Khabinete yi hlanganile hi Ravunharhu, 15 Hukuri 2017, eTuynhuys, eKapa.

A. Xiyimo xa Khabinete eka Timhakakulu

1. Vuvekisi

1.1. Khabinete yi amukela vuvekisi bya R3 wa tibiliyoni ku suka eka Khamphani ya Mimovha ya Ford ku ya eka Feme ya le Silverton, ePitori, Gauteng. Vuvekisi lebyi byi ta vuyerisa hi ku tumbuluxa mitirho yo kongoma na yo ka yi nga kongomi hikokwalaho ka ku languteriwa ka ntlakuko wa andziso wa modele ya wona ya Ford Ranger.

1.2. Vuvekisi byolebyo byi tiyisisa ntirho lowu hi ya ka emahlweni hi wu endla tanihi mfumo eku kuriseni ka ikhonomi na le ku lulamiseni ka mitlhontlho ya vupfumalantirho. Hi ku tirhisa xikimi xa xinavetisi xa mfumo xa R7.8 wa tibiliyoni eka Phurogireme ya Nhluvukiso na Andziso wa vumaki bya Mimovha, R28.5 wa tibiliyoni ta vuvekisi byo ka byi nga ri bya mfumo byi humesiwile.

1.3. Lebyi byi katsa xitiviso hi Toyota ku endla timodele ta vona tintshwa ta Toyota Hilux na Fortuner tanihi xiphemu xa vuvekisi bya R6.1 wa tibiliyoni. Nakambe, BMW yi kunguhata ku aka garaji yo lungisela mimovha ya ximanguva lawa ya R6 wa tibiliyoni. Khamphani ya Matiko hinkwawo ya Mimovha ya le Beijing yi kunguhata ku vekisa R11 wa tibiliyoni eka feme ya vumaki bya mimovha eAfrika-Dzonga.

2. Nguva ya Xibalo ya 2017

2.1. Khabinete yi hundzisela ku khensa eka vahakeri va xibalo hinkwavo lava se va tlheriseke tifomo to hlela xikweleti xa vona xa xibalo ta lembe ra xibalo ra 2016/17.

2.2. Mali leyi nga hlengeletiwa ku suka eka xibalo yi tiyisisa leswaku mfumo wu na vuswikoti byo nyika vukorhokeri lebyi laveka swinene na nseketelo wa vanhu eka timiliyoni ta MaAfrika-Dzonga lama pfumalaka.

2.3. Khabinete yi tsundzuxa vahakeri va xibalo leswaku siku ro pfala ku rhumela i Ravuntlhanu 24 Hukuri 2017 na ku va khutaza ku rhumela tifomo to hlela xikweleti xa vona xa xibalo.

3. Nhlengeletano yo Sungula ya laha Kaya ya Nhluvukiso wa Ikhonomi (LED) ya Rixaka

3.1. Khabinete ya tsaka hi mivuyelo ya Nhlengeletano ya LED ya Rixaka leyi ya ha ku va ka kona. A yi khomiwile ehansi ka vurhangeri bya Holobye wa Mfumontirhisano na Timhaka ta Xintu, Tat. Des van Rooyen na Holobye wa Nhluvukiso wa Mabindzu Lamatsongo, Man. Lindiwe Zulu.

3.2. Yi nyikile xivandlanene xo tumbuluxa ajenda yintshwa ya Nhluvukiso wa Ikhonomi ya Afrika-Dzonga hi ku leteriwa hi swirhangana swa Kungu ra Nhluvukiso wa Rixaka (NDP). Mivuyelo ya yona yi katsa ku simekiwa ka Huvo ya Nhluvukiso wa Ikhonomi ya Afrika-Dzonga (EDCSA) yo sungula, loku kongomisaka eka ku endla sekithara ya nhluvukiso wa ikhonomi yi va ya xiphurofexinali.
 
3.3. Tanihi nhlangano wa xiphurofexini, EDCSA yi ta fambisa na ku landzelerisa matikhomelo ya xiphurofexini ya vatirhi vo tala lava nghenelelaka eka mapfhumba ya nhluvukiso wo hambana.

3.4. Khabinete yi tlhele yi xiyaxiya ku simekiwa ka matimu ka Vhiki ra Vubindzunyingi bya Matiko hinkwawo (GEW) e22 on Sloane, khamphasi leyi ya ha ku sunguriwaka, hi ti 10 Hukuri 2017, laha Holobye Zulu a rhurheleke munhu wo tiveka ngopfu wa vubindzunyingi bya matiko, Sir Richard Branson. Khamphasi i yo sungula ku pfuriwa hi Netiweke ya Vubindzunyingi bya Matiko hinkwawo. Yi nyika vukorhokeri bya nseketelo wa nkoka na ku kongoma eka van'wamabindzu eAfrika hinkwaro xikan'we na mfikelelo eka netiweke ya matiko hinkwawo ya valanguteri, vavekisi na mihlangano ya nseketelo ya van'wamabindzu.

3.5. Hi nkarhi wa GEW, kwalomu ka 10 wa timiliyoni ta vangheneleri va teke xiave eka mikhuvo, migingiriko na miphikizano ya 35 000 eka matiko yo tlula 165 emisaveni hinkwayo.

4. Xiviko xa Khomixini ya Heher

4.1. Khabinete yi xiyaxile ku humesiwa hi Musumbhunuku, 13 Hukuri 2017 ka Xiviko xa Khomixini ya Vulavisisi eka ku Koteka ka ku endla Dyondzo ya le Henhla na Vuleteri yi va Mahala eAfrika-Dzonga. Khabinete yi rhamba MaAfrika-Dzonga hinkwawo ku hlaya xiviko na switandzhaku swa xona eka tiko loko mfumo wa ha anakanyisisa swibumabumelo.

4.2. Phuresidente u ta endla xitiviso xa xiviko hi ku famba ka nkarhi endzhaku ka ku langutisisiwa hi Komiti ya Vaholobye eka ku Hakelela Dyondzo ya le Henhla na hi Komiti ya swa xibalo ya Phuresidente. Mfumo wu tshama wu tibohile ku ololoxa swirhalanganyi swa ku fikelela dyondzo ya le henhla, na ku langutela emahlweni ku hetisisa xintshuxo xa nkarhi wo leha xa ku hakelela dyondzo ya le henhla.

5. Dyandza

5.1. Xiyimo xa madamu sweswi etikweni xi tshama xi hi vilerisa tanihileswi ku nga na ku phya ko tala ku tlula mpfula. Mhaka ya leswaku Afrika-Dzonga a ri si kuma mpfula leyi ringaneke ku tatisa nakambe swihlovo swa mati swa hina ku fikela tilevhele leti ringaneleke swi vula leswaku tiko a ri si huma eka xiyimo xa dyandza. Ku vhumbiwa leswaku tiko ri ta kuma ntsena mpfula yo tala ku suka emasungulweni ya Sunguti 2018.

5.2. Khabinete yi navelela ku tiyisisa vaaki leswaku mfumo wa tiko, wa swifundzankulu na muganga, yi le ku tirhisaneni ku tiyisisa leswaku Afrika-Dzonga a ri heleriwi hi mati. Khabinete yi khutaza un'wana na un'wana ku teka xiave eku hlayiseni na le ku tirhiseni ka mati hi vutlharhi naswona hi matsanana.

6. Zimbabwe

6.1. Khabinete yi seketela ku nghenelela hi Phuresidente Jacob Zuma, eka ntirho wa yena tanihi Mutshamaxitulu wa Muganga wa Nhluvukiso wa Matiko ya le Dzongeni wa Afrika (SADC) hi ku angula eka xiyimo xa MaZimbabwe. U rhumerile Varhumiwa vo Hlawuleka, Holobye wa Vusirheleri na Khale ka Masocha, Man. Nosiviwe Mapisa-Nqakula na Holobye wa Xiyenge xa Vuhlayiseki bya Tiko, Adv Bongani Bongo. Va ta hlangana na Phuresidente Robert Mugabe na Vuthu ra Vusirheleri ra le Zimbabye. Endzhaku ka sweswo, va ta hlamuselanyana Phuresidente wa le Angola João Lourenço tanihi ntirho wa yena wa Mutshamaxitulu eka xirho xa SADC eka Tipolotiki, Vusirheleri na Vuhlayiseki. Hofisi ya Phuresidente yi ta tivisa leswi ya ka emahlweni eka mhaka leyi.

7. Square Kilometre Array (SKA)

7.1. Khabinete yi amukela ku humelela ka nhluvukiso wa vanhu na wa ikhonomi loku kumekeke ku suka eka vuvekisi lebyi a byi kongomiwile eka nhluvukiso wa vanhu eka rhijini ya SKA ya Afrika-Dzonga. Miganga leyi nga kusuhi na ndhawu SKA yi ya emahlweni yi vuyeriwa hi tiphurojeke ta dyondzo na vuleteri to antswa, vuvekisi eka mabindzu lamatsongo na ku tlakuka ka swivandlanene swa  mitirho.

7.2. Ndzawulo ya Sayense na Thekinoloji, ehansi ka vurhangeri bya Holobye wa Sayense na Thekinoloji, Man. Naledi Pandor, yi ta va na nongonoko wa ku nghenelela ka vaaki ku tlangela ku humelela na miganga ya le kusuhi na le Carnarvon, eKapa-N'walungu ku suka hi ti 16 ku fika hi ti 19 Hukuri 2017.

B. Swibohonkulu swa Khabinete

8. Swiviko swa ku humelela swa kotara ya vumbirhi hi matirheloswa 2017/18

8.1. Khabinete yi hlamuseriwile hi swiviko swa ku humelela swa kotara ya vumbirhi hi matirhelo swa 2017/18 (Mawuwana ku fika Ndzati 2017) hi mitlawa hinkwayo ya ntlhanu. Leswi swi vumba xiphemu xa nandzeleriso na nkambelo wo angarhela wa Khabinete wa Phurogireme ya Nghingiriko lowu kumekeke ku suka eka Rimba ra swa Maqhinga ra Nkarhi wa le Xikarhi (MTSF) wa 2014 ku fika 2019.

8.2. Ndzawulo ya Makunguhatelo, Kambisisa Matirhelo no Hlela na Tikomiti ta Tlawa wa Vaholobye va ta fambisa mbhurisano na vuhangalasi bya mahungu ku hlamusela hi xitalo ku humelela ka swiviko leswi.

8.3. GCIS yi ta fambisa mbhurisano na vuhangalasamahungunyingi na ku hangalasa xedulu eka www.gov.za hi ku famba ka nkarhi.

9. Ku antswisiwa ka pfhumba ra makumelo ya kherefu na manyikelo ya tikherefu

9.1. Khabinete yi hlamuseriwile hi xiviko xa nhluvukiso eka masimekelo ya Maavanyiselo ya Khoto ya Vumbiwa ku nyika tikherefu eka rhijisitara ra vavhoti. Khabinete yi tsakisiwile hi ku landzelela ko helela ka swiviko swa nhluvukiso swa le ndzhaku ka tin'hweti tin'wana na tin'wana ta tsevu leswi rhumeriweke eka Khoto ya Vumbiwa.

9.2. Ku fikela sweswi Khomixini ya Nhlawulo yo Tiyimela (IEC), hi ku tirhisana na tiejensi tin'wana ta mfumo, yi kumile ku humelela ka kwalomu ka 75% eku hlengeleteni ka tikherefu ta lava va nga tshukaka va ri vavhoti. Khabinete yi hlamuseriwile hi nongonoko lowu kunguhatiweke wa SAPO ku pfuna lava nga riki na tikherefu ta laha va tshamaka kona.

9.3. Khabinete yi tsakisiwile hi nhluvukiso na ku tirhisana loku endliweke hi SAPO, na IEC tiejensi tin'wana ta mfumo eku nyikeni ka phurojeke ya tikherefu.

9.4. Khabinete yi ya emahlweni yi kombela volavo va nga si antswisaka tikherefu ta vona ku endla tano hi nkarhi lowu taka wa vhiki ra ntsariso wa vavhoti hi Nyenyankulu.

C. Mitlangu leyi Taka

10. Nhlengeletano ya vumune ya Khomixini ya Matikomambirhi ya Afrika-Dzonga na Botswana (BNC)

10.1. Phuresidente Zuma u ta sungula riendzo ra ntirho ku nghenelela na ku rhangela Nhlengeletano ya Vumune ya Matikomambirhi ya Afrika-Dzonga na Botswana BNC leyi nga ta khomeriwa eGaborone, eBotswana hi Ravuntlhanu, 17 Hukuri 2017.

10.2. Afrika-Dzonga na Botswana ya hlangana lembe na lembe eka levhele ya Tihloko ta Matiko eka rimba ra BNC ku xopaxopa ntirhisano wa matiko ha vumbirhi na ku kanela timhaka ta ntsakelo wo fana.

10.3. Matiko lamambirhi ya tiphina hi vuxaka bya xinghana lebyi vumbiweke hi ku hlangana ka swa mfuwo na ku va kusuhi na ku kusuhi. Ya tirhisana eka timhaka to talanyana leti katsaka, vutleketli, bindzu na vuvekisi, rihanyu, timhaka ta swa mbango sw.sw.

10.4. Afrika-Dzonga hi rin'wana ra vatirhisani va bindzu lavakulu va Botswana, ku na tikhamphani to hlaya ta Afrika-Dzonga ti nga ri tingani leti tirhaka eka tiko rero.

11. Riendzo ra Phuresidente wa Angola

11.1. Phuresidente Zuma u ta rhurhela Muchaviseki, Phuresidente wa Riphabliki ra Angola, João Lourenço, eka Riendzo ra Mfumo ra matimu eAfrika-Dzonga ku suka hi ti 23 Hukuri 2017. Leri ku ta va ku ri Riendzo ra Mfumo ra yena ro sungula etikweni ra hina endzhaku ka loko a vekiwile exitulwini.

11.2. Matiko lamambirhi ya na ku hlangana ka xinghana na ka matimu kusukela eka masiku ya ku lwela ntshuxeko loko Anglola ri rhurhele na ku seketela tinhenha ta ku lwela ntshuxeko ta Afrika-Dzonga eka tikamba to hambanahambana etikweni leriya.

11.3. Ntirhisano wa ikhonomi na bindzu exikarhi ka matiko lamambirhi wu kurile swinene, ku fikela laha Afrika-Dzonga ri nga muringani wa bindzu wo rhanga wa Angola eka tikonkulu. Tikhamphani ta Afrika-Dzonga to tala ti le ku endleni ka bindzu eAngola eka tisekitara to hambanahambana ku katsa na vuako, migodi, tindlu, nxaviso xin'wexin'we, swakudya na swakunwa, tihotela na ku tiphina, vukorhokeri bya swa vutshunguri na byo banga.

Hi nkarhi wa riendzo ra yena, Phuresidente Lourençou u ta tlhela a fambisa Dyondzo hi Ravuntlhanu, 24 Hukuri 2017 eka Muako wa OR Tambo ePitori.

12. Masiku ya 16 ya ku Lwisana na madzolonga

12.1. Khabinete yi hlangana na MaAfrika-Dzonga hinkwawo lawa ya teka goza ro lwa na ku xanisiwa ka vavasati na vana.

12.2. Pfhumba ra Masiku ya 16 yo Lwisana na Madzolonga ehenhla ka Vavasati na Vana ri ta va kona exikarhi ka ti 25 Hukuri na 10 N'wendzamhala 2017. Leri i lembe ra vu 19 ra pfhumba eAfrika-Dzonga naswona ri ta ya emahlweni ehansi ka nkongomelo: “Na Mina Ndzi Hlaye: Swin'we hi Yisa Emahlweni Afrika-Dzonga ro Pfumala Madzolonga”.

12.3. Phuresidente Zuma u ta simeka pfhumba ra Masiku ya 16 yo Lwisana na madzolonga eKapa Vuxa hi Mugqivela, 25 Hukuri 2017. Ri ta kongomisa eka ku yisiwa emahlweni ka ku sunguriwa ka n'wangulano wa Rixaka, leyi khutazaka vanhu ku vulavula hi mayelana na ntungu wa madzolonga ya ku ya hi rimbewu. Leswi swi ta landzeriwa hi Siku ra Vavanuna ra Matiko hinkwawo hi Sonto, 19 Hukuri 2017, leri rhambaka vavanuna ku tlanga xiphemu xa vona eku akeni muganga lowu hlayisekeke na vun'we bya vanhu.

12.4. Ndzawulo ya Vululami na Nhluvukiso wa Vumbiwa yi ta fambisa pfhumba ra rhadiyo ra muganga ra vumbirhi ehansi ka minongonoko ya A hi Vulavuleni ku Lulama, leri tisaka vukorhokeri bya mfumo eka vanhu hi ku nyika vayingiseri nkateko wo tihlanganisa na vaofisiri eka timhaka leti nga emahungwini. Ku simekiwa ka Khoto ya Milandzu ya swa Masangu hi nkarhi wa pfhumba ku ta tlhela ku tiyisisa mfikelelo wo antswa eka sisiteme ya vululami.

12.5. Khabinete ya tshemba leswaku hi ku tirhisana hi nga herisa ndzhendzheleko wa nxaniso. Hi ku hlangana ka matshalatshala ya hina hi nga tirha ku sivela nxaniso loko hi karhi hi tiyisisa muganga lowu hlayisekeke eka vamanana na vana.

12.6. Vanhu hinkwavo eAfrika-Dzonga va khutaziwa ku ambala rhibono yo basa tanihi mfungho wa ku tiboha ku herisa ntungu lowu ku suka emigangeni ya hina.

13. Ku lunghiselela Siku ra AIDS ra Misava 2016

13.1. Khabinete yi rhamba vaaki hinkwavo ku nghenelela eka ku sunguriwa ka Ravuntlhanu ra Rhibono yo Tshuka loko ku nga si fika Siku ra AIDS ra Misava hi ti1 N'wendzamhala na ku ya fika emahelweni ya n'hweti yoleyo. Ku ambala rhibono yo tshuka i mfungho wa vun'we na ku tiboha ku lwa na HIV na AIDS.

13.2. Siku ra AIDS ra Misava i nkateko eka muganga wun'wana na wun'wana ku hlangana eka ku lwa na HIV, ku kombisa nseketelo eka vanhu lava hanyaka na HIV na ku tsundzuka lava hundzeke emisaveni. Nkhuvo wa lembe leri wu ta endliwa ehansi ka nkongomelo: “Mfanelo ya Mina ku Tiva Xiyimo xa Mina, Nsivelo I Vutihlamuleri bya Mina”, lowu khomanaka na nkongomelo wa matiko hinkwawo: “Mfanelo eka Rihanyu”.

13.3.  Leswi swi tiyisisa nsimeko wa Kungu ra swa Maqhinga ra HIV ya Rixaka ra Afrika-Dzonga, vuvabyi bya rifuva na Mavabyi ya Ntlulelo wa swa Masangu 2017 - 2022 (NSP), leswi ku nga phuphu ya nkoka eka nhluvukiso wa Afrika-Dzonga ku yisa eku fikeleleni nhlayiso wa rihanyu wa misava hinkwayo hilaha swi kombisiweke hakona eka NDP, leswi tlakusaka rixaka leri hanyeke kahle, ro tiya na ku va na ndzingano swinene.

14. Vhiki ro kongomisa eka Imbizo ya Rixaka

14.1. Khabinete yi rhamba miganga ku nghenela ku nghenelela eka Vhiki ro Kongomisa eka Imbizo ya Rixaka ya vu 7 leyi taka, leri ehleketeleriwaka ku va kona ku sukela hi ti 27 Hukuri ku ya fika hi ti3 N'wendzamhala 2017.

14.2. Ehansi ka vurhangeri bya GCIS, ndlela leyi yi tlakusa n’wangulano  exikarhi ka Swirho swa Huvonkulu na miganga. Yi ta va kona eka rimba ra malembe xidzana ya Oliver Reginald Tambo, loyi a seketeleke ndzingano wa rimbewu. Migingiriko yi kongomisiwe ku seketela pfhumba ra Masiku ya 16 yo Lwisana na madzolonga.

14.3. Mikhuvo yi ta vekiwa eka khalendara ya rixaka na ku averiwa eka webusayiti ya mfumo (www.gov.za).

D. Milawumbisi

15. Khabinete yi pasisile nkandziyiso wa xitiviso hi ku ya hi xiyenge xa 74(5) xa Vumbiwa ra Rhiphabuliki ra Afrika-Dzonga ra 1996. Xikongomelo i ku sungula endlelo ro tihlanganisa ra xifundzankulu na ra rixaka hi swikongomelo swo endla ku cinca eka mindzilekana ya xifundzankulu hi mayelana na Masipala wa Muganga wa Matatiele eKapa-Vuxa na tindhawu tin'wana ta Ba Ga Mothibi eN'walungu-Vupeladyambu.

Ntshuxeko lowu languteriweke wa mindzilekana ya swifundzankulu wu sukela eka miganga ya tindhawu leti ku vulavuriwaka hatona leyi lavaka ku rhurhisiwa ku ya eka swifundzankulu swa le kusuhi.

E. Mahungu

16. Khabinete yi hoyozela Furwa tanihi tiko ro rhurhela leri tsakeriweke ra Khapu ya Misava ya Rhagibi na ku khensa vurhumiwa bya mfumo, lebyi a byi rhangeriwile hi Xandla xa Phuresidente Cyril Ramaphosa, Holobye wa Mitlangu na Vuhungasi Thulas Nxesi na Nhlangano wa Rhagibi wa Afrika-Dzonga, eka ntirho lowu va nga wu endla eku tlakuseni ka bidi ya Afrika-Dzonga ku va ri ta rhurhela ntlangu.

17. Khabinete yi hoyozela Holobye Pandor, loyi a nyikiweke sagwadi ra Mudyondzisi wa Xiyimo xa le henhla. Sagwadi ri nyikiwile Holobye Phandor hi Chanselara wa Yunivhesiti ya Afrika-Dzonga, khale ka Phuresidente Thabo Mbeki.

Sagwadi ra Mudyondzisi wa Xiyimo xa le henhla, rin'we ya mitlawa ya mune, ri amukela ku hoxa xandla ka mudyondzisi wa xiyimo xa le henhla wihi na wihi loyi a tirheke kahle swinene eka ku dyondzisa kumbe ku yisa ku dyondzisa emahlweni, ku dyondza, nhluvukiso wa vutshila na/kumbe ndzavisiso eka ndhawu ya yena ya vuswikoti.

18. Khabinete yi ndhundhuzela ntirho lowu endliweke hi Laborethari ya Dyondzo ya swa tinyeleti ya Afrika-Dzonga, leyi ku nga xiphemu xa Ndzavisiso wa Ndlela yo Angarhela ya Tipulanete ta ntlawa wa vativi va sayense lava lavaka ku kuma tipulanete hi mahlo ya ngati lava se va kumeke tipulanete tintshwa tinharhu.

19. Khabinete yi hoyozela vangheneleri na vahluri va masagwadi ya Govan Mbeki ya 2017, lawa ya xiximaka lava nga eka sekithara ya vuako lava tirheke kahle eka mphakelo wa tindlu. Masagwadi ya ta loko tiko ri ya emahlweni ku tlangela mphakelo wa tindlu ta ku tlula 4.6 wa timiliyoni na mipfuno ku sukela hi 1994.

20. Khabinete yi hundzisela ku khensa ka yona eka migingiriko ya vurhena hi vukorhokeri bya xihatla, vatimelandzilo na vatinyiketeri hinkwavo lava pfuneke eku tirhaneni na mindzilo ya sweswi eKapa-Vupeladyambu.  

Swivutiso:
Man. Phumla Williams – Mukhomela Mufambisi-Angarhela (GCIS)
Selefoni: 083 501 0139