembe leri i lembe ra nkoka tanihileswi ri funghaka ku tlangeriwa ka vu60 ka ku sayiniwa ka chata yo sungula ya Nhlangano wa Vun’we bya Afrika, musunguri wa Nhlangano wa Afrika.  Nhlokomhaka ya ku tlangela ka 2023 – “Ku Hatlisisa ku tirhisiwa ka Ndhawu ya Mabindzu Lama Ntshuxekeke ya Tikonkulu ra Afrika” – yi amukela matshalatshala lama endliwaka ku tirhisa ndhawu leyikulu ya mabindzu lama ntshuxekeke emisaveni hinkwayo.

11.2.  Ku tsundzuka N’hweti ya Afrika ka lembe leri swi fambisana na ku tlangeriwa ka APRM ka vu20, leswi xikongomelo xa swona ku nga ku sindzisa mafumele lamanene eka tikonkulu hi ku tirhisa ku dyondza eka tintangha na ku tikambela hi wexe. 

B. Swiboho swa Khabinete 

1.  Ndhawu ya Ikhonomi yo Hlawuelka (SEZ) ya le Namakwa

1.1.  Khabinete yi pasisile ku thyiwa ka Namakwa SEZ eAggeneys eNorthern Cape. Ku thyiwa loku ringanyetiweke swi endliwa hi ku ya hi Nawu wa Tindhawu ta Ikhonomi yo Hlawuleka, 2014 (Nawu wa 16 wa 2014) naswona SEZ leyi ringanyetiweke i xiphemu xa Nsusumeto wa Presidente wa Vuvekisi.

1.2.  SEZ ya Namakwa yi ta pfula ku vuyeriwa eka migodi, ku kumiwa ka hayidrojeni leyi pfuxetekaka, Nhluvukiso wa switirhisiwa, eneji leyi pfuxetekaka na ku luamisiwa ka swikumiwa swa vurimi. Tisekitara leti ti na nkoka eka ku tumbuluxa mitirho na nhluvukiso wa ikhonomi eNorthern Cape na tiko hinkwaro. 

1.3.  Ku tlula R29 wa tibiliyoni ya vuvekisi se yi tiyisisiwile eka xiyenge xa n’we xa SEZ. Leswi swi katsa ku tiyimisela ku suka eka Vedanta Zinc (R16 wa tibiliyoni), Frontier Rare Earth (R13 wa tibiliyoni), Hive Energy (R200 wa timiliyoni) na RRS Trade and Investment (R100 wa timiliyoni). 

2.  Nkandziyiso wa Vunharhu wa Qhinga ra Xipfuno xa Mati ra Rixaka (NWRS-3) 2023

2.1.  Khabinete yi pasisile NWRS-3 2023 ku va ri tirhisiwa naswona qhinga ri boheka ku tirhisiwa eka vulawuri honkwabyo na le ka mavandla lama tirhisaka Nawu wa Mati wa Rixaka, 1998 (Nawu wa 36 wa 1998).

2.2.  Qingha leri ri landzela nkambisiso wa malembe manharhu wa NWRS-2, lowu nga kuma tindhawu ta ku humelela na tindhawu leti ta ha riki ntlhontlho. 

2.3.  NWRS-3 yi vumbiwa hi swikongomelo swinharhu, leswaku mati na mbhasiso swi fanele ku seketela nhluvukiso, ku herisiwa ka vusweti na ku pfumaleka ka ndzingano, ku hoxa xandla eka ikhonomi na ku tumbuluxiwa ka mitirho, naswona mati ma fanele ku sirheleriwa, ku tirhisiwa, ku hluvukisiwa, ku fambisiwa no lawuriwa hi ndlela leyi tiyiselaka nkarhi wo leha na hi ku ringana.

2.4.  Qingha leri ri tisa swiringanyeto swo khomeka swo tlakusa mphakelo wa mati, ku hunguta ku laveka ka mati, Mafambiselo ya mati na mbhasiso lama tirhaka hi ku hetiseka, ku lawula sekitara ya mati na mbhasiso, ku hangalasiwa ka mati nakambe ku fikelela ku hundzuluxa, ku tlakusa ntirhisano na matiko ya misava, na ku lawula mati na mbhasiso ehansi ka maxelo lama nga eku cinceni. 

2.5.  NWRS-3 yi kandziyisiwile eka webusayiti ya DWS eka www.dws.gov.za. 

3.  Xiviko xa mayelana na magoza lama tirhisiweke hi Ndzawulo ya Vusirheleri (DoD) ku lulamisa matikhomelo ya swirho swa Vuthu ra Vusirheleri ra Afrika-Dzonga ra Rixaka (SANDF) leswi yisiweke eka vurhumiwa byo tisa ku rhula. 

3.1.  Khabinete yi amukerile xiviko mayelana na ku humelela loku Afrika-Dzonga yi ku endlaka ku lulamisa matikhomeleo ya swin’wana swa swirho swa SANDF leswi yisiweka eka vurhumiwa byo tisa ku rhula eka tikonkulu hinkwaro.

3.2.  SANDF yi vile xivangelo xa ku tinyubyisa ka tiko loko yi ri karhi yi nghenelela eka vurhumiwa byo tisa ku rhula eka tikonkulu ku hlayisa ntshamiseko na ku rhula eka matiko ya Afrika lama hlaseriweke hi timyimpi ehansi ka vuseketeri bya Nhlangano wa Tinxaka (UN). 

3.3.  Hikuva ku vile na swihehlo swa milandzu ya swa masangu leyi khumbaka masocha yo hlayisa ku rhula hi 2015, ku tumbuluxiwile Ntlawa wo Tirha wa Holobye hi 2019 ku va wu lavisisa milandzu ya ku tirhisiwa hi ndlela yo biha na nxaniso eka swa masangu (SEA) eka DoD. 

3.4.  Khabinete yi tsakisiwile hi ntlawa wa magoza lama vekiweke ku lulamisa timhangu ta SEA eka vurhumiwa bya SANDF byo hlayisa ku rhula. UN yi tekela enhlokweni mitolovelo ya kahle ya Afrika-Dzonga naswona yi ndhundhuzerile tiko eka ku humelela loku ri ku endleke ku herisa SEA eka SANDF.

3.5.  Khabinete yi tshikelerile leswaku ntolovelo wa SEA wu nge pfumeleriwi ku onha rhekhodo ya kahle ya SANDF eka tikonkulu. 

4.  N’hweti ya vantshwa ya 2023 

4.1.  Khabinete yi pasisile Nongoloko wa N’hewti ya Vantshwa ya 2023 ehansi ka nhlokomhaka leyi nge: “ku hatlisisa ntshunxeko wa ikhonomi eka vantshwa ku fikelela vumundzuku lebyi tiyeke”.   

4.2.  Xandla xa Presidente President Mashatile u ta vulavula hi Siku ra rixaka leri lembe leri ri nga ta tlangeriwa hi nkarhi wa masiku mambirhi ku sukela hi ti 16 kufikela ti 17 Khotavuxika 2023 eMangaung Outdoor Sport Centre, eMangaung, eBloemfontein, eFree State.  Eka masiku lamambirhi, ku ta va na xivandlanene xa leswaku vantshwa va nghenelela eka mivulavurisano na Vaholobye, Swandla swa Vaholobye na vatekaxiave van’wana hi vuleteri byo hambanahambana, swivandlanene swa mabindzu na nhluvukiso leswi nga kona eka mfumo na vatirhisani va mfumo. 

4.3.  N’hweti ya vantswa yi ta simekiwa hi Ravumune, 1 Khotavuxika hi Holobye eka Hofisi ya Presidente wa Vavasti, Vantshwa na Vatsoniwa, Dr Nkosazana Dlamini Zuma eka Xitsundzuxo na Muziyamu wa Hector Pieterson eSoweto. 

4.4.  Khabinete yi hlohlotela vaaki ku tiyisa matshalatshala yo vona leswaku vanhu lavantsongo va fikelela swivandlanene leswi nga ta va pfumelela ku nghenelela eka ikhonomi hi nghingiriko.

4.5.  Mfumo, tanihi muthori lonkulu, wu hlamurile eka swilaveko swa nhluvukiso wa swikili na ku thoriwa ka vantshwa hi ku pfuna lava thwaseleke mitirho lava nga tirhiki ku kuma ntokoto hi ku tirhisa Nongoloko wa Vukorhokeri bya Mfumo wa Ntirhodyondzo wa lava Thwaseleke mitirho no Dyondza ntirho. Mfumo wu tlhela wu tirhisa Nkwama wo Thola Vaaki (SEF) na Vukorhokeri bya Vantshwa lebyi Pfuxetiweke bya Rixaka (NYS), matshalatshala yo tumbuluxa mitirho lama nghenisaka magidigidi ya vanhu lavantsongo eka ikhonomi.  

4.6.  Ku nghenela ka Presidente eka ku thoriwa ka Vantshwa se ku kote ku seketela ku fikeleriwa ka 1.5 wa timiliyoni ta swivandlanene swa miholo ya xinkarhana, ku nghenisiwa emitirhweni yo ringana miliyoni, 250 000 wa swivandlanene swo dyondza va ri karhi va tirha, 250 000 wa swivandlanene swa vukorhokeri lebyi hakeriwaka na 500 000 wa vanhu lavantsongo lava ngheleleke eka swivandlanene leswi tiyeke swo kuma miholo. Loko hi ri karhi hi nghena eka N’hweti ya vantshwa, Mfumo wu tsundzuxa vanhu lavantsongo ku tsarisa eka pulatifomo ya SAYouth.mobi tanihileswi mune wa timiliyoni ta vaakatikokulobye se va tsariseke, laha swivandlanene swa mitirho swi nga fikeleriwaka.

5.  Ku rhurhela kun’we Foramu ya Ndzavisiso wa Vurimi (FARA) eka Nhlengeletano ya Afrika ya Vu8 ya Mabindzu ya Vurimi bya Afrika na Vhiki ra Sayense xikan’we na Nhlengeletano ya Mani na Mani ya vu9.

5.1.  Khabinete yi pasisile ku va Afrika-Dzonga yi rhurhela kun’we Nhlengelatano ya vu8 ya Mabindzu ya Vurimi bya Afrika ya FARA na vhiki ra Sayense xikan’we na Nhlengelatano ya Mani na Mani ya vu9 eDurban kusukela hi ti 5 kufikela ti 9 Khotvuxika 2023.

5.2.  FARA yi le maninginingini ya nhlangano wa tikonkulu lowu nga na vutihlamuleri byo kondletela no hlanganisa ndzavisiso wa vurimi no yisa emahlweni vutumbuluxi eka tikonkulu.  

5.3.  Hi ku rhurhela ntirho lowu, Afrika-Dzonga yi ta vuyeriwa eka ku tirhisana na xinakulobye na mavandla ya tikonkulu ya vurimi na ndzavisiso hi ku avelana mitolovelo ya kahle eka sayense ya vurimi na ndzavisiso. Afrika-Dzonga yi lemuka nkoka wa ndzavisiso wa vurimi eka nhluvukiso, ngopfu eka mhaka ya ku cinca ka maxelo na swivangelo swin’wana leswi khumbaka vuswikoti bya tiko byo fikelela nsirhelelo wa swakudya, nhluvukiso wa ikhonomi na mitirho. Nhlengelatano yi languteriwa ku tisa vayimeri va 800 kusuka eKwaZulu-Natal na Gauteng, naswona leswi swi ta hoxa xandla eka migingiriko ya ikhonomi. 

6.  Timhaka ta mabindzu

6.1.  Khabinete yi amukerile xiviko lexi kombaka ku antswa eka nongoloko wa tiko wa mabindzu na ku xavisela matiko ya le handle. Xiviko xi komba leswaku Afrika-Dzonga yi xavisele matiko ya le handle ya 12 tinhundzu ta ntsengo wa R300 wa tibiliyoni hi 2022, yi hlayisa kwalomu ka 57 300 wa mitirho yo kongoma. 

C.  Ku thoriwa 

Ku thoriwa hinkwako ku ya hi ku tiyisisiwa ka vuthwaseri na ku kamberiwa ka mpfumelelo wa vuhlayiseki loku faneleke.

1.  Tatana Bernard Scelo Duma tanihi Mulawurinkulu: Matirhelo ya Mfumo wa Muganga na Nseketelo eka Ndzawulo ya Mafumele ya Ntirhisano. 

2.  Bodo ya Valawurinkulu va Huvo ya Thekinoloji ya Swicelwa 
(a)    Manana Ntombifuthi Zikalala-Mvelase (Xandla xa Mutshamaxitulu na ku thoriwa nakambe); 
(b)    Manana Pontsho Maruping (ku thoriwa nakambe);
(c)    Tatana Rudolf Heydenrich (ku thoriwa nakambe);
(d)    Dokodela Siyabonga Simayi;
(e)    Dokodela Takalani Madzivhandila;
(f)    Manana Azwinndini Mavis Thomani;
(g)    Tatana Livhu Nengovhela; na
(h)    Manana Faith Ntokozo Ngcwabe (muyimeri wa Ndzawulo ya Swipfuno swa Swicelwa na Eneji). 

3.  Bodo ya Valawuri va Huvo ya Sayense ya Misava 
(a)    Tatana Kelepile Dintwe (Mutsahamaxitulu);
(b)    Tatana Xolisa Mvinjelwa (Xandla xa Mutshamaxitulu);
(c)    Gqweta Ntika Maake;
(d)    Dokodela Mayshree Singh;
(e)    Dokodela Siyanda Mngadi;
(f)    Dokodela Ntombifuthi Nxumalo;
(g)    Manana Thobeka Njozela;
(h)    Tatana Andries Moatshe;
(i)    Dokodela Moloko Matlala;
(j)    Tatana Mandla Malindisa; 
(k)    Dokodela Mmboneni Muofhe; na
(l)    Tatana Mosa Mabuza (CEO). 

D.  Milawumbisi

1.  Mpfapfarhuto wa Nawumbisi wo Cinca Xiyenge xa Vulavisisi bya Maphorisa lexi Tiyimeleke wa 2023. 

1.1.  Khabinete yi pasisile mpfapfarhuto wa Nawumbisi wo Cinca IPID wa 2023 ku va wu yisiwa ePalamende. 

1.2.  Nawumbisi wu cinca Nawu wa IPID, 2011 (Nawu wa 1 wa 2011), na ku endla swiringanyeto leswi kongomisaka eka ku nghenisa ku tiyimela ka vandla na matirhelo ya IPID, hi ku tirhisa “Vuahluri bya McBride”.

1.3.  Ku cinca ku tlhela ku lulamisa mhaka leyi vuriweke hi Khoto ya Vumbiwa leyi boxeke leswaku swilaveko swin’wana swa Nawu wa IPID wa 2011 a swi le nawini, leswi pfumeleleke Holobye wa Maphorisa ku yimisa Mulawurinkulu entirhweni, ku teka magoza yo tshinya ehenhla ka Mulawurinkulu ku landzela ku yimisiwa entirhweni, na ku susa Mulawurinkulu entirhweni.

1.4.  Nawumbisi wu ringanyeta endlelo leri nga erivaleni ra matholelo ya Mulawurinkulu na vuxokoxoko na endlelo leri fambisiwaka kahle ro kambela ku tshembeka ka vatirhi va IPID. Nawumbisi wu tlhela wu lulamisela ku cinciwa ka swilaveko swin’wana swa Nawunkulu, ku endlela ku tiyisisa leswaku IPID yi tirha ntirho lowu yi nyikweke wona hi ku hetiseka na vuswikoti. Mpfapfarhuto wa nawumbisi wu nga kumeka eka  www.policesecretariat.gov.za.

2.  Mpfapfarhuto wa Nawumbisi wo Cinca Milawu ya Vunhlori hi ku Angarhela (GILAB) wa 2023 

2.1.  Khabinete yi pasisile mpfapfarhuto wa GILAB wa 2023 ku va wu yisiwa ePalamende. GILAB yi ringanyeta ku cinciwa ka Nawu wa Gqingha ra Vunhlori wa Rixaka, 1994 (Nawu wa 39 wa1994). Nawumbisi wu tirhisa swibumabumelo swa Phanele ya Presidente ya Nkambisiso wa Xiyimo xa le Henhla eka Ejensi ya Vusirheleri bya Tiko (SSA) xikan’we na ku tirhisa kungu ra swibumabumelo swa Khomixini ya Vuavanyisi swa Vulavisisi bya Swihehlo swa ku Tekiwa ka Vulawuri bya Mfumo, Vukungundzwana na Vuxisi eka Mfumo ku katsa na Swiyenge swa Mfumo.  

2.2.  Exikarhi ka swinwana Nawumbisi wu lava: (a) ku cinca mavumbelo ya vukorhokeri bya vunhlori ku nyika xivumbeko xa vandla leri endlaka leswaku ku va na ku tirha hi ku hetiseka na vuswikoti hi ku tumbuluxa ejensi ya vunhlori ya laha kaya na vukorhokeri bya vunhlori bya matiko ya le handle; (b) ku lulamisa ku hluleka ka matirhelo ya Vuswikoti bya Swikombiso swa Vunhlori tanhilaha swi tiyisisiweke hi Khoto ya Vumbiwa; (c)  ku lulamisa ku tsana loku kumiweke hi endlelo ra Vandla ro Tirha Nghingiriko wa swa Timali, ku katsa magoza yo herisa ku ngungumerisiwa ka mali na ku hakeleriwa ka vutherorisi hi ku nyika mitlawa ya vusirheleri matimba yo lavisisa no endla nkambelo wa vusirheleri loko munhu kumbe vandla ri ri na ntsakelo wa kahle eka vusirheleri bya rixaka; (d) ku tiyisisa magoza yo lawula no hlanganisa indhasitiri ya vusirheleri leyi tiyimeleke tanihi hi xiphemu xa endlelo leri anameke ra vusirheleri bya rixaka; na (e) ku veka magoza yo lawula matikhomelo ya khale ka swirho swa vukorhokeri na van’wana lava kotaka ku fikelela mahungu ya vunhlori.

2.3.  Nawumbisi wu ya emahlweni wu tiyisisa leswaku vukorhokeri bya SSA a byi tirhisiwi hi ndlela yo biha ku fikelela mitsakelo kumbe makungu ya vanhu vo karhi.  

2.4.  Ku cinca swi ta tiyisa ku vekiwa tihlo ka tiejensi ta vunhlori hi tihuvo to fana na Mukamberinkulu wa Vunhlori, Komiti ya Nkarhi Hinkwawo ya swa Vunhlori na Muoditinkulu wa Afrika-Dzonga. Nawumbisi wa kumeka eka www.gov.za. 

3.  Mpfapfarhuto wa Nawumbisi wa Khomixini ya Vukorhokeri bya Mfumo (PSC) wa 2023 

3.1.  Khabinete yi pasisile ku kandziyisiwa ka mpfapfarhuto wa Nawumbisi wa PSC wa 2023 ku kuma swibumabumelo swa vanhu. Nawumbisi wu herisa Nawu wa PSC, 1997 (Nawu wa 46 wa1997) wa Vumbiwa ra Rhiphabliki ra Afrika-Dzonga ra 1996. 

3.2.  Nawumbisi wu lulamisela ku tumbuluxiwa ka hofisi ya matsalana ya PSC leyi tiyimeleke ku tiyisa ku tiyimela na ku nga teki tlhelo ka nhlangano. Loko Nawumbisi wu pasisiwa wu va nawu, matimba ya PSC ya ta hundziseriwa eka timasipala na mavandla ya mfumo. 

3.3.  Ku cinca swi ta nyika PSC endlelo leri nga na miehleketo yo enta ro hoxa xandla hi ndlela yo twisiseka eka ku aka vukorhorkeri bya mfumo lebyi hlamulaka, matikhomelo lamanene na ku va lebyi susumetiwaka hi nkoka. Nawumbisi wa kumeka eka www.dpsa.gov.za 

4.  Mpfapfarhuto wa Nawumbisi wo Cinca Mulawuri wa Nyutliya wa Rixaka wa 2023

4.1.  Khabinete yi pasisile mpfapfarhuto wa Nawumbisi wo Cinca Mulawuri wa Nyutliya ku va wu yisiwa ePalamende. Nawumbisi wu cinca Nawu wa Mulawuri wa Nyutliya wa Rixaka (NNR), 1999 (Nawu wa 47 wa 1999).  

4.2.  Nawumbisi wu lava ku lulamisa mavangwa lama nga eka Nawu lowu nga kona wa NNR wa 1999. Leswi Nawu wu nga xiswona sweswi a wu fambisani na mitolovelo ya kahle ya matiko ya misava eka xiyenge xa swinawana swa vuhlayiseki bya nyutliya hikuva a wu khumbi mhaka ya ku nga sirheleleki ka vatirhi va le moyeni eka rhadiyexini ya le xibakabakeni. 

4.3.  Nawumbisi wu tlhele wu endleriwa ku yelanisa Nawu wa NNR wa 1999 na swileriso swa Ejensi ya Eneji ya Tiathomo ya Matiko ya Misava (IAEA) na ntolovelo wa yona wa kahle. Afrika-Dzonga i xirho xa IAEA.

E.   Mitirho Leyi Taka

1.   Ku Vekiwa exitulwini ka Presidente wa Rhiphabliki ra Federali ra Nigeria

1.1.   Hi Musumbunuku, 29 Mudyaxihi 2023, Presidente Ramaphosa u ta xixima xirhambo xo ya eka ntirho wo vekiwa exitulwini ka Presidente la hlawuriweke Tatana Bola Ahmed Tinubu wa Rhiphabliki ra Federali ra Nigeria.

1.2.   Ku nghenelela ka Presidente swi ta komba ku ya emahlweni ka vuxaka exikarhi ka Afrika-Dzonga na Nigeria.

1.3.   Nigeria i mutirhisani lonkulu wa Afrika-Dzonga wa swa mabindzu eVupeladyambu bya Afrika. Tifeme ta mabindzu yo hambanahambana ya Afrika-Dzonga ti endlile vuvekisi eNigeria, loko tikhamphani ta le Nigerian na tona ti ri ku ngheneni eAfrika-Dzonga.

2.  Vhiki ra Nsirhelelo wa Vana 

2.1  Afrika-Dzonga yi ta fungha Vhiki ra Nsirhelelo wa Vana kusukela hi ti 28 Mudyaxihi kufikela ti 4 Khotavuxika 2023 ehansi ka nhlokomhaka leyi nge: “A hi Sirheleleni Vana hi Nkarhi wa COVID-19 na le Ndzhaku kayona”. Pfhumba ri hlanganisa tisekitara hinkwato na vaakindhawu ku fikelela nhluvukiso, nhlayiso na nsirhelelo wa vana.

2.2  Lembe leri pfhumba ri ta kongomisa eka RISIHA, nongoloko lowu simekiweke eka vaakindhawu wo sivela no nghenelela ka ha ri na nkarhi, leswi nga na xikongomelo xo susa vana eka ku ka va nga sirhelelekanga ku ya eka ku sihalala.

3.  Rendzo ra DDM ya Vulanguteri ra le ka Xifundzankulu xa Kapavuxa    

3.1  Xandla xa Presidente, Tatana Paul Mashatile u ta teka Rendzo ra DDM ya Vulanguteri ro ya eka Xifundza xa OR Tambo na Buffalo City Metro, eKapavuxa hi ti 26 na ti 27 Mudyaxihi 2023. 

3.2  Rendzo leri i xiphemu xa ku sungula ka mfumo ku tiyisisa leswaku nhluvukiso wa vaakindhawu wu endliwa hi ndlela yo hlanganeriwa leyi seketeriwaka hi endlelo ra DDM. 

4.  Palamende ya Vutsevu ya Palamende ya Matiko ya Afrika (PAP)

4.1  Varhangeri ku suka eka tikonkulu hinwaro va hlengeletanile kusukela hi Musumbunuku, 15 Mudyaxihi 2023 eMidrand, eAfrika-Dzonga hikwalaho ka Palamende ya Vutsevu ya PAP.  Ntshamo wu ta hela 02 Khotavuxika 2023.

4.2  PAP yi lava ku languta mitlhontlho yo fana eka tikonkulu hinkwaro naswona yi andlariwa hi Varhengeri va Afrika ku suka eka tikonkulu hinkwaro.

5.  Khomixini ya Sayense ya le Lwandle ya le Xikarhi ka Mifumo (IOC)

5.1  Afrika-Dzonga yi ta nghenela sexini ta vu56 ya huvonkulu leyi nga ta khomeriwa eParis, eFrance kusukela ti 16 ku fikela ti 30 Khotavuxika 2023.

5.2  IOC ya nhlangano wa UN wa Dyondzo, Sayense na Mfuwo (IOC-UNESCO) I huvo ya UN leyi nga na vutihlamuleri byo seketela sayense ya le lwandle ya misava hinkwayo na vukorhokeri.

5.3  Afrika-dzonga yi tekela enhlokweni nkoka wa ndzavisiso na mafambiselo ya malwandle ya yona na mimbango ya le tibuweni ta malwandle ku fikelela nhluvukiso lowu kotaka ku yiseka emahlweni. Ndzavisiso wa le lwandle wu tlhela wu pfuna hi ku nyika swilemukiso swa le ku sunguleni swa makhombo lama sukelaka elwandle na ku pfuna mfumo ku teka swiboho swo twisiseka.

6.  Afrika-Dzonga yi rhurhela vunghwazi bya mitlangu leyikulu

6.1  Vaseketeri va mitlangu ku suka emisaveni hinkwayo va nga langutela ku amukeriwa hi mandla mambirhi ka Ubuntu na malwandla loko va ta eka Khapu ya bolo ya mavoko na Vunghwazi bya Karati ya Misava ya Kimura Shukokai International (KSI) Karate eAfrika-Dzonga. Afrika-dzonga yi na rhekhodo ya ku rhurhela mitlangu leyikulu hi ku hetiseka.

6.2  Nyanyuko wu ya emahlweni wu kula leswi ku nga sala ku hundza masiku ya makumetsevu (60) ku nga se sungula Khapu ya Bolo ya Mavoko eKapa kusukela ti 28 Mawuwani ku fikela ti 6 Mhawuri 2023. Leri i ro sungula ku va mphikizano lowu wa ndhuma wu khomeriwa eAfrika.

6.3  Khabinete yi kombela vanhu hinkwavo ku seketela pfhumba ra Ravuntlhanu ra Bolo ya Mavoko, hi ku ambala mpahla ya vaseketeri kumbe ku khavisa hi mihlovo ya rixaka ku seketela xipano xa Afrika-Dzonga xa Bolo ya Mavoko.

6.4  KSI ya Afrika-Dzonga na yona yi rhurhela Vunghwazi bya Karati ya Misava ya KSI ya vu20 eKapa kusukela ti 10 kufikela ti 15 Mawuwani 2023, naswona ku navelela leswinene ka hina swi hundziseriwa eka Team SA loko yi ri karhi yi lulamisela ntirho lowu wa ndhuma wa misava hinkwayo.

6.5  Afrika-Dzonga yi rhurhela Vunghwazi bya Makumu bya Tinghwazi ta Thenisi ya le Tafuleni ya 2023 hi ku tinyungubyisa eDurban International Convention Centre. Kwalomu ka 600 wa vatlangi kusuka ematikweni yo hambanahambana emisaveni hinkwayo va le ka migingiriko leyi eka nkarhi wa swewi naswona mphikizano lowu wu nyika vatlangi va hina xivandlanene xo kombisa talenta ya vona. Mphikizano wu sungurile hi ti 20 Mudyaxihi 2023 naswona wu ta ya emahlweni kufikela ti 28 Mudyaxihi 2023.

F.   Marungula

1.   Ku hoyozela

Khabinete yi hundzisele ku hoyozela na ku navelela leswinene eka: 

- Holobye wa timali, Tatana Enoch Godongwana, loyi a nga nyikiwa Sagwadi ra Mubangi wa Afrika wa Ndhuma wa Holobye wa Timali wa Lembe wa 2023 eSharm El Sheikh, eEgypt hi ravunharhu, 24 Mudyaxihi 2023 hi matshalatshala yo fambisa ikhonomi ya Afrika-Dzonga lembe leri nga hundza eka mbango wo tika wa matiko ya misava na wa laha kaya.  Sagwadi ri tekela enhlokweni ku tirhisa ka Holobye ka pholisi ya swa timali ku hatlisisa vuveksi eka sekitara ya eneji leyi pfuxetiwaka.

- Hana Gammon, mutsari wa MuAfrika-Dzonga wa malembe ya 20 loyi a nga wina Sagwadi ra Xitori xo Koma xa Commonwealth ya 2023, eka xifundza xa Afrika na ku va munhu lontsongo eka matimu ya sagwadi. 
- Xipano xa Rhagbi xa Stormers ku va xi fikelela makumu ya United Rugby Championship. Stormers va ta phikizana na Irish Musters Exitediyamu xa Cape Town hi migivela, 27 Mudyaxihi 2023. 

- Tatana Zakes Mda, mutsari wa tinovhele wa laha Afrika-Dzonga na Profesa Tshilidzi Marwala, khale ka Xandla xa Chaselara na Nhloko ya Univhesiti ya Johannesburg, lava nga langiwa eka masagwadi ya Tintlhari ya 2023. Tatana Mda na Profesa Marwala va langiwile exikarhi ka vanhu 19 lava humeleke va MaAfrika lava nga humelela swinene eka swiyenge swo hambanahambana.
 

2.    Ku chavelela 

Khabinete yi kombisile ku chavelela eka ndyangu na vanghana va: 

- Muyimeri wa tiko eka Rhiphabliki ra Algeria, Tatana Billy Masetlha, loyi a tirheleke Afrika-Dzonga eka swiyimo swo hambanahambana swa mfumo, ku katsa ku tirha tanihi Mulawurinkulu wa vukorhokeri bya vunhlori. A nghenelerile hi vuenti eka Nyimpi yo lwela ntshunxeko wa Afrika-Dzonga, ku katsa na ku va xirho xa Umkhonto we Sizwe. 

- Murthi Naidoo, loyi a nyiketeleke vutomi bya yena eka nyimpi yo lwela ntshunxeko wa tiko. A pfaleriwile hi maphorisa kusukela hi Hukuri 1965 kufikela Dzivamusoko 1966 handle ko chajiwa naswona u tirhile hi ku gingirika eka nkarhi wa le maninginingini ya xiyimo xa khombo hi ku hela ka malembe ya va ma 1980.

- Barry Dwolatzky, loyi a ri mabulandlhela eka sekitara ya tiko ya mahungu na thekinoloji ya vuhlanganisi. A ri phurofesa (Loyi a tirhisaka vito kambe a hume phexeni) eka Xikolo xa Vuinjhiniyara bya Gezi na Mahungu eka Fakhalithi Vuinjhiniyara na Mbango wo Aka eUnivhesiti ya Wits.

- Vanhu va 15 lava nga lahlekeriwa hi vutomi hikwalahoka kholera eka ntungu wa le Hammanskraal eka City of Tshwane.
 

Swivutiso: Tatana Michael Currin – Muvulavuleri wa mfumo wo Khomela
Riqingho ra le nyongeni: 082 462 7896