Khabinete yi hlangane hi Ravunharhu, 28 Nyenyanyana 2018, eTuynhuys, Kapa.

A. Swibohonkulu swa Khabinete

1. Mbulavulo wa Mpimanyeto wa Rixaka

1.1. Khabinete yi amukela ntshembo lowukulu lowu paluxiweke eka Mpimanyeto wa Rixaka wa 2018 lowu andlariweke ePalamende, Kapa, vhiki leri nga hundza. Eka moya lowu wa ha ku va ka kona wa mpfuxelelo lowu khomeke tiko ra ka hina lero saseka, Khabinete yi rhamba MaAfrika-Dzonga hinkwawo ku tirhisana na mfumo ku kurisa ikhonomi ya hina na ku tumbuluxa mitirho leyi dingiwaka swonghasi.

1.2. Ku hunguteka eka ntirhiso wa timali ta R85 wa tibiliyoni eka malembe manharhu lama taka ku kombisa vutiyimiseri bya mfumo ku hlanganisa swa timali na avelo wa vurhon’wana wa switirhisiwa ku kurisa ikhonomi.

1.3. Magoza ya tivisiwile ku hunguta rivilo ra mpfelelo wa xikweleti na ku lawula nkayivelo wa mpimanyeto swinene ku antswisa rimba ra swa timali ta hina na ku nyika MaAfrika-Dzonga ntshembo eka leswi nga humelelaka mikarhi leyi taka swa ikhonomi ya hina.  

1.4. Khabinete ya tiboha leswaku miphalalo yi ta kombeta eka ku kula ka ikhonomi ya tiko ra ka hina, yi tiyisisa xiyimo xa rona xa timali na ku sirhelela xiyimo xa rona xa giredi ya vuvekisi.

1.5. Mpimanyeto wa Rixaka wa 2018 wu seketela lava sweleke erixakeni ra hina hi ku tirhisa pfhumba ra mpfuneto wa vaaki na dyondzo ya le henhla ya mahala eka swichudeni leswi humaka emitini leyi sweleke.

1.6. Tanihi angulo eka ku khumbeka loku boxiweke eka miengetelo ya Xibalo xa Mixavo (VAT), Khabinete yi le ku langutisiseni ka ku ndlandlamuxa nxaxamelo wa tinhundzu ta masungulo leti nga  hakerisiwiki xibalo.

2. Malembexidzana ya Nelson Mandela

2.1. Khabinete yi tikatsa na Phuresidente Cyril Ramaphosa eka xirhambo xa yena xa MaAfrika-Dzonga ku tiyisisa hi vuntshwa ku tiboha ka yona ka nhlanganelo ku korhokela vanhu tanihiloko hi ya emahlweni hi tlangela malembexidzana ya ku velekiwa ka khale ka Phuresidente Nelson Mandela. Madiba i Phuresidente wo sungula wa Afrika-Dzonga ya xidemokirasi naswona a ta va a ri na 100 wa malembe hi vukhale hi siku ra 18 Mawuwani 2018.

2.2. Madiba i mfungho wa misava loyi a xiximiwaka misava hinkwayo tanihi Nghwazi ya Timfanelo ta Ximunhu, loyi a nga yiki hi nghohe na ku va loyi a nga yiki hi rimbewu. U tirhile ntirho wa nkoka swonghasi eka ku hlanganisa MaAfrika-Dzonga, na ku hlohlotela vun’we bya xidemokirasi eAfrika hinkwaro na le misaveni hinkwayo.

2.3. Ku tlangeriwa ko sungula ka malembexidzana ya Nelson Mandela ku vile kona hi nkarhi wa Samiti ya Nhlangano wa Afrika eAddis Ababa, Ethiopia hi Sunguti 2018. Swiendleko swo tala swi ta endliwa etikweni hinkwaro nan’waka ku ehleketa hi vutomi bya Tatana Madiba.  

2.4. Khabinete yi rhamba MaAfrika-Dzonga hinkwawo ku tikatsa eka mitlangelo ya malembexidzana emitirhweni, eswikolweni, etikerekeni na le ka mihlangano ya vaaki ya vona. Yi rhamba munhu un’wana na un’wana wa hina nan’waka ku encenyeta mikhuvanene ya Nelson Mandela hi ku tirha hi tindlela ta hina ku aka tiko leri nga na vun’we, leri nga yiki hi nghohe, leri nga yiki hi rimbewu na ku va leri humelelaka.

2.5. Nakambe tiko ri tlangela malembexidzana ya yin’wana ya tintombi ta kahle ta tiko ra Afrika Manana Albertina Sisulu, loyi a nyiketeke vutomi bya yena ku lwela ntshunxeko wa vavasati na ntshunxeko wa Afrika-Dzonga. Khabinete eka nhlengeletano leyi landzelaka yi ta tlhela yi hlamusela nongonoko wa ku tlangela Malembexidzana ya Manana Albertina Sisulu.  

3. Dyandza

3.1. Khabinete yi khensa matshalatshala lama nga heriki ntamu lama endliweke hi Komiti ya le Xikarhi ka Vaholobye eka Dyandza swin’we na vakhomaxiave eka swiyenge hinkwaswo swa mfumo na rixaka eka ku tirhana na swiyimo swa dyandza leswi phikelelaka leswi hlaseleke swiphemu swi nga ri swingani swa tiko.

3.2. Handle ka ntiyiso wa leswaku Afrika-Dzonga i tiko leri nga na vukali bya mati, switandzhaku swa nkufumelo wa xibakabaka swi ya emahlweni swi khumba manelo ya mpfula, hikwalaho ka sweswo swi vanga mipimo ya madamu ya hina ku tshama yi ri ehansi.   

3.3. Xipano xa Ntirho wa le Xikarhi ka Vaholobye eka Dyandza xi ya emahlweni xi humelerisa ntirho exikarhi ka mfumo wa rixaka, swifundzakulu na timasipala eka tindhawu leti khumbekeke hi dyandza hinkwato. Leswi swi katsa ku simeka magoza ya nkarhinyana, ya nkarhi wa le xikarhi na wo leha ku lulamisa na ku hunguta ntshikelelo lowu nga vaka kona wa dyandza leri.

3.4. Mfumo wu endlile leswaku timali ti kumeka ku nyika mpfuneto wa nkarhinyana eka swifundzakulu leswi khumbekeke. Wu nyikile mali ya nhlayiso wo phalala leyi nga na nkoka wa R473 wa timiliyoni na R6 wa tibiliyoni eka lembeximali ra 2018/19 ku engetela swimakiwakulu swa mati eKapa-Vupeladyambu, Kapa-Vuhumadyambu na Kapa-N’walungu.

3.5. Khabinete yi rhamba hinkwerhu ku ya emahlweni hi tirhisana na mfumo eka ku hlayisa mati hi ku ya tirhisa hi ndlela ya vutihlamuleri naswona hi matsananatsanana. Khabinete yi tama ya ha tibohile ku endla Afrika-Dzonga tiko leri nga hlawuriwaka hi vayeni naswona swi tano eka vavekisi lava nga tshukaka va va kona.

4. Ku dlayeteriwa ka maphorisa

4.1. Khabinete yi yisa michavelelo eka mindyangu na vanghana va ntlhanu wa maphorisa na khale ka socha lava va ha ku dlayiwaka hi ndlela ya tihanyi eka nhlaselo wa le Xitichini xa Maphorisa xa Ngcobo eKapa-Vuhumadyambu.

4.2. Khabinete yi sola swinene ku dlayeteriwa ku ri hava xivangelo ka vavanuna na vavasati lava hi korhokelaka. Ku lahlekeriwa hi phorisa rin’we, socha kumbe munhu wihi kumbe wihi un’wana loyi a tirhaka ku sirhelela rixaka na vanhu va hina a swi amukeleki.   

4.3. Khabinete yi tibohile, hi ku tirhisana na Holobye wa Maphorisa, ku endla xihi kumbe xihi lexi nga kotekaka ku antswisa switichi swa hina swa maphorisa ku sivela mihlaselo yo tano emikarhini leyi taka.

4.4. Khabinete yi kombela ku ya emahlweni eka vatswari na rixaka hi ku angarhela ku tiyisisa leswaku vana va hlayisiwa hi mikarhi hinkwayo na ku tirhisana na vayimeri vo sindzisa nawu ku sirhelela timfanelo ta vana. Muxaka wihi kumbe wihi wa nxaniso ehenhla ka n’wana wu fanele ku humeseriwa erivaleni na ku mangariwa xikan’wekan’we. Hi ku tirhisana, hi nga endla miganga ya ka hina yi tshama yi hlayisekile na ku tiyisisa leswaku vanhu lava endlaka vugevenga va pfumala vutumbelo.

B. Swiboho swa Khabinete

1. Khabinete yi pasisile Mpfapfarhuto wa Tirhele leri Pfuxetiweke eka Pholisi Vutleketli ya Rixaka ku va wu kandziyisiwa ku kuma mavonelo ya vaaki. Pholisi yi na xikongomelo xa ku nyika sisiteme ya vutleketli leyi hlanganisiweke na makungu ya tisekitara tin’wana leti fambelanaka ku hunguta havumbirhi bya madurhelo ya ku khandziya xifambo ku ya entirhweni na ku endla bindzu. Nakambe yi yelanisa makungu ya vutleketli ya tiko eka mitolovelo ya vutleketli bya misava.

2. Khabinete yi pasisile Mpfampfarhuto wo Sungula eka Pholisi ya Magondzo ya Afrika-Dzonga ku va wu kandziyisiwa ku kuma mavonelo ya vaaki. Pholisi leyi yi ta nyika rimba ro angarhela leri ri endlaka leswaku magondzo ya Afrika-Dzonga ya lawuriwa ku antswa, ya va ya hlayisekile swinene na ku katsa tinxaka hinkwayo ta vutleketli ku humelerisa endlelo leri yisekaka emahlweni ra malawulelo ya magondzo. Wu lawula swinawana swa le magondzweni, switirhisiwa, vuhlayiseki, ku nyikiwa ka timali ta magondzo na vutleketli lebyi nga fambiki hi njhini.  

3. Khabinete yi nyikiwile vuxokoxoko hi mikumo ya Mbalango wa Rixaka wa Nhluvukiso wa Nkambisiso na Ndzavisiso (Mbalango wa R&D) wa 2015/16. R&D i xiphemu xa nkoka xa nhluvukiso wa ikhonomi ya vanhu va tiko. Lawa ya vile matshalatshala ya nhlanganelo ya mfumo, vumaki na mihlangano ya ndzavisiso. Xiviko lexi xa kumeka eka webusayiti ya Ndzawulo ya Sayense na Thekinoloji (DST): www.dst.gov.za.

4. Khabinete yi pasisile tidizayini ta ntlhandlamano wa swingwece swa muhlengeleti swo tsundzuka wa 2018, lowu nga ta humesiwa hi Khamphani ya Mint ya Afrika-Dzonga. Nhlengeleto wa tidizayini ta 2018 wu ta va ku tlangela Malembexidzana ya Nelson Mandela. Mihlengeleto leyi yi rhangeriwile hi swingwece swo tsundzuka swa 2017 leswi tlangeleke Afrika-Dzonga ehansi ka nkongomelo wa Ntshunxeko, Xidemokirasi na Mifuwo.

C. Milawumbisi

1. Khabinete yi pasisile ku rhumeriwa ka Nawumbisi wa Ngoma ya Xintu wa 2018 ePalamende. Nawumbisi wu lava ku sirhelela, ku kondletela na ku lawula xiphemu xa mafumelo ya endlelo ra ngoma ya xintu. Wu nyika maendlelo na mipimo ya rixaka leyi nga na xikongomelo xa nsirhelelo wa vutomi na nsivelo wa timbanga na tindlela hinkwato ta nxaniso lowu vakwerha va hlanganaka na wona.

2. Khabinete yi pasisile ku rhumeriwa ka Nawumbisi-ndzhundzhuluxo wa Rimba ra Mithwaso ya Rixaka wa 2016 ePalamende. Nawumbisi lowu wu hundzuluxa Nawu wa Rimba ra Mithwaso wa Rixaka, 2008 (Nawu wa 67 wa 2008), wu tiyisa Nawu hi ku antswisa magoza ya ku tirhana na swiphiqo swa vunwa, wu rhwexa switandzhaku eka vanhu lava va nyikaka mithwaso ya vona ya vuxisi kumbe mihlangano leyi yi nyikaka mithwaso leyi nga riki enawini.

Nakambe wu ringanyeta swinawana swa ku tiyisisa leswaku mithwaso ya vuxisi yi kongomisiwa eka tihuvo ta xiphurofexinali leti faneleke (nhlayisa-switiviwa ya vanhu lava va nyikeke mithwaso ya vona ya vuxisi). Nakambe wu lulamisa ku nyikiwa ka vululameri bya mithwaso ya matiko mambe.

3. Khabinete yi pasisile Nawumbisi wa Vuhlayiseki bya le Swiporweni wa 2017 ku va wu kandziyisiwa ku kuma mavonelo ya vaaki. Nawumbisi lowu wu lava ku antswisa vuhlayiseki bya le swiporweni na ku tumbuluxa xivumbeko xa mafumelo ku fambisa ntirho wa Vulawuri bya Vuhlayiseki bya le Swiporweni bya Afrika-Dzonga. Nakambe wu yelanisiwe na Pholisi ya Swiporo ya Rixaka hi mayelana na ku tiyisiwa ka vuvekatihlo bya vuhlayiseki, na ntlakuso na nsindziso wa vuhlayiseki eswiporweni swa hina.   

4. Khabinete yi pasisile Nawumbisimpfapfarhutwa wa Vulawuri bya Ikhonomi ya Vutleketli wa 2017 ku va wu kandziyisiwa ku kuma mavonelo ya vaaki na ku tihlanganisa na vaaki. Nawumbisi wu lulamisa mavangwa yo lawula na ya vuswikoti hi mayelana na ku nyikiwa ka sisiteme ya vutleketli leyi nga na nxavo lowu pfunaka na ku va wa vuswikoti.

D. Mitlangu leyi landzelaka

1. Afrika-Dzonga ri ta va ri rhurhela Vaholobye va Mitirho va Miganga ya Nhluvukiso ya le Dzongeni wa Afrika, Vuthori na Nsirhelelo wa Vanhu, tanihi Mutshamaxitulu, kusuka 1 kufika 2 Nyenyankulu 2018 eCape Town International Convention Centre. Nkongomelo wa khomferense leyi i: “Kombisa ntirho lowu eneriseka: Ku antswisa ku hlanganisiwa, ntwanano na ku katsa hinkwavo”. Vatekaxiave va ta katsa vatirhisani va vaaki – mabindzu lama nga emitlaweni, vatirhi na vaakandhawu.

2. Phuresidente eka xiyimo xa yena tanihi Mutshamaxitulu wa SADC u ta teka tendzo to tihlanganisa ku ya eAngola, Botswana na Namibia kusuka 2 kufika 3 Nyenyankulu 2018. U ta heleketiwa hi Holobye wa Vuxaka bya Matiko ya Misava na Ntirhisano Lindiwe Sisulu na Holobye wa Vusirheleri na Khale ka Masocha Nosiviwe Maphisa Nqakula.

3. Afrika-Dzonga yi rhurhela hi ku tirhisana Khomferense ya Misava ya vu17 eka Fole kumbe Rihanyu (WTCOH) kusuka 7 kufika 9 Nyenyankulu 2018 eKapa ehansi ka nkongomelo: “Ku Hlanganisa Misava eka Rixaka ro Pfumala Fole”. Lebyi i vurhurhelo byo sungula eAfrika.

WTCOH yi rhamba goza ro tiboha na ku nyika ndlela eka mifumo, mihlangano ya vaaki lava nga na ntsakelo wun’we, vayimeri va Nhlangano wa Matiko mihlangano ya matiko ya misava, vatirhi va swa rihanyu na vakhomaxiave van’wana ku kanela vutivi na mitokoto ya nhlanganelo, ngopfungopfu hi mayelana na vantshwa na vavasati lava va kumeka eka xiyimo xa ku tirhisiwa ka fole.

Ku rhurhela khomferense swi hoxa xandla eka ku lulamisa swikongomelokulu swa Kungu ra Nhluvukiso ra Rixaka hi ku tumbuluxa ndzemukiso na dyondzo ya switandzhaku swo vavisa swa ntirhiso wa fole, na xidingo xa ku tiyisa magoza yo lawula fole.

4. Hi ti 10 na 11 Nyenyankulu IEC yi ta pfula Tisenthara ta Ntsariso wo Vhota leswaku vanhu va ta va ta tsarisa na ku kamba vuxokoxoko bya vona bya ntsariso.  

Khabinete yi khutaza vavhoti lava fikelelaka hinkwavo ku endzela switichi swa vona swo vhotela ku ya pfuxeta nxaxamelo wa vavhoti hi ku lulamisela mihlawulo ya mani na mani ya 2019. Khabinete yi rhamba ngopfungopfu vavhoti vo sungula ku tiyisisa leswaku va teka xiave eka mfanelo ya vona ya xidemokirasi xa vumbiwa ya ku vhota hi ku ya va ya tsarisela ku vhota.

Mahelo lama ya vhiki ra ntsariso ya ta va xiendleko xa nkoka lexi nga ta hetelela eka phurojeke ya malembe mambirhi ya ku kuma tikherefu ta vutshamo ta vavhoti hinkwavo lava tsariseke.

Switichi swo vhotela swi ta pfula exikarhi ka 08:00 na 17:00 ku pfuna vavhoti lavantshwa ku titsarisela ku vhota, na ku pfumelela vavhoti lava tsariseke lava va rhurheleke kun’wana ku tsarisa hi vuntshwa eka xifundza xo vhotela lexi lulameke na ku pfuxeta vuxokoxoko bya vona bya tikherefu lebyi nga eka nxaxamelo wa vavhoti.

E. Mahungu

1. Khabinete yi hoyozele vadyondzisi hinkwavo lava va xiximiweke eka Masagwadi ya ku Dyondzisa ya Rixaka ya vu18 lama veke kona eJoni hi Mugqivela, 17 Nyenyanyana 2018. Masagwadi lama a ya tekela enhlokweni ku dyondzisa na vurhangeri bya xiyimo xa le henhla eka mikhetekanyo yi nga ri yingani, ku katsa na Sagwadi ra Mfikelelo wa Vutomi Hinkwabyo ra Nelson Mandela na Sagwadi ra Phurofesa Kader Asmal.

2. Khabinete yi hundzise michavelelo ya yona eka Xandla xa Holobye Obed Bapela eka ku lahlekeriwa hi nghamu yakwe Constance Bapela, loyi a tirha tanihi mukhanselara hi nkarhi wa ku hundza ka yena.

3. Khabinete yi tikatsa na Phuresidente Ramaphosa eka ku hundzisa michavelelo eka ndyangu, vanghana na vanakulobye va mutivinkulu wa ikhonomi ya swa tipolitiki tlhelo mutsari, Phurof Johannes “Sampie” Terreblanche, loyi a hundzeke emisaveni a ri na malembe ya 84 hi vukhale.

4. Khabinete yi hoyozela Holobye Naledi Pandor eka ku tekeriwa enhlokweni ka yena hi Yunivhesiti ya Leiden eNetherlands tanihi Xirho xo Xiximiwa xa Phurofesa yo Endzela ya Ntivotinyeleti na Nhluvukiso. Leswi i ku tekeriwa enhlokweni ka mifikelelo loku nga tolovelekangiki ka Holobye eka ku endla leswaku sayense yi tirhiseka ku humesa eneji, ngopfungopfu, ntivotinyeleti, tanihi xitirho xa nhluvukiso wa misava na mbuyelo wa rixaka.

F. Ku thoriwa

Ku thoriwa hinkwako ku ta fanele ku landzelela ntiyisiso wa mithwaso na mbhasiso lowu faneleke.
1. Man Lerato Mataboge tanihi Xandla xa Mulawuri-Jenerali (DDG): Mabindzu na Vuvekisi bya Afrika-Dzonga, Ndzawulo ya Mabindzu na Vumaki (dti).
2. Man Shandokane Evelyn Masotja tanihi DDG: Vulawuri bya Vatirhisi na Tikhamphani, dti.
3. Man Vuyelwa Vumendlini tanihi DDG: Pholisi ya Ikhonomi ya Matiko ya Misava na ya Xifundza, Nkwama wa Timali wa Rixaka.
4. Tat Joseph Tebogo Leshope tanihi Muofisirinkulu wa Matirhelo wa SENTECH.
5. Man Vuyo Zitumane tanihi Muofisirinkulu wa Matirhelo (CEO) wa Amatola Water.
6. Adv Seeng Catherine Ntsaba-Letele tanihi Mulavisisinkulu wa Swivilelo wa Vukorhokeri bya Vulavisisi bya Swivilelo swa Swikimi swa Vaakandhawu.
7. Tat Edward Mamadise tanihi CEO wa Mulawuri wa Rixaka wa Swikoxometo Leswi Bohaka.
8. Dok Sagren Moodley tanihi muyimeri wo huma eka DST eka Khansele ya Tiphurofexini ta Sayense ya swa Ntumbuluko ya Afrika-Dzonga.
9. Lava thoriweke hi vuntshwa eka Bodo ya Swikambelo swa Tiphetente:
a. Man Shanaaz Tiry Mahomed;
b. Man Sandra Cleiland;
c. Phurof Christiena Maria van der Bank; na
d. Adv Nhlanhla Paul Sibisi.

Swivutiso:
Man Phumla Williams
Muvulavuleri wo Khomela wa Khabinete
Selifoni: 083 501 0139