A.    Xiyimo xa Khabinete eka Timhakakulu

1.    Ikhonomi 

1.1.    Khabinete yi amukele ku ehlanyana eka mpimo wa mpfumaleko wa mitirho etikweni, lowu wu ehleke hi 0.6%, kusuka 34.5% eka kotara yo sungula kufika ka 33.9% eka kotara ya vumbirhi ya 2022. Tinhlayo leti hangalasiweke eka Mbalango wa Nhlayo ya Vatirhi wa Kotara na Kotara hi Tinhlayonhlayo ta Afrika-Dzonga ti komba leswaku mivuyelo ya mitirho leyikulu kutlula hinkwayo yi rhekodiwile eka Vukorhokeri bya Miganga na Vanhu (276 000), Mabindzu (169 000), Timali (128 000) na Vuaki (104 000). 

1.2.    Nhlayo hinkwayo ya vanhu lava thoriweke yi yime eka 15, 6 wa timiliyoni eka kotara ya vumbirhi ya 2022, kasi nhlayo ya vanhu lava nga tirhiki yi tlakuke hi 132 000 kufika eka 8, 0 wa timiliyoni eka kotara ya vumbirhi ya 2022 loko ku fananisiwa na kotara leyi nga hundza.

1.3.    Mivuyelo leya le hansi kambe yo amukeleka yi komba leswaku matshalatshala lama hlanganeriweke hi mfumo na vatirhisani va yona lava nga na vuxaka bya xinakulobye ku kurisa ikhonomi na ku tumbuluxa mitirho leyi dingiwaka swonghasi ma le ku sunguleni ka ku tswala mihandzu. 

1.4.    Lebyi i vumbhoni eka ntiyiso wa leswaku loko hinkwerhu loko hi tirhisana hi ku tirhisa matimba ya hina ya nhlanganelo, hi nga hlula mitlhontlho leyi hi nga langutana na ikhonomi ya hina. 

1.5.    Khabinete yi twisisa ku hela ntamu ka vanhu va Afrika-Dzonga loko va ri karhi va kayakaya hi ku hanya vutomi bya vona bya siku na siku hikwalaho ka ndhurho wa ku hanya na mpimo wa mpfumaleko wa mitirho wa le henhla. Tanihi mfumo lowu hlayisaka, hi tshama ha ha tiyimiserile na ku tiboha ku tirhisana na vatirhisani va hina lava nga na vuxaka bya xinakulobye ku aka vumundzuku byo antswa bya munhu un'wana na un'wana. Mfumo wu tshama wa ha tibohile ku seketela mabindzu ya laha tikweni hi ku xava tinhundzu na vukorhokeri swa laha tikweni.

2.    Switirhisiwakulu swa mfumo

2.1.    Khabinete yi sole ku onheteriwa ka switirhisiwakulu hi vatshami va le Tongaat eKwaZulu-Natal hi nkarhi wa ku kombisa ku vilela hi mayelana na mfikelelo wa mati. Khabinete yi kombele leswaku ku va na ku hola na ku lehisa timbilu tanihiloko ntirho wu ri eku endlekeni ku vuyisela ematshan'weni Mitirho ya Mbhasiso wa Mati ya Tongaat.  

2.2.    Khabinete yi twisisa ku hela ntamu ka vatshami lava a va fanele ku tirhisa tilori ta mati ku ringana nkarhi lowu engeteriweke kusukela loko ku vile na nkhukhulo emasungulweni ya lembe leri. Hambiswiritano, madzolonga na hansahansa a hi xitshunxo, naswona ku onheteriwa ka switirhisiwakulu swa mfumo swi vavisa ntsena vaakandhawu va le migangeni yaleyo.

3.    Nawu wa Hundzuluxo wa Tisisiteme ta Timasipala ta Mifumo ya Miganga wa 2022

3.1.    Khabinete yi amukele ku sayiniwa ku va nawu ka Nawu wa Hundzuluxo wa Tisisiteme ta Timasipala ta Mifumo ya Miganga, 2022 (Nawu wa 3 wa 2022) hi Phuresidente Cyril Ramaphosa. Nawu lowu wu na xikongomelo xa ku antswisa vuswikoti na mipimo ya matikhomelonene ya mfumo wa miganga. Nawu lowu wu vumba xiphemu xa matshalatshala ya mfumo ya ku endla Vukorhokeri bya Mfumo byi va bya xiphurofexinali na ku tiyisisa leswaku ku va na mphakelo lowu yisekaka emahlweni wa vukorhokeri eka vanhu, tanihi mfanelo ya masungulo leyi hlayisiweke eka Vumbiwa ra Rhiphabuliki ya Afrika-Dzonga ya 1996.

3.2.    Nawu lowu wu koxometa tiphurosese leti faneleke ku landzeleriwa eka ku thoriwa ka swiyimo swa le henhla. Sweswi wu sivela tiofixiyali ta mfumo ta le henhla ku khoma ntirho wa hofisi ya tipolitiki eka mavandla ya tipolitiki. Nakambe leswi Nawu lowu wu nga kona, swivandla swa vafambisi va masipala leswi nga pfuleka swi languteriwa ku navetisiwa etikweni hinkwaro ku koka rinoko vayimelakulanghwa vo tala swinene. 

3.3.    Khabinete ya tshemba leswaku ku cinca loku ku ta tiyisisa leswaku lava va thoriweke kumbe va hlawuriweke eka swiyimo leswi va ta kota ku humelerisa switshembiso swa vona ku endlela leswaku hi kota ku fikelela vutomi byo antswa bya hinkwavo.

4.    Vugevenga 

4.1.    Khabinete yi hoyozele tiofixiyali ta xibalo ta le mindzilakaneni ta Vukorhokeri bya Xibalo bya Afrika-Dzonga eka ku khoma 785 kg ta methamfetamini ya khirisitala leyi nga na nkoka wa le xitarateni wa R236 wa timiliyoni eka Rivala ra Vuhahiselo ra Matiko ya Misava ra OR Tambo hi Sonto, 28 Mhawuri 2022. Ku khomiwa ka swidzidziharisi leswi ku ta rhumela xitsundzuxo lexi nga erivaleni eka mitlawa ya makhamba leswaku tihlaluko ta hina to nghena na ku huma laha tikweni ti sirheleriwile swinene naswona vaofisiri va ka hina va le ku tirheni hi matimba ku herisa vugevenga byihi kumbe byihi.

B.    Swiboho swa Khabinete

1.    Xiviko xa Khansele hi mayelana na Ndzavisiso wa Dyondzo ya le Henhla (CHE) eka Muholo wa Swandla swa Vachanselara va Tiyunivhesiti na Vafambisinkulu va Vurhangerinkulu eAfrika-Dzonga

1.1.    Khabinete yi nyikiwile vuxokoxoko hi mayelana na mivuyelo ya ndzavisiso wa CHE lowu wu komberiweke hi 2020 hi Holobye wa Dyondzo ya le Henhla Sayense na Vutumbuluxi, Dkd Blade Nzimande, ku kambela tilevhele ta miholo na maendlelo ya varhangerinkulu va tiyunivhesiti eka nkarhi wa 15 wa malembe kusuka hi 2005 kufika 2019.

1.2.    Vulavisisi lebyi a byi fanele ku tumbuluxa vuyisekamahlweni, nkoteko na nhluvukiso wa tiyunivhesiti kumbe sekitara ya dyondzo ya le henhla etikweni. Xiviko lexi xi katsakanya swikumiwakulu swin'we na swibumabumelo swo lulamisa leswi ringanyetiwaka. 

1.3.    Swibumabumelo leswi swi ringanyeta, exikarhi ka swin'wana, phurosese ya miholo leyi tiyisiweke na ku va ya nkavuciva swinene. Ku tumbuluxiwa ka xivumbeko xa vuangameri xa le handle na ku va lexi tiyimelaka ku angamela phurosese yo teka swiboho ya miholo.  Nakambe yi ringanyeta ku tiyisiwa ka tisisiteme ta nkambelo wa matirhelo eka mihlangano. Ndzavisiso lowu wu tlhele wu tekela enhlokweni tisayizi to hambanahambana ta mihlangano leyi naswona wu tlhele wu endla mpimaniso wo fananisa wa le ka matiko ya misava.

1.4.    Holobye wa Dyondzo ya le Henhla, Sayense na Vutumbuluxi u languteriwa ku kanela xiviko lexi na vurhangeri bya tiyunivhesiti tanihi goza ro tiyisa mihlangano leya dyondzo. Endzhakukaswona xiviko lexi xi ta hangalasiwa eka webusayiti ya Ndzawulo ya Dyondzo ya le Henhla na Vuleteri: www.dhet.gov.za. 

2.    Ncinco lowu Hatlisisiweke wa Ndzavisiso na Vuswikoti bya ku Dyondzisa eka Sekitara ya Dyondzo ya le Henhla

2.1.    Khabinete yi seketele swibumabumelo swa milavisiso yimbirhi leyi yi komberiweke ku tsundzuxa hi magoza lava ma faneleke ku endliwa ma va kona ku endlela ku hatlisisa ncinco wa ndzavisiso na vuswikoti bya ku dyondzisa eka mihlangano ya ku dyondza ka le henhla.

2.2.    Xiviko xo sungula xi endliwile hi Xipano xa Xintirhwana xa Vaholobye lexi xi lavisiseke switsandzisi leswi swi sivelaka ku thoriwa, ku hlayisiwa ka vatirhi na ku tlakusiwa ka swidyondzeki swa le Afrika-Dzonga swa vantima. Xiviko xa vumbirhi – lexi komberiweke hi Ndzawulo ya Sayense na Vutumbuluxi na Fawundexini ya Ndzavisiso wa Rixaka – xi endliwile hi Tiyunivhesiti ta Afrika-Dzonga, muyimeri wa huvo yo angarhela ya 26 wa tiyunivhesiti ta mfumo etikweni.

2.3.    Havumbirhi bya swiviko leswi swi ringanyeta maqhinga yo phalala ku hatlisisa ncinco eka swiyenge swo angarhela swa ntlhanu, ku nga eka xikongomelokulu xa tidyondzo ta le ndzhaku ka digiri yo sungula; vutekaxiave bya vatirhi, mfuwo na maendlelo ya nhlangano; pholisi na qhinga, swipfuno swo tsongahala. 
 
3.    Ntwanano wa Matiko ya Misava hi mayelana na Swipfuno swa Swilawulantekelelo swa Swimila eka Swakudya na Vurimi (Ntwanano)

3.1.    Khabinete hi pasise xiringanyeto xa Ntwanano lowu ePalamende ku ya amukeriwa. Leswi swi ta kotisa Afrika-Dzonga ku vumba xiphemu xa mavandla lama nga eka Ntwanano lowu, lowu wu leteleka matiko lama nga swirho eka ku hlayisa na ku tiyisisa leswaku ku na matirhiselo lama yisekaka emahlweni ya swipfuno swa swilawulantekelelo swa swimila eka swakudya na vurimi.

3.2.    Ku amukeriwa ka Ntwanano lowu swi ta tlhela swi tiyisa vutiboheleri bya tiko eka nhlayiso na ntirhiso lowu yisekaka emahlweni wa swipfuno swa swilawulantekelelo swa swimila, na ku nyika nseketelo wa miganga ya le matikoxikaya.

4.    Rimba ra ku Cinca Lokunene ka Afrika-Dzonga

4.1.    Khabinete yi pasise Rimba ra ku Cinca Lokunene leswaku ri tirhisiwa. Rimba leri ri nyika xivono lexi avelaniwaka xa Afrika-Dzonga leyi kondzelelaka tlilayimete, yo ringana. Ri hlamusela milawu na swiyenge swa pholisi ku fikelela leswi. Rimba lera ku cinca ri ta khumba munhu un'wana na un'wana eAfrika-Dzonga, naswona ri nyika xivandlanene xa ku tirhana na mikandzingano ya matimu na ku tumbuluxa ikhonomi leyi yi vuyerisaka hinkwavo.

4.2.    Khomixini ya Tlilayimete ya Phuresidente yi endle phurosese ya nkanerisano wo angarhela na vatirhisani lava nga eka vuxaka bya xinakulobye naswona yi kume nseketelo wo angarhela wa rimba leri. Khabinete yi tiyisise leswaku ku cincela eka ikhonomi ya khaboni ya ziro leyi salaka yi boheka ku seketela minavelo ya nhluvukiso ya rixaka, ku katsa na ntirho wo enerisa eka hinkwavo, ku katsiwa ka vanhu hinkwavo na ku herisiwa ka vusweti.

4.3.    Khabinete yi komberile vatirhisani lava nga eka vuxaka bya xinakulobye ku seketela na ku tikatsa eka rimba leri. Kungu ra matirhiselo leri koxometiweke ra rimba leri ri ta hluvukisiwa, naswona ri ta katsiwa eka sisiteme ya nkunguhato na mapimanyetelo ya mfumo.

5.    Khadi ra Layisense ya Vuchayeri ra Afrika-Dzonga Lerintshwa

5.1.    Khabinete yi pasise ku siviwa ka Khadi ra Layisense ya Vuchayeri ra nkarhi wa sweswi kuya eka rin'wana leri nga na swihlawulekisi swa dizayini ya nsirhelelo swo tala. 

5.2.    Sisiteme ya nkarhi wa sweswi yi vile yi ri eku tirheni kusukela hi 1998. Thekinoloji leyi se yi antswile naswona yi le ku durheni ku hlayisa switirhisiwakulu swa nkarhi wa sweswi. Khadi leri ringanyetiwaka lerintshwa ri ta endla layisense ya vuchayeri ya tiko yi fambelana na Layisense ya Vuchayeri leyi Landzelelaka Vutitivisi bya Munhu Yena N'wini bya Thekinoloji ya Vuxokoxoko ya Matiko ya Misava (ISO18013).

6.    Pholisi ya Nongoloko wa Mitirho ya Mfumo lowu Ndlandlamukisiweke (EPWP)

6.1.    Khabinete yi pasise ku gazetiwa ka Pholisi ya EPWP ya mpfapfarhuto leswaku vaaki va nyika mavonelo. EPWP hi yin'wana ya minongolokokulu ya mfumo leyi nga na xikongomelo xa ku nyika mphalalo wa vusweti na wa malinghena hi ku tumbuluxa swivandlanene swa mitirho ya nkarhinyana, ngopfungopfu eka vantshwa na vavasati. 

6.2.    Pholisi leyintshwa ya mpfapfarhuto yi ta tiyisa nongoloko lowu na veka erivaleni swiphemu swo tanihi miholo, modlolo wa manyikelo ya timali na nsirhelelo wa vanhu, na ku tlhela yi fambelanisa EPWP na maendlelo ya vatirhi ya ximanguvalawa. Yi ta kondletela swinakulobye exikarhi ka mfumo na sekitara leyi nga riki ya mfumo eka ku tiyisisa leswaku EPWP yi hoxa xandla swinene eka ku tumbuluxiwa ka mitirho yo enerisa na ku hungutiwa ka vusweti. Pholisi leyi yi ta tlhela yi kondletela vutumbuluxi eka ku tirhisiwa ka minongoloko ya mitirho ya mfumo etikweni hinkwaro. 

7.    Mihundzuluxo eka Ntlhandlamano wa Swingwece wa Xidesimali wa Vumune wa Afrika-Dzonga

7.1.    Khabinete yi pasise xihlawulekisi, dizayini na nhlengeleto wa Ntlhandlamano wa Swingwece wa Xidesimali wa Vumune wa Afrika-Dzonga wa lembe ra 2023. Yi pasise sisiteme yo cincana ya lembe na lembe ya matirhelo ya tindzimi ta ximfumo eka ntlhandlamano wa swingwece wa xidesimali wa vumune.

7.2.    Rito “Afrika-Dzonga” ri ta nghenisiwa eka tlhelo rin'we ra swingwece na ku pirintiwa hi tindzimi ta ximfumo hinkwato. Tindzimi tinharhu ti ta tirhisiwa eka xingwece xa R5; tindzimi timbirhi eka swingwece swa R2; 50c, 20c na 10c, kasi R1 yi ta va h ririmi rin'we. Tindzimi leti hinkwato ti ta tirhisiwa hi endlelo ro cincana ra lembe na lembe eka 10 ra malembe lama taka.

8.    Pholisi ya Malawulelo ya Risima ra Mati leyi Pfanganisiweke ya Mpfapfarhuto (IWQM) ya 2022

8.1.    Khabinete yi pasise ku gazetiwa ka Pholisi ya IWQM ya Mpfapfarhuto leswaku vaaki va nyika mavonelo. Pholisi leyi ringanyetiwaka yi ta siva Pholisi WQM leya khale ya 1991 naswona qhinga ra yona ri endliwile ri va kona hi 2006. 

8.2.    Pholisi leyi yi katsaka xikatsa xa milawu leyi yi nga ta vumba masungulo ya malawulelo ya risima ra mati. Yi nyika mfambelaniso eka milawu leyi fambelanaka na mati leyi fambelanaka hinkwayo na vutiboheleri bya misava hinkwayo bya tiko eka ku phakeriwa na nhlayiso wa mati tanihi xipfuno xo kala.

9.    Pholisi ya Vunavi bya Swihondzo swa Rhadiyo ya Rixaka leri Landzelaka ya Mpfapfarhuto

9.1.    Khabinete yi pasise ku kandziyisiwa ka Pholisi ya Vunavi bya Swihondzo swa Rhadiyo ya Rixaka leri Landzelaka ya mpfapfarhuto leswaku vaaki va nyika mavonelo. Vunavi bya swihondzo swa rhadiyo i xipfuno xa ntumbuluko xo tsongahala lexi xi nga xa nkoka swonghasi eka ku kula ka ikhonomi ya xidijitali ya Afrika-Dzonga na switirhisiwakulu swa vuhlanganisi.

9.2.    Pholisi leyi ringanyetiwaka hi na makungu ya ku seketela maavelo ya vunavi na ku nyikiwa ka layisense eka vukorhokeri bya tintambhu ta tiqingho; vuhaxi; vumakaswikepe na malwandle; ndzavisiso na nhluvukiso; mfikelelo wa miganga, na tiindasitiri letu fambelanaka tin'wana. Pholisi leyi yi tlhela yi lava ku kondletela ndzingano na maavelo lamanene ku hoxa xandla eka ncinco wa sekitara na mfikeleleko wa nkhomaniso wa xidijitali hambi eka swiphemu swa le handle swa tiko.

10.    Vuyimelakulanghwa bya Afrika-Dzonga bya Khansele ya Yuniyoni ya Vuhlanganisi bya Tiqingho ya Matiko ya Misava (ITU) na Bodo ya Swinawana swa Rhadiyo 

10.1.    Khabinete yi pasise vuyimelakulanghwa bya Afrika-Dzonga bya Ttn Mandla Samuel Mchunu eka Bodo ya Swinawana swa Rhadiyo ya ITU (Xifundza xa D). Ttn Mchunu eka nkarhi wa sweswi i xirho xa bodo lexi nga eku tirheni. U ringanyetiwa leswaku a hlawuriwa hi vuntshwa eka Khansele ya ITU eka theme ya 2023 kufika 2026. 

10.2.    Mihlawulo leyi yi ta va kona hi nkarhi wa Khomferense ya Vayimeri lava nga na Matimba ya ITU leyi nga ta ku khomiwa eBucharest, Romania kusuka 26 Ndzati kufika 14 Nhlangula 2022. Afrika-Dzonga yi tshama ya tibohile eka swikongomekulu na swikongomelo swa ITU swa ku pfala vangwa ra xidijitali na ku khomanisa vanhu hinkwavo va misava. 

C.    Swiendleko leswi Taka

1.    N'hweti ya Ndzhaka 

1.1.    N'hweti ya Ndzhaka hi Ndzati nan'waka yi ta tsundzukiwa ehansi ka nkongomelo: “Ku Tlangela Ndzhaka ya Solomon Linda na Vuyimbeleri bya Xintu bya Afrika-Dzonga”. Khabinete yi hlohlotela vanhu va Afrika-Dzonga hinkwavo ku tirhisa N'hweti ya Ndzhaka ku tlangela ndzhaka na ku hambana ka hina ka mfuwo leswo leswi swi nga na matimba ya ku vumba vun'we bya rixaka ra ka hina. Hinkwerhu hi boheka ku tirhisana ku herisa ku avana na nkavululami ka nkarhi lowu nga hundza na ku kondletela moya wa vutitwi bya ku va munhu wa le Afrika-Dzonga loyi a tinyungubyisaka.

D.    Swihungwana

1.    Vuhoyozeri

Khabinete yi hundzise vuhoyozeri bya yona na ku navelela leswinene eka: 

- Vahluri hinkwavo, van'watimendlele na vaphikizani lava va tekeke xiave eka Comrades Marathon ya 95, leyi tivekeka tanihi “Nsiyanonkulu wa Vanhu”, hi Sonto, 28 Mhawuri 2022. Nsiyano wa vavanuna wu winiwile hi Tete Dijana (5 wa tiawara, 30 wa timinete, 38 wa tisekondi) wo huma eMahikeng eka N'walungu-Vupeladyambu loko xitsutsumi xa le Russia xona Alexandra Morozova (6 wa tiawara, 17 wa timinete, 47 wa tisekondi) xi winile nsiyano wa vavasati.   

2.    Michavelelo 

Khabinete yi hundzise michavelelo ya yona eka ndyangu na vanghana va: 

- Manana Rita Alice Ndzanga (88), khale ka socha ra Nyimpi ya Ntshuxeko tlhelo muyimeri wa vatirhi wa mabulandlela loyi a nga tlhela a va muamukeri wa Risiva ra Rixaka ra Luthuli hi 2004 eka “vuhoxaxandla bya yena bya vutomi hinkwabyo eka nyimpi ya timfanelo ta vatirhi na le ka ku humelerisiwa ka Afrika-Dzonga yo tshunxeka na ku va ya xidemokirasi, leyi nga yiki hi rixakanghohe, leyi nga yiki hi rimbewu”.

- Ntlhanu wa maphorisa ya Vukorhokeri bya Maphorisa bya Afrika-Dzonga (SAPS) lava a va ri vakhandziyi endzeni ka xihahampfhuka xa SAPS lexi xi weke eka Rivala ra Vuhahiselo ra Rand, Germiston hi Ravumbirhi, 30 Mhawuri 2022.  SAPS yi le ku lavisiseni ka ku wa loku. Khabinete yi navelele muhahisi loyi vaviseke swinene ku hola hi ku hatlisa.

E.    Ku thoriwa

1.    Ku thoriwa hinkwako ku fanele ku landzelela vutiyisisi bya mithwaso na mbhasiso lowu faneleke.
a.    Mhn Gugulethu Abigail Thimane tanihi Xandla xa Mulaweuri-Jenerala (DDG): Vulanguteri bya Sekitara ya Mfumo na Nhluvukiso wa Vuswikoti eka Ndzawulo ya Nkunguhato, Vulanguteri na Nkambelo. 
b.    Mhn Kwena Komape tanihi DDG: Nhluvukiso wa Ikhonomi, Mabindzu na Vumaketi eka Ndzawulo ya Vurimi, Antswiso wa Misava na Nhluvukiso wa Matikoxikaya. 
c.    Dkd Bongani Elias Sithole tanihi DDG: Senthara ya Malawulelo ya Timhangu ya rixaka eka Ndzawulo ya Mfumontirhisano.

2.    Khabinete yi pfumelelanile na ku thoriwa loku landzelaka:
a.    Ttn Songezo  Booi tanihi Muofisirinkulu wa Vurhangerinkulu (CEO): Khansele ya Ntsariso wa Vamaki va Tindlu ta Rixaka.
b.    Bodo ya Khoporexini ya Vucelamigodi bya Mbalango na Timali ya Afrika:
(i)    Ttn Zacharias Bernardus Swanepoel (Mutshamaxitulu);
(ii)    Ttn Mzwandile Zwelinzima Themba Masondo; na
(iii)    Mhn Phumzile Mthombeni (Mulawuri wa Vurhangerinkulu).

3.    Ttn Patrick Dlamini tanihi CEO (Ku Engeteriwa ka Kontiraka ya ku Thoriwa) wa Bangi ya Nhluvukiso ya Dzongeni wa Afrika. 

Swivutiso: Phumla Williams – Muvulavuleri wa Khabinete 
Selifoni: 083 501 0139