Khabinete yi hlanganile eTuynhuys eCape Town.

1. Xiyimo xa Khabinete eka Timhakankulu

1.1. Khabinete yi amukela mbuyelo wa Matiko ya Nhluvukiso ya Dzonga wa Afrika eka Samiti leyi nga Toloveleka ya Varhangeri va Matiko leyi a yi khomer-iwe eAfrika-Dzonga ku sukela hi ti 9 ku fika hi ti 20 Mhawuri 2017 ehansi ka nhlokomhaka leyi nge "Ku endla Xinakulobye na Sekithara ya Mabindzu eka Nhluvukiso wa Tifeme na Vutirhisani eka Muganga."

Samiti a yi langutane na ku simekiwa ka Kungu na Kombiso wa Ndlela ya ku endla Tifeme eSADC ku hatlisisa ku kula ka ikhonomi na ku hluvukisa rhijini. Kungu ri lava ku cinca xivumbeko xa ikhonomi ya muganga na ku engetela risima ra ku tlakusa-engetelo hi ku kongoma eka swirimiwa leswi purosesiweke, mbuyelo wa swicelwa na swamimirhi yo tshungula. Samiti yi tshikilele ku laveka ka mimbuyelo yo khomeka leswi nga ta ringanisa vuswikoti bya tiko. 

Khabinete yi yima na Jacob Zuma eka ku khensa Muhlonipheki Hosi Mswa-ti III, Mutshamaxitulu wa SADC lowu a chikaka exitulwini eka ku hoxa xandla ka kahle na vurhangeri, tanihiloko Afrika-Dzonga ri teka xivandla xa ku rhangela xa ku va mutshamaxitulu wa SADC ku sukela hi Mhawuri 2017 ku fikela Mhawuri 2018.

1.2. Khabinete yi xixima vamanana hinkwavo, na ku rhumela ku khensa loku nga ona etimbilwini eka lava ngheneleke eka ku tlangela na ku tsun-dzuka vamanana loko ha ha pfala N'hweti ya Vamanana, ehansi ka nhlokomhaka leyi nge: "Lembe ra OR Tambo: Vun'we bya Vamanana eku yiseni ka Afrika-Dzonga Emahlweni."

Hambiloko vamanana va endlile swilo swikulu laha Afrika-Dzonga, swo tala swa ha laba ku endliwa naswona tiphurogireme ta mfumo ti ta ya emahl-weni ti endla ku nghenelerisa ka vamanana ku va xirhangana eka nhluvuki-so wa vaaki, ikhonomi na tiko. Vamanana va ha ya emahlweni tinxaniso na madzolonga, vusweti, na ku pfumaleka ka mitirho loku nga amukelekeki.

1.3.  Khabinete yi tekele enhlokweni Xiviko xa Xiyimo xa Vusweti lexi humasiweke hi Nhlangano wa Tihlayohlayo wa Afrika-Dzonga naswona va ta burisana hi xona. Khabinete yi tlhele yi vula hi ku tinyikela ka yena eka tiphurogireme leti seketelaka lava nga swela, ngopfu ngopfu loko swi ta eka vana lava humaka eka mindyangu leyi nga swela.

Ku tlula malembe ya 23 lama hundzeke, mfumo wu engetelerile eka phurogireme ya mudende eka lava sweleke na lava nga le khombyeni eka vaaki ku sika eka 2.7 wa mamiliyoni ku fika eka 17 wa mamiliyoni. Phurogi-reme yi angarhela ku tlula 91% wa vana lava nga ringanela na 95,5% wa vanhu langa nga dyuhala. Ku tlula 20 000 wa swikolo swiboxiwile ku va swikolo leswi swikolofisi swi nga hakeriweku, laha ku tlula miliyoni yin'we ya vadyondzi va vuyeriwaka hi phurogireme ya swakudya. 

Xikimi xa Mpfuno wa Timali eka Machudeni ya Tiko ku sukela hi 1999 hi hakerile R72 wa mabiliyoni ya mali yo lombisa na tibasari eka machudeni lawa ya humaka eka mindyangu leyi sweleke. Leswi swi endle leswaku ku tlula timiliyoni timbirhi ta machudeni lawa ya humaka emindyangwini leyi sweleke va fikelela tidyondzo ta le henhla. Ntsengo wa 1,7 wa vana va fike-lela vukorhokeri bya Nhluvukiso wa Vana va ha ri Vatsongo, laha ku nga masungulo ya nkoka eka dyondzo.

Hi 2012 mfumo wu sungurile phurogi-reme ya rihanyo eswikolweni, leswi ku nga ku nghenelela eka swin'wana leswi kavanyetaka ku ya emahlweni eka vadyondzi van'wana.

Hi ku engetela, mfumo wu na makungu yo lwa ni vusweti lawa ya fikeleri-saka mfikelelo wa mahala eka vukorhokeri bya nkoka eka mamiliyoni ya mindyangu leyi nga swela ya fana na tiphayiphi ta mati ya mhala, gezi ra mahala na ku susiwa ka malakatsa ka mahala. Mfumo wu tlhele wu simeka phurogireme ya ku thola vaaki na swikimi swa tindlu ku kotisa mindyangu leyi nga swela ku va na tindlu.

Mfumo wu ta ya emahlweni na ku tiyisisa ku kuma tindlela eka tiphurogi-reme ta nsirhelelo wa vaaki leti nga endleriwa ku sirhelela lava nga swela na vaaki lava nga le khombyeni.

1.4. Khabinete yi bela mandla eka ku simekiwa ka Vuvalangi bya Tinyeleti hi Xiyanimoya eGhana hi Phuresidente wa Ghana Nana Akufo-Addo na Holobye wa Sayense na Thekinoloji wa Afrika-Dzonga, Manana Naledi Pandor.
Leswi i swa nkoka eka ku nghenenela ka Afrika eka phurojeke ya Square Kilometre Array. Vuvalangi eGhana i yo sungula handle ka Af-rika-Dzonga, tanihi rin'wana ra matirko ya xinakulobye.

Tanihi xinakubye eka SKA Afrika, ntlawa SKA ya Afrika-Dzonga/Vuvalangi bya Tinyeleti bya Xiyanimoya xa Hartebeesthoek lava nga tirhrisana na Ghana ku yisa emahlweni vuswikoti bya xi-yanimoya xa tinyeleti eka xihondzo xa vuhlanganisi eKuntuse. Ndzawulo ya Vuxaka bya Matiko ya Misava na Ntirhisano (DIRCO) yi hakerile xiphemu xikulu eka phurojeke ya ku cinca hi ku tirhisa Nkwama wa ku Vuyelerisa Afrika na Ntirhisano na Matiko ya Misava, laha xikongomelo ku nga ku tiyisisa ntirhisabo exikarhi ka Afrika-Dzonga na matiko ya n'wani ya Afrika.

Xiphemu xa nkoka eka ku aka SAKA eka tikokulu ra Afrika eka khume ra malembe lawa yataka eku hluvukisa swikili, swipimelo na ku va na switirhisiwa leswi lavekaka eka matiko lawa ya nga na xinakulobye na SKA ku antswisa ku nghenelela ka matiko ya Afrika eka phurojeke.

1.5. Khabinete yi amukela ku tivisiwa hi Holobye wa Timhaka ta Mbangu, Manana Edna Molewa leswaku Afrika-Dzonga yi le ku hetisiseni eka swifundzankulu swinharhu leswi nga salela endzhaku, ku tiyisisa na nkambelo eka hinkwavo lava nga vun'winyi bya timhondzo ta mhelembe. Nkambelo wo sungula lowu nga endliwa eka swifun-dzankulu byi le ku kambisisiweni na ku tiyisisiwa hi Ndzawulo ya rixaka ya Timhaka ta Mbangu.

Leswi a swi ta pfuna eka ku sivela ku ngungumerisiwa loku nga va ka kona loku nga ri ki enawini ka timhondzo ta mhelembe naswona swi ta tiyisisa leswaku vuxokoxoko hinkwabyo lebyi nga erivaleni bya nhlayo ya timhondzo eAfrika-Dzonga eka nkarhi wihi na wihi, ku katsa na vun'winyi bya timhondzo tona taleto.

Eka vuahluri bya le Hubyeni ya le Henhla bya N'walungu wa Gauteng eka ku nyika pfumelelo wa ku xavisa timhondzo ta ti Mhelembe eka Mufuwi Tatana John Hume, leswi nga endla ku ri Afrika-Dzonga ri va ro sungula ku xavisa timhondzo eka inthanete, Khabinete yi tlhela yi vula nakambe swipimelo swa matirhelo leswaku, xiyimo xa n'winyi wa mpfumelelo, loyi a nga kuma mpfumelelo wa ku xavisa timhondzo ta mhelembe eka munhu loyi a nga na mpfumelelo wa ku xava leyi humesiweke hi ku landza Nawu wa Vufambisi bya Ntumbuluko na Mbangu wa Tiko (Nawu wa 10 wa 2004), wu n'wi nyikaka matimba ku xava rimhondzo ku suka eka muxavisi loyi a nga na mpfumelelo, laha eka xiyimo lexi ku nga Tatana Hume.

Mpfumelelo a wu nyiki matimba ku xavisela matiko ya msiava rimhon-dzo ra mhelembe. Ku xavisa eka matiko ya misaa ka timhondzo ku tshama ka ha yirisiwile, hi ku landza swipimelo swa Ntwanano wa Nxavso wa Matiko ya Misava eka Swiharhi na Swimilani leswi nga na khombo ra ku nyamalala (CITES). Hi nkarhi wa ku xavisa Ndzawulo ya Mbango yi fanele ku nyikiwa mpfumelelo wa ku fikelela ku xavisa eka inthanete ku endla vukamberi bya nkoka eka ku landzelela swipimelo.

Afrika-Dzonga ri ti nyikerile eka tiphurosese leti nga ni swipimelo leswi fambisaka ku xavisa eka swilo leswi nga nis xungeto na nsirhelelo hi ku landzelela milawu ya laha kaya, na ku katsa milawu leyi bohaka ya CITES.

1.6. Khabinete yi amukela vuahluri lebyi humaka eka Hubyankulu ehenhla ka vanhu lava nga na milandzu leyi katsaka na ku hlohloteriwa hi xihlawulambala eka wanuna wa MuAfrika loyi a nga hoxiwa ebokisini ra vafi. Ku voniwa nandzu loku ku ta tirha tanihi xikombiso eka lava ya ka emahlweni va hlawula vanhu hi ku ya hi muhlovo. Khabinete yi tiy-isisa MaAfrika-Dzonga leswaku muxaka wihi na wihi wa xihalwuhlawu kumbe swiendlo swo kombisa rivengoa swi nga amukeriwi.  Vun'we bya vaaku i bya nkoka leswaku hikwerhu tanihi rixaka ku aka na ku tiyisisa.

1.7. Khabinete yi amukela vuahluri bya Khoto ya Vumbiwa lebyi vuleke leswaku masipala a wu nga ha hakerisi vinyi va miako swikweleti swa khale va vinyi va miako eka swikweleti swa masipala.  Ku ahluala loku ku hunguta ndzwalo eka vinyi va miako, lava van'wani va kona va nga rhwala ndhwalo lowu wa xikweleti ku sukela malembe ya 20 lawa ya hundzeke. Ku ahlula loku ku pfulela vinyi vatindlu lavantshwa. Khabinete yi kombela timasipala tixaxameta swikoxo swa swikweleti swi fambisana na ku ahlula.

1.8. Khabinete yi tekela enhlokweni Nkwama wa Tiko eka vuangameri bya vulavisisi eka vuhlori eka ku ehleketeleriwa ka mafambiselo yo biha eka phurogireme ya Sisiteme ya Mafambiselo ya Timali ya Nhlanga-nelo. Khabinete yi bela mandla eka Nkwama wa Tiko eka vilawuri bya vurhon'wana bya vuhlori bya vona, lebyi kumeke matirhiselo yo ka ya nga rikahle ya timali.

Ha tshembha leswaku dyondzo leyi nga fanela hi ta yi kuma loko swi ta eka mintlhotlho leyi ku nga hlanganuwa na yona, naswona ku endla swo homboloka hi vomu kumbe ku nga lan-dzeleri matirhelo swi ta kumiwa naswona lava khumbhekaka va ta ti hlamulela.

Khabinete yi na ku tshembha loku heleleke eka matimba ya nhlangano wa Nkwama wa Tiko na lava na vatameri va timali ta vaaki.  Khabinete yi tlhela yi kombisa ku tshembha eka phurogireme ya IMFS hi tiejensi ta yona to simeka - Nkwama wa Tiko, Ndzawulo ya Vukorhokeri bya Vaaki na Vufambisi, na Ejensi ya Thekinoloji ya Vuxokoxoko bya Tiko - ku va va simekka phurojeke leyi yi va leyi humelelaka.

1.9. Khabinete yi yirisa ku pfuta ka memorendamu ya Khabinete leyi rin-ganyetaka tindlela to hambana ta ku mpfuneta South African Air-ways. Memorendamu ya Khabinete a papila leri nga voniweki hi mani na mani naswona ku pfuta loku ku tlula rimva ra vuserheleri bya vux-okoxoko bya mfumo.

Khabinete yi nyikile matimba ya vulavisisi eka Marhavi ya Vululami, Nsivelo wa Vukhamba na Vuserheleri ku lavisisi vuxokoxoko bya ku fohla loku na ku kombela tindlela to tshinya ku va tiendliwa eka lava nga endla tano.

1.10. Khabinete yi amukela ku engeteleriwa ka nkwama wa industrial De-velopment Corporation (IDC) ku va va endla vuvekisi eka tisekithara leti tirhaka kahle eAfrika-Dzonga, tanililaha swi nga kombisiwa ha ko-na eka mbuyelo wa timali lowu nga humesiwa hi Nyenyankulu 2017. Hi Nkarhi wa N'hweti ya Vamanana ya Tiko, IDC yi pasisile 3,2 wa tibiliyoni ta tirhandi eka mabindzu lawa ya nyikaka matimba eka va-manana, ku enegeteleka loku nga tlakuka hi 178% ku tlula lembe leri nga hundza.

Leswi swi katsa nkwama lowu tirhisiwaka ku kota ku lawula migodi ya magazini lawakulu lawa ya nga le mavokweni ya vamanana va Afrika-Dzonga.

Ku nyikiwa ka mali eka mabindzu lawa ya nyikaka matimba eka vantima wu fikelela kwalomu ka R10,1 wa mabiliyoni, laha R4,7 wa mabiliyoni a ku ri ya tiphurojeke ta vuvekisileti rhangeriweke hi vagingiriki va vantima. Tinhlayo leti a ti humeseli ehandle ku humelela loku nga endliwa eka ku cinca vun'winyi bya ikhonomi ya tiko. Nhlayo ya mitirho ya 20 881 yi tumbuluxiwile na ku ponisa eka nkwama wa IDC wa lembe, lowu nga fikelela kwalomu ka R15,3, nhlayo ya le henhla lyi nga tshamangiki yi va kona.

Eka malembe ya ntlhanu lawa ya nga hundza ku sukela hi 2013, IDC yi nyikerile R68 wa mabiliyoni eka tiphurojeke tavuvekisi. Hikwerhu na xiyenge xa mabindzu hi endla nkwama swin'we, leswi swi endle vuvekisi byo ringana R200 wa mabiliyoni na ku endla mitirho ya 99 0000. Khabinete yi bela mandla IDC na Ndzawulo ya Nhluvukiso wa Ikhonomie eka matirhelo lawa hi nkarhi lowu ku kurisa vuvekisi na ku tumbuluxa mitirho swi nga swa nkoka.

1.11. Khabinete yi amukela ku simekiwa ka Vulavisisi bya Timakete eka ti-hakelo ta datha ya le henhla na ku gazetiwa hi ku landza leswi nga le ka Khomixini ya Mphikizano. Vulavisisi bya Timakete byi vile kona hi xikombelo xa Holobye wa Nhluvukiso wa Mabindzu hi ku landza Na-wu wa Mphikizano.

Tihakelo ta le henhla ta datha ti na khumbho wukulo eka ikhonomi, engetelo wa tihakelo ta ku endla bindzu naswona ti nga hunguta vuswikoti bya MaAfrika-Dzonga ku va va humelela eka ku tirhisa thekinology leyintshwa. Khabinete yi seketela xikombelo eka vakorhokeri eka sekithara ku hunguta tihakelo ta datha

1.12. Khabinete yi amukela ku sayiniwa ka Memorendamu ya Ntwanano (MoU) na Mfumo wa Flanders eka ku seketeriwa ka Ikhonomi ya Vaaki va Afrika-Dzonga. Kungu Rintshwa ra Nkulo wa ikhonomi leri amukeriweke hi 2010 ri kumile leswaku ikhonomi ya vaaki tanihi rin'wana ra 10 wa tindlela ta ku tumbuluxa mitirho. 

Hikuya hi MoU, Holobye wa Nhluvukiso wa Ikhonomi va ta tirhisana na Nhlangano wa Vatirhi wa Misava (ILO) na Mfumo wa Flanders ku tsala ehansi swikombiso swa ku humelela ka mabindzu lamatsongo naswona va nga nghenelerisa vakhumbeki va laha eka nhluvukiso wa rimba ra pholisi ku tiyisisa na ku nyika matimba eka ntirho wa ikhonomi ya vaaki. 

Flanders va ta tlhela va tirhisana na Ndzawulo ya Timhaka ta Mbangu eka phurojeke ya ku cinca ka maxelo na green economy, leswi nga ta kongoma eka ku amukela maqhinga.

1.13. Khabinete yi twa mbilu ku vava hi ku lahlekeriwa hi vutomi ema-gondzweni leswi vangiwaka hi ku chayela hi vusopfa, hi ndlela yo biha na ku nga kombisi vutihlamuleri. Sweswi 13 wa vana va vavisekile endzhaku ka loko muchayeri loyi a pyopyiwile a tlumbile nsinya hi thekisi. Mavhiki mambirhi lawa ya nga hundza khombo rin'wana ri humelerile eKwazulu-Natal , leyi nga vanga mafu ya 19 na kaye lava nga vaviseka endzhaku ka loko thekisi yi chayisile biloho.

Khabinete yi kombela hinkwavo lava nga na vana ku va va vahlayisa ku va ni vuxiyaxiya hi mhaka ya vachayeri lava tleketlaka vana na ku va khandziyisa. Khabinete yi kombela tiejensi to sindzisa nawu ku va na vuxiyaxiya emagondzweni ya hina ku tiyisisa vuhlayiseki eka vatirhisi va magondzo.

1.14. Khabinete yi alela madzolonga, ku onhiwa ka tinhundzu, na ku hisiwa ka miako ya vaaki yo fana na ku hisiwa ka xitichi xa bazi ra Rea Vaya eGauteng.  Miako ya vutleketli ya vaaki i switirhisiwa swa mfumo leswi lavaka ku korhokela vaaki. Ku hava ku nga eneteki ka vaaki loku nga lulamisiwaka hi ku onhetela tinhundzu ta vaaki. Khabi-nete yi kombela tiejensi to sindzisa nawu ku tirhana na manyala lawa.

1.15. Khabinete yi bela mandla eka ku hoxa xandla eka Senthara ya Vufambisi bya Makhombo ya Tiko eka Xifundzankulu xa Mfumo wa Kapa-Vupeladyambu. Ku tlula R74 wa mamiliyono yi vekiwile ku lu-lamisa mintlhotlho ya dyandza, ku katsa mindzilo leyi hlaseleke na nkayivelo wa swakudya swa swifuwo.  Khabinete yi ya emahlweni yi kombela MaAfrika-Dzonga ku tirhisa mati kahle. 

2. Swibohonkulu swa Khabinete

2.1. Khabinete yi amukela ku engeteleriwa eka ku tekiwa ka thekinoloji leyi endliweke kwala na vandlandlamuxi kwala Afrika-Dzonga. Sayense na Thekinoloji i xikotisi xa nkoka eka tindlela to tala ta mfumo ku tisa hlayiseko eka tinhlayo ta ku kula ka ikhonomi na Kungu ra Nhluvukiso wa Tiko.

Hikuya hi Xiviko xa 2015 xa Sayense, Thekonoloji na Matirhelo ya Ndland-lamuxo eka Huvo ya Vatsundzuxi ya Tiko (NACI) nhlanyo yamatirhiselo ya mali yi lave ku va hi kambirhi tanihi tiphesente ta GDP ku suka ka 0.018% hi 2005 ku ya eka 0.033 2015.

Tindzawulo to tala, tisekithara ta mabindzu na mihlangano ya vulavisisi va endlile vuvekisi byi kulu eka thekinoloji na vundlandlamuxi eka tiphurogi-reme ta vona ta nhluvukiso.

Tanihindlela ya ku tiyisisa ku fikelela lokou, Khabinete yi pasisisle ku nyikiwa ka swivandlanene swinharhu eka Ndzawulo ya Sayense na Theki-noloji ku seketela thekinoloji ya rihanyo, mavuthu na thekinoloji leyi fam-belenaka na vusirheleri na miako ya vaaki leyi nga na thekinoloji.

Khabinete yi pasisile ntirho wo engetela ku landzelerisa na ku pima theki-noloji ya nhluvukiso na vundlandlamuxi eka nhluvukiso wa ikhonomi.

3. Milawumbisi

3.1. Khabinete yi pasisile ku tivisiwa ka Nawumbisi wa Overval Roserts Lim-ited, 1993 ePalamende. 

Xikongomelo xa Nawumbisi i ku herisa nawu lowu sunguleke Aventura, Nawu wa Overvaal Resorts Limited, 1993 (Nawu wa 127 wa 1993) Leswi swi ta kotisa ku hetisa ku heisa Aventura. Khabinete yi tekile xiboho xa ku herisa Aventura endzhaku ka loko yi kumile leswaku a hi nhundzu ya nkoka eka mfumo. NAwumbisi wu humile ku ya eka vaaki ku kuma swibumabume-lo hi Nyenyankulu 2017.

3.2. Hi ku tixaxameta na nawu wa Nhluvukiso wa xiyimo xa dyondzo, Khabinete yi pasisile ku hangalasiwa ka Nawumbisi wa ku Cinca Milawu ya Dyon-dzo ya le Hansi wa 2017 ku kuma swibumabumelo eka Gazete ya Mfumo.
Nawumbisi wa mbuyelo wa nkambisiso wa ndyondzo ya nkoka eka nawu hi ku lava ku yisa enahlweni xivumbeko xa kale ku kota ku antswisa mafumelo ya xikolo, vurhangeri na vutihlamuleri, ku cinca mphakelo wa dyondzo, na ku sirhelela mitlawa leyi nga ekhombyeni ku tiyisisisa vuhlayiseki bya va-dyondzi.

Ku cinca loku ku ringanyetiwile eka Nawu wa Swikolo wa Afrika-Dzonga (Nawu wa 84 wa 1996), na ku Thoriwa ka Vadyondzisi, 1998 (Nawu wa 76 wa 1998).

4. Mitlangu leyi landzelaka

4.1. Hi N'hweti ya Ndzati hi ta va hi tsundzuka N'hweti ya Mfuwo, N'hweti ya Vupfhumba, N'hweti ya Misinya, N'hweti ya Vukorhokeri bya Vaaki, N'hweti ya Kungu ra Nhluvukiso wa Tiko (NDP) na Vhiki ra Senthara ya Vukorhokeri bya Thusong. Vuxokoxoko hi mitlangu leyi byi ta tivisiwa hi tindzawulo leti nga fanela.

4.2. Tanihi mutshamaxitulu wa SADC, Afrika-Dzonga ri tinyikerile ku rhurhela Vaholobye eka SADC ICT nhlangano lowu nga ta sungula hi ti 4 ku fika ti 5 Ndzati2017 ku kanela hi ku humelela loku nga endliwa eku simekeni ka Phurogireme ya ICT na Vuhanganisi bya SADc.

Holobye Ayanda Dlodlo na Holobye Siyabonga Cwele va ta rhangela vurhumiwa bya Afrika-Dzonga eka nhlangano lowu. Nhlangano wu lava ku fikelerisa swiletelo eka maqhinga ta vuhlangisi na timhaka ta ICT na ku tlhela ku langutisisiwa ku swiboho swo simeka leswi nga endliwa eka nkarhi lowu nga hundza. Afrika-Dzonga ri ta tirhisa nhlengeletano leyi ku fikelela vukorhokeri bya miako ya ICT leyi fikelelekaka, leswi nga ta veka tiko ri va tanihi senthara ya miako na ku seketela mabindzu lamatsongo, ya le xikarhi na lamakuluehansi ka ajenda ya hlanganelo ya muganga na ku endla tifeme ka SADC.

4.3. SAmiti ya vu 9 ya Brazil, Russia, India, China na South Africa (BRICS) yi ta khomeriwa eXiamen, China ku suka hi ti 4 ku fika 5 Ndzati 2017. Nhlokomhaka ya vutshamaxitulu ya BRICS eChina i: “BRICS: Vuxaka lebyi Tiyeke ku va na Vumundzuku Lebyinene."

Ntsengo hinkwawo wa ku xaviselana exikarhi ka Afrika-Dzonga na matiko yan'wana ya BRICS yi fikelele US$29 wa mabiliyoni hi 2016.

Laha Afrika-Dzonga ri rhumelaka kona tinhundzu swinene eka matiko ya BRICS ku tshama ku ri China, Brazil ku landza Russia. Xivumbeko xo fana xa vonaka na le ka leswi rhumeriwaka laha, China hi rona ri rhumelaka swo tala.

Samiti ya 2017 ya BRICS wu ta khumba swikongomelonkulu swa ntlhanu, leswi ku nga, ku kurisa vuxaka, ku tiyisisisa mafumelo ya misava, ku cinca-cincana ka vanhu, ku yisa emahlweni ka ku antswisa miako na ku aka vuxaka byi kulu.

Xikongomelo xa qhinga ra Afrika-Dzonga eka BRICS i ku seketela ku xavi-selana loku vuyerisaka, wonga vuvekisi eka tisekithara leti tirhaka kahle ta tiko na ku yisa emahlweniku tirhisana ku yisa emahlweni swikongomelo swa hluvukiso.

4.4. Khabinete yi tekele enhlokweni ku nghenelela ka Afrika-Dzonga eka xiph-emu xa vu 53 xa ku Xaviselana ka Matiko ya Misava eMaputo, lexi tivekaka hi FACIM, lexi humelelaka eMozambique ku sukela hi ti 28 Mhawuri ku fike-la hi ti 3 Ndzati 2017. FACIM i nkombiso wa nxaviselano wa tisekithara ti-nyingi ta matiko ya misava loku khomeriwaka eMusambiki tanihi ndhawu leyi kokaka mahlo eka ku xaviselana ka matiko ya misava.

Mukumembirhi wa tikhamphani ti nyikiwile mali hi Ndzawulo ya Mabindzu na Tifeme (DTI) loko khume ra tona ti seketeriwile hi Ejensi ya Nhluvukiso wa Ikhonomi eMpumalanga. Tikhamphani ti yimerile tisekithara to hambana leti katsaka tikhemikhali, ku phurosesiwa ka swirimiwa, swimbalo na malapi, vuinjiniyara, migodi na ku xava tinhundzu, na swa elekitiro-thekinikali na sekithara ya miako ya mbango.

Mosambiki i tiko ra vunharhu hi vukulu leri Afrika-Dzonga ri xaviselanaka na rona eka muganga wa SADC, endzhaku ka Botswana na Namibia. Ku xavi-selana eka matiko mambirhi byi ku rile ku suka eka R29 wa mabiliyoni hi 2012 ku fika eka R43 wa mabiliyoni hi 2016. Ku na ku tlula 300 wa tikham-phani ta laha Afrika-Dzonga leti tirhaka eMosambiki.

KU nghenelela ka tikhamphani ta Afrika-Dzonga eka FACIM swi kumile ku lemukiwa ko hlawuleka eka Khomixini ya Matiko ha Vumbirhi eka vhiki leri nga hundza ku va xin'wana xivandla lexi vaaki va mabindzu va matiko ha vumbirhi ya nga tirhisaka minkanelo ka ku ya emahlweni loku nga va kona ka xinakulobye na vuxaka na vuvekisi eka matiko ha vumbirhi.

4.5. Holobye wa Timhaka ta Xikaya, Phurofesa Hlengiwwe Mkhize, u ta nghene-lela eka Mbhurisano wa Vaholobye eka ku Fambafamba ka Vanhu laha Af-rika-Dzonga loku nga ta khomeriwa eTsindza wa Swaziland ku suka hi ti2 ku fika hi ti 4 Ndzati 2017.  Xikongomelo hi ku anama xa ntlangu lowu i ku hlohlotela mbhurisano eka swirho swa matiko ya SADC ku antswisa ma-fumelo ya ku fambafamba ka vanhu eka muganga.  Timhaka leti nga ta langutisisiwa tikatsa ku nga vi na tiko, vulawuri bya mindzilikano na ku fam-bafamba ka vatirhi.

5. Mahungu ya nkoka

5.1. Khabinete yi kombisile ku khumbheka na ku hlomuka mbilu hi marito yo chavelela eka:

Holobye wa Maphorisa Fikile Mbalula na ndyangu wakwe eka ku hundza emisaveni ka mhani, Mama Emma Mbalula. Onge va nga kuma matim-ba ya ku tiyisela hi nkarhi lowu wa ku tika na ku twa ku vava eka ku lahle-keriwa ka vona hi mhani eka ndyangu wa vona.

Varhandziwa vanharhu lava celaka mugodi lava tiyisisiwa ku va va lovile endzhaku ka mbundzumuka ka mugodi eMugodini wa Kusasalethu kusuhi na Cartonville eGauteng, hi mhaka ya ku ninginika ka misava lowu nga pimiwa ku va eka 1.8 eka xikalu xa Richter. Khabinete yina ku tshemba ku ri lavambirhi lava ha lahlekeke va ta ponisiwa hi swipano swa ku lava ehansi ka misava na ku ntshuxeka leswaku lavo tala lava celaka migodi va humesiwile ehansi ka misava va hlayisekile endzhaku ka khombo.

Mfumo na vanhu va Rhiphabuliki ra Sierra Leone endzhaku ka ndhambhi ya matimba swinene eka tikonkulu. Khombo lera ntumbuluko ri hlaserile swinene swiphemu swa tiko, leswi nga fikelela laha vanhu va nga lahlekeriwa hi vutomi, ku onhiwa ka tinhundzu na ku siya khombo rikulu ra vumunhu. Hi ku ya hi DIRCO, Afrika-Dzonga ri nyikerile R8 wa mamiliyoni ku pfuneta eka khombo.
 
5.2. Khabinete yi hoyozela Mamusileme ku va va hetile migingiriko ya Haj(ku titsona) na ku navelela Mamusileme ntsako eka 'Eid-al-Adha.

6. Ku thoriwa

Ku thoriwa ku va kona endzhaku ka nkambelo wa tidyondzo na mbha-siso lowu faneleke.
6.1. Tatana Mziwonke Dlabantu tanihi Murhangerinkulu wa Huvo ya Ntsariso wa Vaaki va le Makaya va Tiko.

6.2. Bodo ya Tizoni to Hlawuleka ta Ikhonomi

Manana Lizeka Valerie Matshekga (xirho xo hlawuleka xa Industrial De-velopment Corporation); na
Tatana Sipho Reginald Zikode (Xirho xo cincana xa Ndzawulo ya Ma-bindzu na Mfuwo.

Vuxokoxoko:
Manana Phumla Williams - Mulawurinkulu wo Khomela
Sele: 083 501 0139