Loko lembe ri karhi ri hela, Khabinete yi hlangana na MaAfrika-Dzonga eku tsundzukeni ka lembe ra vunharhu ya ku hundza emisaveni ka Nelson Mandela hi ti 5 N'wendzamhala 2013.

“Swilaveko swa hina swa siku na siku tanihi MaAfrika-Dzonga ya ntolovelo swi fanele ku humesa ntiyiso wa xiviri wa Afrika-Dzonga leswi nga ta tiyisisa ripfumelo ra vumunhu eka vululami, swi tiyisisa ku tshemba ka rona eka vunene bya moya wa munhu, na ku yisa ku tshemba ka hina hinkwako emahlweni ka vutomi byo dzuniseka bya hinkwavo.” – Nelson Mandela

Madiba a hlambanyile eka milawu ya Vumbiwa ra hina na xivono xa rixaka ro tshunxeka, ra kahle na ku va ra vun'we leri seketelaka rixaka leri hi faneleke ku tirha ku yisa eka rona. Ku endla leswi, MaAfrika-Dzonga va fanele ku va van'we hi xivono xo fana xa rixaka ro antswa.

1. Ku tirhisiwa ka tiphurogiremenkulu ta mfumo

Ikhonomi ya Afrika-Dzonga

1.1. Khabinete yi ndhundhuzela ku pfuna ka vutirhisani bya Xipanu xa Afrika-Dzonga – lexi vumbiweke hi mfumo, bindzu, vatirhi na MaAfrika-Dzonga hinkwawo – ku va xi tirhisana swin'we ku sirhelela mpimo wa vuvekisi bya Afrika-Dzonga. Hi ku tirha swinene na nghingiriko lowu hlanganeke, ikhonomi na ku tshemba ka muvekisi swi tumbuluxiwile eka mikarhi leyi yo tika ya ikhonomi.

Phuresidente Jacob Zuma u sungurile Xipano xa SA ku kuma tisekithara to hambana ku tirhisana ku kurisa nakambe ikhonomi ya hina, ku koka mahlo ya vuvekisi na ku tumbuluxa mitirho ya vanhu va hina. Mihluvuko leyi ya phositivhi yi fanele ku hi hlohlotela ku tirha ku tlurisa ku yisa Afrika-Dzonga emahlweni.

1.2. Vukorhokeri bya Muvekisi bya Moody, Fitch Ratings na Standard & Poor va tshikile xiyimo xa mpimo wa swikweleti xa vutifumi xa Afrika-Dzonga ehenhla ka giredi ya vuvekisitsongo.
Swivilelo leswi humesiweke hi tiejensi swi tekeriwile enhlokweni naswona xikan'we na vatirhisani va swa miganga va hina hi le ku hatlisiseni ku nghenelela ku cinca ikhonomi. Khabinete yi tshama ya ha ri na ku tshemba leswaku ndlela leyi vekiweke eka NDP na kungu ra mfumo ra mahlanganiselo ya swa xibalo, swin'we na nsimeko wa Kungu ra Timhaka ta Kaye, swi ta pfuna Afrika-Dzonga ku tshama ri ri tiko ra giredi ya vuvekisi.

1.3. Khabinete xiyaxiyile leswaku swimakiwa hinkwaswo swa tiko swa Afrika-Dzonga (GDP) swi kurile hi 0.2% eka kotara ya vunharhu. Vanyikerikulu eka ku kula ka GDP i sekithara ya migodi na swicelwa, timali, vukorhokeri bya nhundzu na bindzu, na vukorhokeri bya mfumo byo angarhela. Sekithara ya vurimi, swihlahla na tinhlampfi leyi nga na kontiraka ya -0.3%; vumaki bya -3.2%; gezi, gasi na mati hi -2.9%; na nxaviselano, -2.1%. Dyandza ka ha ri rona ri vangaka ku ya ehansi swinene eka sekithara ya vurimi.

1.4. Ku nyiketiwa ka mapapila ya vun'winyi eka miganga ya ntlhanu ya le Bahurutshe hi Holobye wa Nhluvukiso wa Makaya na Antswiso wa Misava, Tat. Gugile Nkwinti, i xin'wana xa swikoxo swa misava lexikulu ku va xi hetisisiwa ePurasini ra Swiharhi swa nhova ra le Motsane ehandle ka Zeerust eN’walungu-Vupeladyambu.

Ku tlula makumentlhanumune wa magidi (54 280) wa tihekitara ta misava, leti katsaka purasi ra swiharhi swa nhova, ta karhi ta vuyiseriwa.

Naswona, ku simekiwa ka phurojeke ya ndzingeto ya Rimba ra Pholisi eku Tiyiseni ka Timfanelo ta Vuxaka bya Vanhu lava Tirhaka eka Misava (pholisi ya 50/50) ya N'walungu Vupela-dyambu eka Purasi ra Stars Away eOttoshoop, eZeerust, ku landzela ku hetisisiwa ka ntwanano lowu nga ta vona vatirhi va le mapurasini na murimi va hundzuka vinyi va bindzunyingi ra purasi.

1.5. Switirhisiwa swa Mati i xiphemu xa Kungu ra Switirhisiwa swa Rixaka ra mfumo ku cinca nkanghala ya swa ikhonomi ya hina loko ku karhi ku tumbuluxiwa mitirho yintshwa na ku tiyisisa mphakelo wa vukorhokeri bya masungulo.

Ku simekiwa ka Phurojeke ya Engetelo wa Mati ya Nambu wa Mokolo na Crocodile (Vupeladyambu) ku kombisa ku tiboha ka mfumo ku hlamula eka swilaveko swa vaakatiko. Switirhisiwa swa hundziselo wa mati swi phakela mati eka Masipala wa Muganga wa Lephalale, switichi swa gezi swa Eskom (Matimba na Medupi), pulanti ya mbhasiso wa mati xa le Zeeland, Mugodi wa Exxaro's Grootegeluk. Swi tlhela swi hundzisela mati kusuka eNambyeni wa Crocodile eVupeladyambu kusuhi na Thabazimbi kufika eka ndhawu ya le Lephalale.

1.6. Mitirho yo Basisa Mati ya thyaka ya le Welgedacht kusuhi na le  Springs, eGauteng, yi ndlandlamuxiwile ku kota ku tirhana na ku tlakuka ka swikoxo swa ku basisiwa ka mati ya thyaka.

Ku kota ku hunguta nthyakiso wa Sisiteme ya Nambu wa Vaal, Ndzawulo ya Mati na Mbhasiso yi pfuxetile hu vuntshwa Pulanti ya Mbhasiso wa Mati ya Thyaka ya le Oranjeville eka Masipala wa Xifundza wa Metsimaholo na Pulanti ya Mbhasiso wa Mati ya Thyaka xa le Leeuwkuil eka Masipala wa Xifundza wa le Emfuleni hi ntsengo wa R44.4 miliyoni. Naswona, ku tlula R300 miliyoni se yi vekiwile etlhelo ku antswisa mitirho yo basisa mati ya thyaka eka swiphemu swa Gauteng na le Free State.

1.7. Khomixini ya Xidziva xa Nambu wa Orange-Senqu yi le ku yeni emahlweni sweswi kusukela hi ti 5 kufikela hi ti 9 N'wendzamhala 2016 eEmperors Palace eKempton Park. Afrika-Dzonga, Lesotho, Botswana na Namibia ku nga swirho swa matiko eka khomixini. Khomixini yi tirhisa maqhingha ya rimba ra mafambiselo ya switirhisiwa swa mati lawa ya thyakisiweke kusuka etikweni rin'wana na ku tirha ku yisa eka swikongomelo swa nhluvukiso wa nkarhi wo leha eka mphomiso wa xidziva.

1.8. Ndlela yintshwa ya Pan-African, Vhiki ra Nxaviselano ra Afrika 2016 ri vile kona kusukela hi ti 28 Hukuri kufikela hi ti 2 N'wendzamhala ehansi ka nkongomelo: “Ku yisa emahlweni cinco wa swa Swivumbeko swa ikhonomi ya Vanhu hi ku tirhisa Nxaviselano wa le Xikarhi ka Afrika”. Leswi swi nyikile ndlela leyi heleleke, leyi hlanganisiweke na yo katsa hinkwavo eka n'wangulano wa pholisi exikarhi ka miganga ya vuxaka bya nxaviselano byo hambanahambana.

Holobye wa Mabindzu na Vumaki, Dok. Rob Davies, u nghenelerile eka Mikanerisano ya Ndhawu ya Bindzu ra Mahala ra Tikonkulu (CFTA), leyi simekiweke hi nkarhi wa Huvo ya Nhlangano wa Matiko ya Afrika (AU) leyi a yi khomeriwile eAfrika-Dzonga hi ti 15 Khotavuxika 2015. CFTA yi kongomisa eka ku antswisa nxaviselano exikarhi ka Afrika na ku aka Afrika leri hlanganeke ra vanhu va biliyoni na GDP ya kwalomu ka 2.6 thiriliyoni ya tidolara ta US.

1.9. Nkandziyiso wa vumbirhi ya Foramu ya Sayense ya Afrika-Dzonga wu karhi ku ya emahlweni ehansi ka nkongomelo “Ku hlohlotela ku burisana mayelana na sayense” kusukela hi ti 8 kufikela hi ti 9 N'wendzamhala eka Senthara ya Tinhlengeletano ta Misava hinkwayo CSIR. Vativi va sayense, vaendli va tipholisi, swichudeni, swidyondzeki na vaaki va nghenisiwa eka timhaka leti faneleke mayelana na sayense, thekinoloji na ku sungula swilo swintshwa.

Nkongomiso wu le ka tisayense ta vanhu, naswona mikanerisano yi katsa miholo ya mpimohansi wa ku hanya hi wona na mpimo wa 60% lowu vikiweke wa ku tshika xikolo etiyunivhesiti ta Afrika-Dzonga. Tinhlokomhaka tin'wana ti katsa ku cinca ka maxelo-ku rhura ka vanhu loku hlohloteriwaka, lemuko wa mani na mani wa tioganizimi leti antswisisiweke ta ntekelelo, vusirhelelo bya swakudya, na hilaha sayense ya vanhu yi nga vumbaka hakona vumundzuku bya Afrika.

Mfumo wa Muganga

1.10. Nhlengeletano ya Rixaka ya Nhlangano wa Mfumo wa Miganga wa Afrika-Dzonga (SALGA) leyi ya ha ku vaka kona kusukela hi ti 28 Hukuri kufikela hi ti1 N'wendzamhala 2016 yi hetisiwile hi ku tiboha nakambe eka nongonoko wa ku Tlhelela eka Masungulo na ku tlakusa mahanyelo yo katsa hinkwaswo hi ku tirhisa nsimeko wa Rimba ra Nhluvukiso wa Xidoroba lowu Hlanganisiweke (IUDF). IUDF yi seketela xivono xa ku tumbuluxiwa ka “madoroba na malokixi lama hanyekaka, yo hlayiseka, yo va na switirhisiwa leswi pfunaka leswi hlanganisiweke na vanhu, swa xiikhonomi lexi katsaka hinkwavo na ku kota ku phikizana na misava hinkwayo, laha vaaki va nghenelelaka hi nkhinkhi eka vutomi bya xidoroba”.  

Ku lwa na Madzolonga ehenhla ka vamanana na vana

1.11. Pfhumba ra sweswi ra Masiku ya 16 yo Lwisana na Madzolonga ehenhla ka vamanana na vana ra 2016 ehansi ka nkongomelo: “Na Mina Ndzi Hlaye: Swin'we hi Yisa Emahlweni Afrika-Dzonga ro Pfumala Madzolonga” leri simekiweke hi Phuresidente Zuma, ku yise emahlweni #365 wa masiku ya Pfhumba. Tanihi xiphemu xo ndlandlamuxa mfikelelo wa vukorhokeri bya mfumo eka hinkwavo, ngopfungopfu volavo va nga sirhelelekangiki, ku simekiwa ka xitirho xa antswiso wa vutsoniwa xa senthara yo Lerisa ya Tiawara ta 24 xa Madzolonga yo ya hi Rimbewu (GBV) xi ta kotisa swirho swa miganga ya lavo fe mahlo mfikelelo na ku tirhisa vukorhokeri bya ntsundzuxo wa xiphurofexini bya senthara.

1.12. Khabinete yi tiyisisa ku sola ka yona eka migingiriko yihi na yihi na hinkwayo ya madzolonga lawa ya hlohloteriwaka hi nghohe. Mfumo wu ya emahlweni ku lulamisi timhaka ta vuhlayiseki bya vamanana lava rhandzanaka, vavanuna lava rhandzanaka, rimbewumbirhi, rimbewu leri munhu a nga beburiwangiki na rona na timbewu timbirhi to hambana. Nawumbisi wa Nsivelo na ku Lwa na Vugevenga bya Rivengo na Mbulavulo wa Rivengo, lowu nga eka xiphemu xa ku tihlanganisa, wu ta tiyisa ku sindzisa nawu na ku chuchisiwa.

Rihanyo

1.13. Ku tsundzukiwa ka Siku ra AIDS ra Misava hi ti1 N'wendzamhala 2016, ehansi ka nkongomelo “Swi le mavokweni ya hina ku herisa HIV na Vuvabyi bya rifuva”, loku a ku rhangeriwile hi Xandla xa Phuresidente Cyril Ramaphosa, ku antswisiwile hi ku simekiwa ka swikambelo swa rihanyo swintshwa swa ntlhavelo wa HIV na AIDS lowu tivekaka tanihi HVTN 702.

Khabinete yi hoyozela vativi va sayense va MaAfrika-Dzonga lava nga eku rhangeleni ka ndzavisiso lowu wa nkoka. Ndzingeto hi wun'wana lowukulu emisaveni na ku va na vumbhoni eka vuswikoti bya ntlawa wa vutivi bya sayense na swa vutshunguri.

1.14. Mfumo wu ya emahlweni na vutirhisani bya wona na vakhumbheki hinkwavo – ku katsa na PHILA na Huvo ya AIDS ya Rixaka ya Afrika-Dzonga – ku fikelela rixaka ro va hava AIDS, ku yimisa mitlulelo yintshwa hinkwayo, ku herisa ntungu wa vuvabyi bya rifuva na ku khutaza vaakatiko va hina hinkwavo ku endla mihlawulo ya ku hanya kahle, na hi vutihlamuleri.

Afrika-Dzonga ri fikelerile swikongomiso swa rona swa vutshunguri bya murhi wo huhwata HIV (ARV) naswona sweswi hina nongonoko wukulu swinene wa ARV emisaveni hinkwayo, na vanhu va 3.4 miliyoni eka vutshunguri hi 2015. Xikongomiso xa nsivelo wa ntluleto wa manana ku ya eka n'wana xi fikeleriwile, ku ri na ku ya ehansi kusukela eka ku tlula 3.5% hi 2010 kuya eka 1.8% hi 2014. Ntluleto wa swa masangu wa HIV exikarhi ka vantshwa va vukhale bya 15-24 wa malembe wu yile ehansi kusukela eka 410 000 hi 2011 ku ya eka 330 000 hi 2014. Mitluleto ya vuvabyi bya rifuva yintshwa na mafu ya vuvabyi bya rifuva swi yile ehansi, kambe swikongomiso swa ku fikelela hunguto wa 50% eka mafu ya vuvabyi bya rifuva a swi fikeleriwangi.

Ku tlula 800 miliyoni wa tikhondomu ta vanuna na ku tlula 20 miliyoni wa tikhondomu ta vavasati ti hangalasiwile eka lembeximali leri hundzeke. Pfhumba ro kambela HIV ri vonile 35 miliyoni wa swikambelo swa HIV swi endliwa eka ku tlula nkarhi wa ntlhanu wa malembe. Afrika-Dzonga ri na ku tlula 300 wa michini ya GeneXpert leyi hangalasiweke etikweni hinkwaro naswona ku tlula 2.1 miliyoni wa swikambelo swa GeneXpert se swi endliwile. Hi 2016 Afrika-Dzonga ri simekile nongonoko wa xikambelo na ntshungulo wa misava hinkwayo laha munhu un'wana na un'wana loyi a nga na HIV a nghenisiwaka eka vutshunguri ku nga langutiwi nhlayo wa sele ya CD4 ya vona.

Mafambiselo ya mhangu

1.15. Nhlengeletano ya Vaholobye va SADC lava nga na vutihlamuleri bya mafambiselo ya nxungeto wa mhangu yi vile kona hi ti 26 Hukuri 2016 eMauritius yi rhangeriwile hi Holobye wa Mfumontirhisano na Timhaka ta Xintu, Tat. Des Van Rooyen.

Nhlengeletano yi pasisile Kungu ra Vululamelamhangu bya Rhijini na Nhlamulo na ku endla Ntlawa wa Vatirhi ku hetisisa ndzinganyeto eka nkwama wa vululamelamhangu na nhlamulo. 

Matsalana wa SADC u ta rhamba nhlengeletano yo hlanganela ya Vaholobye va Mafambiselo ya Mhangu na Timali ku va va tekela enhlokweni ndzinganyeto wa nkwama wa vululamelamhangu na nhlamulo.

Vantshwa

1.16. Tanihi xiphemu xa nongonoko wo hluvukisa vantshwa, Khempe ya Vantshwa ya rixaka ya vuntlhanu e3 South African Infantry Battalion, yi pfuriwile ekusuhi na Kimberley eKapa-N’walungu hi tindzawulo ta Nhluvukiso wa Vanhu na Vusirheleri na Khale ka Masocha, ehansi ka nkongomelo wa #40waMalembekuyaEmahlweni – vantshwa va ha yisa Afrika-Dzonga emahlweni.

Leswi swi hlanganisa 1 000 wa vantshwa va rixaka, rifuwo, rimbewu, xiyimo na ririmi kusuka eka swifundzakulu hinkwaswo hi xikongomelo xo tlakusa vuvutivisi bya rixaka, ku aka rixaka, ntirhisano wa vaaki, vurhandzatiko na vaaka ndhawu lava nghenelelaka exikarhi ka vantsha va Afrika-Dzonga. Mikanerisano yi ta va kona eka mitlhontlho yo tala leyi va hlanganaka na yona tanihi vantshwa.

Kusukela Khempe ya Vantshwa ya Rixaka yo sungula hi 2012, vangheneleri va vantshwa va sungurile tiphurojeke to talanyana emigangeni ya ka vona leti kongomisiweke eku humeleriseni nhluvukiso. Khempe ya Vantshwa yi nyika nkateko eka vantshwa, lava sweswi va nga varhangeri hikwalaho ka vuswikoti bya vona emigangeni ya ka vona, ku avelana mitokoto ya vona na vantshwa van'wana.

Kungu ra nhluvukiso wa Rixaka

1.17. NDP i xivono na kungu swa nkarhi wo leha leswi tirhaka tanihi xiletelo xa ntirho lowu lavaka ku endliwa ku fikelela vaaki lava humelelaka va Afrika-Dzonga hi 2030. Swirhanganakulu swa NDP i ku hunguta vusweti, vupfumalantirho na nkandzingano.

1.18. Khabinete yi rhamba tisekithara ta miganga hinkwato, mabindzu, vatirhi na vaakatiko ku tirha ntirho wa vona eku yiseni emahlweni mfungho wa vutitivisi wa NDP hi ku kombisa nsimeko wa NDP hi ku tirhisa matshalatshala ya vuhlanganelamfungho lawa ya nga yo hatlisisa eka kungu ro simeka.

1.19. Khabinete yi sungurile ku teka swifaniso leswi nga ta kandziyisiwa ku yimela ku teka goza leri vonaka tisekithara ta vaakatiko hinkwato ti tirhisa mfungho wa vutitivisi wa NDP.

2. Swiboho swa Khabinete

2.1. Khabinete yi seketela Holobye wa Vutleketli, Man. Dipuo Peters, eku fambiseni Vulawuri bya Mihlaluko ya Tiko bya Transnet, hi ku ya hi Xiyenge xa 79, xiyengetsongo xa(1) xa Nawu wa Mihlaluko ya Rixaka, 2005 (Nawu wa 12 wa 2005), ku antswisa Ntwanano wa Mufambisi wa Xitichi ku pfumelela Nkwama wa Kungu ra Mafurha yo fambisa ku tirhana na mindzhwalo ya Tigasi ya Petiroliyamu ya swa Swihalaki eNhlalukweni wa Saldanha Bay. Mikwama ya Kungu ra Mafurha yo fambisa ya ku hirhisa na layisense ya sweswi swi ta tlhela swi engeteriwa hi mpimohansi wa 25 wa malembe ku nyika ntshembo wa nxaviselano na matirhiselo ya vuvekisi bya nkarhi wo leha eka sekithara ya oyili na gasi.

Leswi swi fambisana na swirhangana swa mfumo mayelana na mpfhumba ra Operation Phakisa eku kurisiweni ka Ikhonomi ya Malwandle na swikongomelo swo ndlandlamuka leswi longoloxiweke eka NDP, ku tlakusa ku kula ka ikhonomi na ku antswisa ku tumbuluxiwa mitirho.

2.2. Khabinete yi hlamuseriwile hi xiyimo xa phurojeke ya Mphomiso wa Esidi ya Mugodi “Mitirho ya Xilamulelamhangu” leyi nga simekiwa tanihi xintshuxo xa nkarhi wo koma xa hunguto wa Mphomiso wa Esidi ya Mugodi emasin'wini ya nsuku eWitwatersrand. Xintshuxo xa nkarhi wo leha xi ta simekiwa hi ku fambisana na swibumabumelo leswi vekiweke hi Komiti ya Nhlanganelo ya Vaholobye (IMC).

Ri ri tiko ro kaleriwa hi mati, phurojeke ya Mphomiso wa Esidi ya Mugodi wu pfuniwa hi nhlayiso na ku tirhisa nakambe mati, yi tiyisisa ku nyikiwa ko ringanela ka ku basisiwa ka mati yo nwa na kusukela ku tshembeka ku ri koxe ka mati yo basa eka ku tirhisiwa ka swa vumakelo. Ku yisa emahlweni, phurojeke yi tlhela yi hunguta nthyakiso na mikhumbo yin'wana yo ka yi nga ri kahle.

2.3. Khabinete yi pasisile Pholisi ya Mbhasiso wa Rixaka, 2016 ku va yi simekiwa. Leswi swi landzela nkarhi wo ndlandlamuka wo tihlanganisa ku kuma switsundzuxo. Pholisi yi veka ku hanya kahle ka vanhu exikarhi ka nhluvukiso naswona yi languta emahlweni hi ku ya hi vukorhokeri bya swiyimo swo antswisa, ku sungula swilo swintshwa na thekinoloji leyi faneleke ku tiyisisa ku kota ku yisa emahlweni na ku antswisa vutomi bya lava sweleke.

2.4. Khabinete yi pasisile ku humesiwa ka xiviko xa Tinhlayo ta Vugevenga ta Rixaka xa tikotara timbirhi to sungula ta 2016/17, hi Holobye wa Maphorisa, Tat. Nkosinathi Nhleko. Ku humesiwa ka kotara ku kotisa mfumo ku landzelerisa swikongomelokulu, ngopfungopfu hunguto wa vugevenga byo tika lebyi vikiweke, hilaha swi vekiweke hakona eka MTSF naswona xi nga tirhisiwa tanihi lemukiso wo rhanga ku tiyisisa mitirho yo sivela vugevenga na makungu yo hambanahambana ya tindzawulo ta mfumo. Holobye Nhleko u ta humesa tinhlayo leti ku nga si fika ti 31 Sunguti 2017

2.5. Khabinete yi pasisile Xiviko xa Tiko xa Vumbirhi eka ku simekiwa ka Tsalwa ra timfanelo ra Afrika eka Timfanelo wa Timhaka ta Nhlayiso wa N'wana (Tsalwa ra timfanelo ta Vana) ku va ri rhumeriwa eka AU hi Sunguti 2017.

Tsalwa ra timfanelo ta Vana ri amukeriwile hi Nhlangano wa Matiko ya Afrika hi 1990 naswona i xitirho lexi heleleke lexi vekaka  timfanelo na ku hlamusela misinya ya milawu na mitolovelo ya misava hinkwayo eka swiyimo swa vana. Xiviko xa Tiko xa Vumbirhi xi hlamusela nhluvukiso lowu endliweke eka masimekelo ya tipholisi ta mfumo hi ku angarhela na nawu ku tlakusa, ku sirhelela na ku tiva timfanelo ta vana. Xiviko xi tlhela xi amukela ku yisa emahlweni na matshalatshala ya nhluvukiso ku tiyisisa nsimeko wa minongonoko na tiphurojeke ku tlakusa timfanelo ta vana.

2.6. Khabinete yi hlamuseriwile hi mivuyelo kusuka eka Nhlengeletano ya vu 17 ya Khomferense ya Mavandla (CoP17) ku ya eka Nhlengeletano ya Nxaviselano wa Matiko hinkwawo eka Mixaka leyi nga Enghozini ya Swiharhi swa Nhova na Swimilana (CITES),  leyi a yi rhureriwile hi Afrika-Dzonga kusukela hi ti 24 Ndzati kufikela hi ti 5 Nhlangula 2016.

Mavandla ya twananile hi tindlela na migingiriko leyi nga ta simekiwa eka vurhumiwa bya Nhlengeletano ku tiyisisa leswaku nxaviselano wa matiko hinkwawo wa xinawu wu tshama wu ya emahlweni naswona nxaviselano wo ka wu nga ri enawini wa herisiwa. Mavandla ya tlhele ya twanana ku tekela enhlokweni leswaku vanhu va fanele ku vuyeriwa kusuka eka ntirhiso wo yisa emahlweni wa switirhisiwa swa ntumbuluko, ku katsa ku sukela eka nxaviselano wa matiko hinkwawo wa xinawu.

2.7. Khabinete yi pasisile swiyimo swa ku kanerisana ka Afrika-Dzonga eka Nhlengeletano ya vu 13 ya CoP eka Nhlengeletano ya ku Hambana ka swa Ntivo vutomi (CBD COP13) na maendlele ya yona lawa ya nga va kona eCancun, eMexico kusukela hi ti 4 kufikela hi ti 17 N'wendzamhala 2016.

CBD COP13 yi ta tekela enhlokweni timhaka ta nkoka leti landzelaka: Ku lulamela Xitirhisiwa; Ku amukela hinkwaswo na ku Hlanganisiwa ka Swimilana na swiharhi swo hambanahambana endzeni ka tisekithara na le ka tisekithara hinkwato; na Malwandle na Swimilana na swiharhi swo hambanahambana swa le Ribuweni.

2.8. Khabinete yi hlamuseriwile hi nhluvukiso lowu endliweke hi mfumo eku hlamuleni ka mihlaselo ya vahlampfa na ku lulamisa rimitsu ra swivangelo.

Hi ku leteriwa hi IMC eka Ndzhurho, mfumo wu simekile Operation Fiela, lowu lawuleke madzolonga. Ku sukela hi ti1 Mawuwana kufikela hi ti 30 Ndzati 2015, mapfhumba ya 702 ya endliwile, lawa ya endleke ku khomiwa ka vanhu va 9 741 laha 3 158 a ku ri vahlampfa.

Ntirho wa timintsu ta mihlaselo wu kumile leswaku a ku ri na ku ya ehenhla ka mphikizano wa swivandlanene swa ikhonomi, switirhisiwa na vukorhokeri bya mani na mani exikarhi ka vahlampfa na vasweli vo ka va nga tirhi va MaAfrika-Dzonga lava tshamaka emalokixini na le tindhawini ta mikhukhu.

Mpfumelelo wo hetelela wa Mpfapfarhuto wa Tirhele eka Ndzhurho wa Matiko hinkwawo wu kunguhatiwile hi Nyenyankulu 2017, naswona wu ta katsa “Tiko ra Vuhlayiseki bya Masungulo” nsinya wa milawu lowu nga ta pfuna eku fambiseni ka vahlampfa na valavi va vutumbelo bya swa tipolitiki. Khabinete yi tlhela yi pasisa Nawumbisi wa antswiso wa Vahlampfa hi Ndzati 2015 ku va wu andlala nawumbisi ePalamende naswona Timhaka ta Xikaya ti rhumerile tsalwa eka Muganga wa Nhluvukiso wa le Dzongeni wa Afrika ri rhamba nkanerisano wa hilaha ku nga tirhaniwaka na ndzhurho eka rhijini. Misava na yona yi kumiwile eLebombo, eMpumalanga hi 2015 ku endla tisenthara to phurosesa vutumbelo bya swa tipolitiki ekusuhi na ndzilekana.

2.9. Khabinete yi hlamuserile hi nsimeko wa Sisiteme ya Vuhleri bya Rixaka lowu koxometiweke eka Xiviko xa Lembe na lembe xa Vupimankoka 2016 ku fikela 2017 na ku tlhela yi pasisa Kungu ra Vuhleri bya Rixaka ra vutsevu 2017 kufikela 2018.

Sisiteme ya Vupimankoka ya Rixaka yi ku yisiweni eka mavandla hinkwawo ya mfumo naswona yi ku endleni ka vumbhoni ku seketela vuhleri bya ikhonomi bya 16: vuhleri bya vurimi/makaya bya tsevu; vuhleri bya vutshamiso bya vanhu bya nkombo na mepe wa vumbhoni; vuhleri bya vana bya ntlhanu; na vuhleri bya vuhlayiseki bya mune (ku ri na ku sungula ka vuhleri bya vuhlayiseki byo engetela byimbirhi).

Khabinete yi seketerile leswaku tindzawulo tifanele ku avela nkwama lowu faneleke eka nandzeleriso na vuhleri byo pfuna na bya vuswikoti ku tiyisisa minongonoko ya ku pfuna na ya vuswikoti.

2.10. Khabinete yi hlamuseriwile hi mikumo na swibumabumelo kusuka eka vulavisisi lebyi endliweke hi Ndzawulo ya Vutirhelamfumo na Vulawuri (DPSA) eka vufikeleri bya ndhawu ya Tisenthara ta Vukorhokeri bya Thusong, tisenthara ta vukorhokeri bya ndhawu yin’we bya mfumo leti nyikaka mahungu na vukorhokeri eka miganga.

Dyondzo yi bumabumela hangalaso wo ringana wa Tisenthara na ku hlanganisiwa ka tindhawu ta vukorhokeri leti nga kona ta tindzawulo ta nkoka leswaku ku kurisiwa nhlayo ya vanhu lava nga fikelelaka vukorhokeri, ku hungutiwa mpfhuka na ntsengo wo endza; na ku hunguta xilaveko xa engetelo wa vuvekisi bya switirhisiwa. Hi ku engetela eka 197 wa tisenthara ta Thusong leti nga kona, dyondzo yi kumile na ku bumabumela 67 wa tindhawu to engetela laha mfikelelo eka vukorhokeri wu lavaka ku antswisiwa ku fikelela swikoxo swa vanhu na ku hunguta mipfhuka yo endza ku ya eka Tisenthara ta Vukorhokeri.

2.11. Khabinete yi hlamuseriwile hi swihlawulekiso swa xileriso xa nhluvukiso wa vuswikoti wo boha, masiku ya vuleteri yo boha na swilaveko swo nghenela swa mpimoxihenhla swa Vukorhokeri bya Vafambisinkulu (SMS). Leswi swi ta antswisa nkoka wa vuthori, leswi ku nga xiphemu xa nkoka xa vuswikoti bya mfumo ku fikelela vurhumiwa bya wona na ku pfuna eka xikongomiso xa NDP eku akeni mfumo wa vuswikoti na nhluvukiso.

2.12. Khabinete yi pasisile 2.5% wa cinco wa ntsengo wa siku na siku eka tilevhele ta miholo ya swirho kusuka eka Khomixini ya Timfanelo ta Ximunhu ta Afrika-Dzonga, kusukela hi ti1 Dzivamisoko 2016.

3. Milawumbisi

Khabinete yi pasisile ku tivisiwa ka milawumbisi leyi landzelaka ePalamende:

3.1. Nawumbisi wa Vugevenga bya inthanete na Vusirheleri bya inthanete wa 2016, lowu tiyisisaka sisiteme ya vululami ya vugevenga hilaha wu languteriweke hakona eka NDP, hi ku lwa na vugevenga bya inthanete, ku tumbuluxa vuswikoti byo tirhana na vusirheleri bya inthanete na ku sirhelela switirhisiwa swa mahungu ya nkoka.

Wu pfuna eku akeni miganga leyi hlayisekeke hilaha swi languteriweke hakona eka Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka. Eka mhaka leyi, mfumo wu tibohile ku veka tindlela to aka ku tshemba na ku kholwa eka ku tirhisa ko sirhelelaka ka Mahungu ya Vuhlanganisi bya Tithekinoloji.

3.2. Nawumbisi wa Tikhoto ta Xintu wa 2016, wu pfuna eku tiveni ka xiyimo xa swa nhluvukiso, xa vuswikoti na vunene hi ku lawula ntirho na mitirho ya vandla ra vurhangeri bya xintu eka ku ahlula mikwetlembetano, hi ku ya hi Vumbiwa ra Afrika-Dzonga.  

Leswi swi ta antswisa mfikelelo eka vukorhokeri bya vululami hinkwabyo ku ri na mavonelo yo tlakusa ntwanano wa miganga.

3.3. Nawumbisi wa Antswiso wa Makhomelo ya Vugevenga wa 2016, lowu antswisaka Nawu wa Endlelo ra Vugevenga, 1977 (Nawu wa 51 wa 1977).

Antswiso wu nyika tikhoto mavonelo yo angarhela eku nyikeni ka swileriso hi mayelana na mitlawa leyi nga sirhelekangiki, ku ri yi boxa vanhu lava hanyaka na vutsoniwa bya miehleketo.

Tikhoto ti ta tlhela ti pfuniwa ku endla swiboho leswi lulameke swa xinawu na swa endlelo leswi ya ka hi swiviko swa ntlawa wa vativi leswi tumbuluxiweke hi ku lulama.

4. Mitlangu leyi ta ka

4.1. Phuresidente wa Zambia Edgar Lungu u le ka Riendzo ra Mfumo eAfrika-Dzonga kusukela hi ti 8 kufikela hi ti 9 N’wendzamhala 2016. Swi languteriwile leswaku Khomixini ya Palamende yo Hlanganela exikarhi ka matiko lamambirhi yi ta tumbuluxiwa, leyi nga ta langutisa Ntwanano wo Angarhela wa 1996 na Mpaluxaxikongomelo wa 1999 lowu nyikaka mbuyelo wa mitwananoximbirhi.

Matiko lamambirhi ya na vuxaka bya ximbirhi na ikhonomi ya kahle, Zambia ri tshama ri ri rin’wana ra vutirhisani bya nxaviselano bya vunharhu ku suka ehenhla ra Afrika-Dzonga eka tikokulu ra Afrika.

Swirhumeriwa ematikweni mambe swa Afrika-Dzonga ku ya eZambia hi 2014 a ku ri R29.5 biliyoni, loko swirhumeriwa ematikweni mambe swa Zambia ku ta eAfrika-Dzonga ku fikile eka R3.6 biliyoni.

4.2. Khabinete yi pasisile ku va Afrika-Dzonga ku rhurhela Samiti ya Afrika ya Mahungu na Vuhlanganisi bya Thekinoloji 2017 hi ku tirhisana na AfricanBrains hi Mawuwana 2017. Leswi swi ta rhangeriwa hi Ndzawulo ya Switirhisiwa swa Vuhlanganisi na Vukorhokeri bya Tiposo.

4.3. Hi ti 9 N’wendzamhala 2016, mfumo wa hina hi ku tirhisana na Hofisi ya Nhlangano wa Matiko (UN) eka Swidzidziharisi na Vugevenga na Yunivhesithi ya Afrika-Dzona, nakambe wu ta fungha Siku ra Nkavukungundzwana ra Rixaka ehansi ka nkongomelo wa: “Swin’we ku Lwa na Vukungundzwana”. Leswi humesaka xileriso xa Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka ku sindzisa ku nghenelela ka vaakatiko loku nga ta tirhisana na mfumo eka ku lwa na vukungundzwana.

Kusukela hi 2014 hi tiyisisile ku khotsiwa ka ntsengo wa vanhu wa makumekaye (90) na mavandla ya xinawu eka vukungundzwana na timhaka ta mayelana na vukungundzwana.

Makumenharhu a ku ri ya milandzu laha ntsengokulu lowu khumbhekeke ku nga R5 miliyoni hi nandzu leswi fikaka kwalomu ka R3.8 biliyoni.  Nsalo wa vanhu va makumentlhanunhungu lava khotsiweke a ku ri wa ntsengo wa le hansi ka R5 miliyoni hi nandzu, ntsengokulu lowu khumbhekaka a wu ri eka xileriso xa R188 miliyoni.   

Eka nkarhi lowu fanaka, hi kotile ku kuma swileriso swo yimisa ku teka mali swa madzananhungu na makumenkombon’we (871) swi fikelela R7.65 biliyoni xikan’we na gidi na makumenhungukaye (1089) ya swileriso swa ku lahlekeriwa/ku tekeriwa ka ntsengo wa R2.86 biliyoni.

Vukungundzwana bya karhi ku lulamisiwa hi ku tirhisa tindlela to angarhela, leti katsaka: Milawu ya Matikhomele ya Vatirhelamfumo; ku tumbuluxiwa ka tiyuniti to hlawuleka ta nkavukungundzwana to fana na Vukorhokeri bya Maphorisa ya Afrika-Dzonga (SAPS) Yuniti ya Vugevenga byo Lulamisiwa; Vufambisi bya Vulavisisi bya Vugevenga bya Xirhangana; Yuniti Vugevenga bya swa Bindzu yo Hlawuleka ya Vulawuri bya Vuchuchisi bya Rixaka; Yuniti ya ku Lahlekeriwa hi Nhundzu na Senthara ya Vunhlori bya swa Timali. Matshalatshala ya antswisiwa hi Tikhoto ta Vugevenga bya swa Bindzu byo Hlawuleka na ku tumbuluxiwa ka tiqingho to kongoma nkavukungundzwana bya swa tisekithara.

4.4. 2016 ri fungha lembe ra vu 20 ra ku sayiniwa ku va nawu Vumbiwa ra Afrika-Dzonga hi 1996 hi khale ka Phuresidente Nelson Mandela eSharpeville hi ti 10 N’wendzamhala 1966.
Vumbiwa ri vekile masungulo ya miganga ya xidemokirasi na ku pfuleka leyi mfumo wu ya ka hi ku navela ka vanhu. I xikumiwa xa endlelo ra nkarhi wo leha xa ku lwela tshunxeko na mikanerisano ya tipolitiki ta mavandlanyingi laha van’watipolitiki, magqweta na vayimeri va vaaki va tekeke xiave. Ri tekiwa tanihi rin’wana ra mavumbiwa ya ku hluvukisa na ku cinca emisaveni hinkwayo.

Ku tsundzuka lembe ra vu 20 ehansi ka nkongomelo “Ku tlangela malembe ya 20 ya Vumbiwa – ku cinca muganga na ku hlanganisa rixaka”, mfumo wu ta sungula nxaxamelo wa ku nghenelela ka miganga na minongonoko ku tlakusa lemukiso na Vutivi bya Vumbiwa, vunene na timfanelo ta ximunhu. Nkhuvo wa rixaka wu ta va kona eRivaleni ra Mitlangu ra George eSharpeville hi Mugqivela, 10 N’wendzamhala 2016.

4.5. Nkhuvo wa rixaka ku tsundzuka Siku ra Ndzivalelano hi Ravuntlhanu, 16 N’wendzamhala 2016 ehansi ka nkongomelo wa “Ku pfala ku hambanyisa ku ya eka Muganga wa NkaXihlawulambala”, wu ta va kona Erivaleni ra Gopane Black Aces, eZeerust eN’walungu-Vupeladyambu.

4.6. Khabinete yi hundzisela ku navelela ka yona MaAfrika-Dzonga nguva ya khisimusi leyi taka.  Hi rhamba MaAfrika-Dzonga kulorhi ku pfuna vanhu na mindyangu emigangeni ya ka vona, ngopfungopfu vana, vadyuhari na vanhu lava hanyaka na vutsoniwa.

4.7. Ku tivisiwa hi SAPS leswaku mavhengele ya le timolo na wona ya ta va ya xirhangana hi nkarhi wa nguva ya khisimusi swi ya emahlweni eku tiyisiseni leswaku MaAfrika-Dzonga ya hlayisekile na ku titwa ya hlayisekile. Ku thoriwa ka swirho swa maphorisa na valeteriwa eka timolo to hambanahambana etikweni hinkwaro swi vumba xiphemu xa endlelo ra ku Tlhelela eka Masungulo ra SAPS ku antswisa ku voniwa, ku tlakusa vuphorisa na ku hunguta vugevenga byo hambanahambana lebyi talaka ku tlakuka hi nkarhi wa nguva ya khisimusi.

Khabinete yi khutaza MaAfrika-Dzonga hinkwawo, hi ku fambisana na vutihlamuleri lebyi longoloxiweke eka NDP ya hina, ku va xiphemu xa xintshuxo na ku tiyisisa vuhlayiseki na nguva ya khisimusi ya ku tiphina ya hinkwavo.

Tanihileswi MaAfrika-Dzonga ya nga ta nghena emagondzweni ku endzela varhandziwa va vona na swirho swa mindyangu, mi komberiwa ku lemuka na ku tiyisisa leswaku mimovha yi lulamerile ku va emagondzweni. Ku landzelela mpimo wa rivilo, ku ambala mabandhi ya vuhlayiseki na ku nga chayeri loko mi pyopyiwile a swi nge kaneriwi eku tiyisiseni vuhlayiseki bya wena na lebya lavan'wana handle ka vanhu lava nga kusuhi na wena.

Tanihi loko hi tiphina hi nkarhi wa nguva ya khisimusi leyi taka, mi komberiwa ku ya emahlweni mi tirhisa mati hi vutlhari na hi vuswikoti tanihileswi mati ya tshamaka ya ri xitirhisiwa xo kala.

5. Lembe leri hundzeke.

Lembe leri hundzeke ri vonile ku kula ka nhlayo ya matshalatshala ya vuvekisi lama tivisiweke etikweni, leswi kombisaka ntshembo hi muganga wa vuvekisi bya matiko hinkwawo eka ikhonomi ya Afrika-Dzonga. Ri ya emahlweni ri kombisa leswaku tiko ra hina ri le ndleleni yo vuyelela na ku ya emahlweni ku va makumu ya vuvekisi lebyi koteka. Nsimeko wa Kungu ra Timhaka ta Kaye, MTSF na ku nghenelela ko fana na Operation Phakisa swi hi vekile ehenhla ku fikelela Xivono xa 2030 xa NDP.

Hi tumbuluxa swivandlanene swa nxaviselano swintshwa leswi kongimisaka eka mfikelelo wa makete wo pfuleka na ku kurisa ku hlangana ka ikhonomi ya sweswi. Leswi swi simekiwile hi ku tirhisa tinhlengeletano timbirhi leti kongomiseke eka Vahobye va Mfumo, tinhlengeletano to va na nkateko wa vavekisi, ku nghenelela eka Mihlangano ya Mabindzu yo hambanahambana xikan'we na ku teka xiave eka vutshamavahlaleri bya rixaka na ku tlakusa mikhuvo ya vupfhumba.

Matshalatshala lawa ya tswarile ku kula ka mixaviso ya swimakiwa swa nkoka lowu engeteriweke wa swirhumeriwa ematikweni mambe hi R 1.2 biliyoni leswi tisaka ntsengo lowu hlengeletiweke wa lembe ku ya eka R3.8 biliyoni. Ku yisa emahlweni, Vuvekisi byo Kongoma bya Vuhlampfa (FDI) yi kucetela ndlela ya vuyimeri bya vuswikoti bya FDI bya R13.1 biliyoni ngopfungopfu eka sekithara ya eneji na tikhemikhali. Leswi swi tisa ntsengo wa vuswikoti bya FDI bya 2016 eka R30 biliyoni.

Vupfhumba bya matiko hinkwawo byi ya emahlweni ku va xiphemu xa nkoka xa matshalatshala ya vuntsumi bya ikhonomi, leswi tisaka ku tumbuluxa mitirho na ku kula ka ikhonomi. Tinhlayo ta vapfhumba lava nghenaka ti yile ehenhla hi 14, 8% hi 2016 loko ti pimanisiwa na nkarhi lowu fanaka hi 2015. Ntirhiso wa ntsengo wa kwalomu ka R39.3 biliyoni wa vulawuri bya vahlampfa wu fikeleriwile hi nkarhi wa tin'hweti to sungula ta 2016, lowu pfunaka eku tumbuluxiweni ka mitirho na ku yisa ikhonomi ya laha kaya emahlweni. Mahungu lawa ya tiyisisa leswaku Afrika-Dzonga ri tshama ri ri makumu yo tiveka ngopfu ra vapfhumba va matiko hinkwawo.

Tanihi xiphemu xa Kungu ra Switirhisiwa swa Rixaka hi vonile vuvekisi bya switirhisiwa eka dyondzo, rihanyu, mati, eneji na vutleketli. Hinkwaswo leswi swi tumbuluxile mitirho na ku antswisa vutomi bya vanhu va hina. Ntshamiseko wa giridi wu tiyisile ku tshembeka ka mphakelo wa gezi ra Afrika-Dzonga.

Ku nghenelela ka ajenda ya matiko hinkwawo ku vangile timemorandamu ta ku twisisa na mitwanano to angarhela ku va ti sayiniwa. Leswi swi tirha tanihi xihatlisisi xa matshalatshala ya nhluvukiso wa ikhonomi na ku fikelela swikongomelo swa hina kusuka eka NDP.

Hi vile na nhlawulo wa Mfumo wa Muganga wo humelela na ku tlhela hi rhurhela, hi moya wa Vumunhu, mikhuvo yikulu yo hambanahambana. Leswi swi katsile: AfricaCom; Foramu ya Mafumelo ya Inthanete ya Afrika; CoP17) ku ya eka Nhlengeletano ya Nxaviselano wa Matiko hinkwawo eka Mixaka leyi nga Enghozini ya Swiharhi swa Nhova na Swimilana (CITES);

Nhlengeletano ya swa Ntivomaribye ya Matiko hinkwawo ya vu 35; Khomferense ya AIDS ya Matiko hinkwawo na yin'wana yo tala. Afrika-Dzonga ri hundzukile makumu yo tihlawulela ya matiko hinkwawo.

Khabinete yi tsakile leswaku swichudeni swo tala eka mihlangano yo dyondzo ya le henhla etikweni hinkwaro swi hlamurile kahle eka xikombelo xo hlayisa phurogireme ya dyondzo ya 2016 na ku ndhundhuzela swichudeni swa magidigidi leswi tsaleke swikambelo swa swona swa ku hela ka lembe.

Swipanu swa mitlangu na vatsutsumi swa rixaka ra hina va yisile mujeko wa hina ehenhla hi matirhlelo na moya ya vona eka Tiolimpiki ta le Rio 2016 xikan'we na mikhuvo ya mitlangu yin'wana. MaAfrika-Dzonga eka tindhawu to hambanahambana ya hi hlohloterile hi vutshila na tinyiko ta vona na ku kuma ku ndhundhuzeriwa hi rixaka na hi matiko hinkwawo. Afrika-Dzonga i rixaka leri hlulaka.

6. Mahungu ya ntwelavusiwana na yo hoyozela

Khabinete yi hoyozele:

6.1. Springbok Sevens ku va va hahisela mujeko wa tiko ehenhla hi ku hlula eka Nongonoko wa Rugby Sevens wa Misava HSBC eDubai.

6.2. Mudzamberi kambirhi wo tluta eka Tiolimpiki wa Afrika-Dzonga, Roger Barrow, loyi a thyiweke Mudzaberi wo Tluta wa Misava wa Lembe 2016 hi Nhlangano wo Tluta wa Matiko hinkwawo (Federation Internationale des Societes d'Aviron).

6.3. Phuresidente loyi a hlawuriweke Adama Barrow, loyi a hlawuriweke tanihi Phuresidente lontshwa wa Gambia naswona u na ku tshemba leswaku ku tirhisana ka nkarhi lowu taka ku ta vuyerisa matiko lamambirhi.

Michavelelo:

6.4. Khabinete yi hlangana na Phuresidente Jacob Zuma eku hundziseleni ka ku chavelela eka vanhu va Cuba eku hundzeni emisaveni ka khale ka Phuresidente na nhenha ya hundzuluxo ya vona El Commandante Jefe Fidel Alejandro Castro Ruz, loyi a nyiketeleke vutomi bya yena eka tshuxeko na ku tiyimisela. Phuresidente Zuma a ri un'wana wa Tiphuresidente na Mfumo loyi a rhambiwile ku vulavula eka vukorhokeri byo hlawuleka lebyi a byi khomeriwile eCuba. Castro u tekile xiboho xo lwa na mahanyelo yo kanetanana ku tshama ka vakoloni eka tikokulu ra Afrika na ku tirha ntirho wo pfuna eku yiseni emahlweni ku lwela tshuxeko hi woxe wa Afrika-Dzonga.

6.5. MaAfrika-Dzonga hinkwawo ya rhambiwa ku kombisa vun'we na vanhu va le Cuba hi ku sayina tibuku ta michavelelo leti vekiweke eUnion Buildings ePretoria, Tuynhuys eKapa na le ka tihofi ta Vaholobyenkulu eka swifundzakulu hinkwaswo.

6.6. Khabinete yi hundzisela michavelelo eka mfumo na vanhu va Federative Republic of Brazil, ngopfungopfu mindyangu, vanghana na vatirhikulorhi lava weriweke hi khombho hinkwavo ra xihahampfhuka lexi a xi lulamiseriwile lexi weleke endhawini ya tintshava ta Colombia. Khabinete yi navelela lava vavisekeke ku hola hi xihatla.

6.7. Khabinete yi kombisa ku chavelela ka yona eka ku hundza emisaveni ka socha ro Lwela tshunxeko leri a ri tiveka ngopfu Riot Makhomanisi Mkhwanazi, loyi a nga tlhela anyikiwa Order of Mendi ya Vunhenha eku pfuneni ka yena ku lwela tshunxeko wa tiko.

6.8. Khabinete yi rhumela michavelelo eka ndyangu na vanghana va muyimbeleri bya Vukhongeri loyi a hluleke eka masagwadinyingi Sifiso Ncwane, loyi a ri un'wana wa vayimbeleri va swa vukhongeri wo antswa loyi Afrika-Dzonga ri n'wi humeseke.

Khabinete yi khensa:

6.9. swirho swa vuhangalasimahungunyingi eka ntirho wa swona eku tiyisiseni leswaku swiboho swa Khabinete swa hundziseriwa eka MaAfrika-Dzonga leswaku va nghenelela eka mivulavulo ya vaaki ya leswi va swi tivaka.
6.10. vatinyiketeri na mihlangano yo ka yi nga ri ya mfumo ku nyika hi tintswalo ku pfuna van'wana eka swiyimo hinkwaswo swa vutomi, hi moya wa ntiyiso wa Vumunhu.

6.11. bindzu na vatirhisani vo lulamisa vatirhi eka ntirho lowu va ya ka emahlweni va wu tirha eku tiyisiseni leswaku Afrika-Dzonga ri lulamerile eka ku kula ka ikhonomi ka ndzingano.

6.12. MaAfrika-Dzonga hinkwawo lava eka vutomi bya vona bya siku na siku va tirhaka ntirho eku akeni Afrika-Dzonga leri nga ra hinkwavo.

7. Ku thoriwa:

Ku thoriwa hinkwako ku ya hi ku tiyisisiwa ka mithwaso na ku basisiwa loku faneleke.

7.1. Tat. Alvin P Rapea tanihi Matsalani wa Maphorisa.

7.2. Man. MS Bronkhorst tanihi  the Mulawurunkulu wa Matirhele eka Ndzawulo ya Vatirhi.

7.3. Tat. D Mashitisho tanihi Mufambisi-Jenerali (DG) wa Ndzawulo ya Mati na Mbhasiso.

7.4. Man. L Shange tanihi the Xandla xa DG: Vulawuri eDPSA.

7.5. Man. TA Fosi tanihi Mufambisi wo Angarhela: Mafambiselo ya Xitirateji eka Mitirho ya Vukandziyisi ya Mfumo.

7.6. Dok. Valanthan Munsami tanihi Mulawurinkulu (CEO) wa Ejensi ya Vuhahisi ya Rixaka ya Afrika-Dzonga.

7.7. Vafambisi vo ka va nga ri va huvokulu eka Bodo ya SENTECH:
a) Man. Ntombizodwa Petunia Mbele (ku thoriwa nakambe);
b) Man. Reitumetse Jacqueline Huntley (ku thoriwa nakambe); na
c) Man. Lungile Myrtle Ndlovu.

7.8. Man. NJ Dewar tanihi Mulawurinkulu wa Hofisi ya Poso ya Afrika-Dzonga.

7.9. Swirho swo ka swi nga ri swa vurhangeri eka Bodo ya Ejensi ya thekinoloji na Mahungu ya Mfumo:
a) Tat. Zukile Nomvete (ku thoriwa nakambe na ku va Mutshamaxitulu);
b) Man. Seadimo Hessie Chaba (ku thoriwa nakambe);
c) Tat. Graeme Alvan Victor (ku thoriwa nakambe);
d) Man. Nokuzola Nelly Ehrens;
e) Tat. Mahomed Talib Sadik;
f) Man. Phuti Matlala;
g) Man. Nelisiwe Magubane;
h) Adv Ndumiso Mahlangu;
i) Dok. Vuyokazi Felicity Mahlati;
j) Tat. Nkhangweleni Walter Mudau (muyimeri wa DPSA); na
k) Tat. Job Stadi Mngomezulu (muyimeri wa Vutameri bya Mali ya tiko)

7.10. Swirho swo ka swi nga ri swa vurhangeri eka Bodo ya Vukorhokeri bya Misava hinkwayo na Ejensi ya mfikelelo ya Afrika-Dzonga:
a) Man. Mawethu Cawe (Mutshamaxitulu);
b) Tat. Xola Gladman Stock;
c) Man. Jabulile Nkosi; na
d) Tat. Linda Cecil Nene.

7.11. Nkwama wa Eneji wa le Xikarhi (SOC) LTD:
a) Tat. Luvo Lincoln Makasi (Mutshamaxitulu);
b) Tat. Mosimaneotsile Jim Besnaar; na
c) Tat. Neville Israel Mompati.

7.12. Mulawuri wa Eneji wa Rixaka wa Afrika-Dzonga:
a) Tat. Christopher Forlee (tanihi CEO na xirho xa mulawuri wa nkarhi hinkwawo).

7.13. Koporasi ya Matimba ya Nyutliliya ya Afrika-Dzonga
a) Tat. Phumzile Tshelane (ku thoriwa nakambe hilahaCEO);
b) Dok. Gregory Jerome Davids; na
c) Tat. Samuel Matlobela Sekgota.

7.14. Swirho swa Bodo ya Vandla ra ku Susiwa ka Thyaka ra Rhadiyo-ekitivhithi ya Rixaka:
a) Tat. Tshepo Mofokeng (Mutshamaxitulu);
b) Tat. Luvuyo Mkontwana (Xandla xa Mutshamaxitulu);
c) Tat.Trevor Mark  Gordan;
d) Dok. Barry Kistnasamy;
e) Man. Mbali Ndlovu;
f) Tat. Lebohang Sam Moleko;
g) Man. Lerato Makgae; na
h) Adv Mothusi Lucas Tsineng.

7.15. Swirho swa Bodo ya Mulawuri wa Nyutliyavandla ya Rixaka:
a) Dok. Thapelo Motshudi (Mutshamaxitulu na ku thoriwa nakambe);
b) Dok. Pamela Zibuyile Dube (Xandla xa Mutshamaxitulu);
c) Murhumiwa Mochubeloa Jacob Seekoe;
d) Tat. Abraham Pieter Le Roux;
e) Man. Phoibe Elsie Monale;
f) Tat. Protas Thamsanqa Phili;
g) Man. Bridgette Motshidisi Mokoetle;
h) Tat. Jeffrey Leaver (ku thoriwa nakambe);
i) Dok. Bethuel Sehlapelo (ku thoriwa nakambe);
j) Tat. Kabelo Samuel Kakoma (ku thoriwa nakambe); na
k) Man. D Bendeman (muyimeri wa Ndzawulo ya Timhaka ta Mbangu )

7.16. Tat. Siyabulela Tsengiwe tanihi Khomixinarankulu wa Khomixini ya Vulawuri bya Bindzu ra Matiko hinkwawo.

7.17. Swirho swo ka swi nga ri swa ekizeketivhi eka Bodo ya Koporasi ya Mafambiselo ya Nkhuluko wa Gondzo:
a) Tat. Zola Malvern Percival Majavu (ku thoriwa nakambe na ku va Mutshamaxitulu);
b) Man. Thembeka Mdlulwa (ku thoriwa nakambe);
c) Man. Pinkie Mathabathe (ku thoriwa nakambe);
d) Man. Daphline Harridene Charlotte-Ann Ewertse (ku thoriwa nakambe);
e) Tat. Thulani Matiki Norman Kgomo (ku thoriwa nakambe);
f) Prof. Maredi Ivan Mphahlele;
g) Man. Thandi Clarah Thankge; na
h) Dok Eddie Mogalefi Thebe.

7.18. Komiti yo Aphila ya Bodo ya Filimi na Nkandziyiso:
a) Man. Nonkoliso Isabela Sigcau;
b) Man. Nonduduzo Samukelisiwe Kheswa;
c) Adv Thembelihle Pretty Mapipa-Ndlovu;
d) Man. Manko Talitha Tsoehlisi;
e) Tat. Sizwe Lindelo Snail;
f) Tat. Lutendo Joy Malada;
g) Prof. Adelaide Simangele Verah Magwaza;
h) Tat. Christopher Mamathuntsha; na
i) Dok. Mbulaheni Mulaudzi.

7.19. Tat. PK Legodi tanihi CEO ya Lepelle Northern Water.

7.20. Swirho swa Huvo ya Vulawuri bya Malawulelo ya Feme ya Vusirhelelo bya Phurayivhete:
a) Tat. Humphrey Nhlanhla Ngubane;
b) Tat. Zwile Zulu;
c) Tat. Methews Thembinkosi Oliphant; na
d) Meja Jen. Cynthia Lindiwe Pilison.

Swivutiso:
Tat. Donald Liphoko
Tihlanganise na: 082 901 0766