Khabinete yi hlanganile hi Ravunharhu, 9 Mudyaxihi 2018, eTuynhuys eKapa.

A. Xiyimo xa Khabinete eka Timhakankulu

1.Madzolonga ya ku ya hi Rimbewu (GBV)

1.1. Khabinete yi tlhela yi sola madzolonga ehenhla ka vaxisati na vana, na ku kombela eka hinkwerhu eka mihlangano hinkwayo ku lwa na ku herisa madzolonga ehenhla ka vaxisati, vana, Vavasati vo rhandza rimbewu-fanana, Vavanuna vo rhandza rimbewu-fanana, rimbewumbirhi na lava nga cincaka rimbewu.

1.2. I ntirho wa MuAfrika-Dzonga wihi kumbe wihi ku dyondzisana hi timfanelo ta vaxisati na vana, na hi tindlela to hambanahambana leti nga kona ku pfuna vaxanisiwa hi madzolonga.

1.3. Khabinete yi amukela xiboho xa Khotonkulu ya Gauteng Dzonga xa ku khotsa mudlayi Sandile Mantsoe ku tshama ekhotsweni malembe ya 32 eka ku dlaya khale ka muhlekisani wa yena Karabo Mokoena. Eka milandzu yin’wana yo fana na ku kumiwa ka ntsumbu wa n'wana wa malembe ya 10 Katlego Joja eMamelodi Vupeladyambu, evuxeni bya Pitori na ku dlayiwa ka Zolile Khumalo, ni khale ka muchudeni kulobye, eYunivhesiti ya Thekinoloji ya Mangosuthu eDurban, i vumbhoni bya ku ya emahlweni ka mitlhontlho leyi rixaka ri hlanganaka na yona. Khabinete yi rhumela marito yo chavelela eka mindyangu ya ka Joja na Khumalo.

1.4. Loko lava va vululami na tiejensi to sindzisa nawu ti ri na vun’winyi bya ku tiyisisa leswaku lava nga endla manyala va hela va xupuriwa, tanihi vaaki hinkwerhu hi na ntirho lowu hi faneleke ku wu endla ku herisa vugevenga lebyi. MaAfrika-Dzonga va hlohloteriwa ku nghenelela va gingirika eka minongonoko yo seketela na ku tlakusa ndzemukiso eka miganga na tisekitara ta vona to hambanahambana.

1.5. Khabinete yi tlhela yi khutaza vaxanisiwa ku vika vugevenga lebyi bya tihanyi eka vulawuri byo sindzisa nawu, lava va faneleke ku lavisisisa swihehlo swa GBV na ku tirha swinene hi ku landza nawu ku tiyisisa leswaku vululami bya fikeleriwa.

1.6. Eka mhaka yo hambana kambe leyi yelanaka, Nhlengeletano yo Angarhela ya Nhlangano wa Matiko (UN) yi vekile 13 Khotavuxika tanihi Siku ra Ndzemukiso wa Alibinizimi wa Matiko ya Misava. Phfumba ri lava ku tlakusa ndzemukiso mayelana na vanhu lava hanyaka na alibinizimi lava nga sirheleriwa hi ku hetiseka hi Vumbiwa ra Rhiphabuliki ya Afrika-Dzonga ra 1996. I ntirho wa MaAfrika-Dzonga hinkwawo ku ti dyondzisa na ku dyondzisa swirho swa vaaki hi alibinizimi leswaku ku bakanyeriwa etlhelo swikholwakholwani na leswi nga ri ki ntiyiso. Leswi swi ta hunguta ku chava loku nga kona eka vanhu lava nga na alibinizimi na mindyangu ya vona.

2. Xiboho xa Federexini ya Nhlangano wa Matiko ya Misava ya  Swipotso (IAAF)

2.1. Khabinete yi kombise ku vilela hileswi humelelaka mayelana na swipimelo swintshwa IAAF.

2.2. Khabinete yi amukela ntirho lowu nga ku endliweni hi Ndzawulo ya Mitlangu na Vuhungasi ya Afrika-Dzonga na leswaku, phanele ya xiyimo xa le henhla ya vativi eka swiyenge leswi fambelenaka swa mirhi na nawu swi hlanganisiwile hi SRSA. Phanele leyi yi ta hlaya swipimelo leswi hi vuxiyaxiya na ku kanela hi vumbhoni bya xisayense lebyi IAAF yi nga khomelela eka byona. Yi ta kambela vulavisisi na vumbhoni bya xisayense hinkwabyo lebyi nga kona ku katsa na timhaka ta matikhomelo na ku tirhisa mbuyelo lowu ku tlhontlha swipimelo leswi eka tiforamu leti nga fanela. 

2.3. Khabinete yi kombela MaAfrika-Dzonga hinkwawo ku seketela van’waswipotso hinkwavo lava nga va ka va khumbiwile hi swipimelo leswi kwala ekaya na lava nga le matikweni ya misava hinkwayo.

3. Xiyimo xa le N'walungu-Vupeladyambu

3.1. Khabinete yi nyikiwile xiviko hi Xipano xa va Vaholobye (IMTT) mayelana na swa le N'walungu-Vupeladyambu. Xiviko xi nyikile ntirho wo sungula lowu nga endliwa eka mavhiki mabirhi lawa ya nga hundza. Khabinete yi enetekile hi ku humelela loku nga fikeleriwa hi IMTT eka matshalatshala ya yona ya ku tshamisekisa Xifundzankulu. 3.2. IMTT, leyi nga rhangeriwa hi Holobye wa le Hofisini ya Phuresidente, Dok Nkosazana Dlamini-Zuma, yi na vun’winyi eka timhaka ta le N'walungu-Vupeladyambu. Xiviko xo helela eka vahangalasamahungu hi mivuyelo ya ntirho lowu wa IMTT xi ta endliwa eN'walungu-Vupeladyambu vhiki leritaka.

4. Foramu ya Ikhonomi ya Mfumo-Mabindzu exikarhi ka Japan-Afri

4.1. Phuresidente Cyril Ramaphosa u nyikile mbulavulo wa siku eka ku pfuriwa ka Foramu ya Ikhonomi ya Mfumo-Mabindzu exikarhi ka Japan-Afrika leyi a yi khomeriwile eSandton Convention Centre ku sukela hi ti3 ku fika hi ti 4 Mudyaxihi 2018. Foramu yi rhurheriwile xikan'we hi Afrika-Dzonga, na mfumo wa Japan na Nhlangano wa Mabindzu ya le Handle ka Japan.

Khabinete yi amukela ku tinyikela ku ya emahlweni loku endliweke eka Nhlengeletano ya Matiko ya Misava eTokyo hi Nhluvukiso wa Afrika eNairobi, eKenya hi 2016, loku nga vona Japan yi tshembisa US$30 wa tibiliyoni eAfrika exikarhi ka 2016 na 2019. Ku tlula 100 wa tikhamphani ta le Japan ti kona laha Afrika.

5. Ku Engeteleriwa ka Tihakelo ta Tinsimbhi na Aluminiyamu hi Amerika (US)

5.1. Khabinete yi kombisa ku nga khomeki kahle hi xiboho xa Amerika ku ka yi nga humesi Afrika-Dzonga eka xikombelo xa ku nga hakeri swibalo swa tinsimbhi na aluminiyamu.

5.2. Mfumo wa Afrika-Dzonga wu ta ya emahlweni na ku burisana na vulawuri bya Amerika ku kuma mbuyelo lowu amukelekaka eka  hinkwavo. Khabinete yi tlhela yi khutaza varhumeri va tinhundzu va laha kaya ku ya emahlweni va hlohlotela vaxavi va le Amerika ku endla xikombelo xa ku sivela ku hakeriwa ka swibalo, tanihileswi tikhamphani ta Afrika-Dzonga ti rhumelaka swimakiwa swa xiyimo xa le henhla na swimakiwa leswi nga helelangiki ku va swi ya hetisisiwa eAmerika.

6. Ku vuyelerisa Tiphaka ta Mabindzu

6.1. Khabinete yi amukela ku hetisiwa ka xiyenge xo sungula xa ku vuyelerisa ka   Phaka ya Mabindzu ya Phuthaditjhaba eFree State tanihi goza ra nkoka eku simekiweni ka Phurogireme ya ku Vuyelerisa ka Tiphaka ta Mabindzu.

6.2. Ku kurisa loku nga endliwa hi R50 wa timiliyoni ku ta koka rinoko eka van'wamabindzu va laha kaya ku sungula mitirho ya vona hi mhaka ya ku antswisiwa ka miako na vuhlayiseki.

7. Vuvekisi

7.1. Khabinete yi bela mandla eka xinakulobye exikarhi ka Ndzawulo ya Mabindzu na Vumaki (dti) na Aspen Pharmacare, leswi nga endla leswaku ku tivisiwa vuvekisi bya R1 wa tibiliyoni eka feme ya ku endla swidzidziharisi ePort Elizabeth eka Kapa-Vuxa. Khamphani ya ku endla mirhi yi vuyeriwile hi ku suka eka Xinavetisi xa Xibalo xa 12I xa  dti hi ntsengo wa xibalo xa xikweleti wa kwalomu ka R209 wa timiliyoni.

7.2. Ku pfuriwa ka muako swi ta tumbuluxa 500 wa mitirho yintshwa. Lebyi i vuvekisi byikulu lebyi yisaka Afrika-Dzonga eka xiyimo xintshwa xa ku vumaki na ku endla mitirho yintshwa ya nkoka leyi lavekaka etikweni.

8. Tihakelo ta le Hansi ta Datha

8.1. Khabinete yi amukela milawu yintshwa leyi nga ringanyetiwa hi Ndzawulo yo Tiyimela ya Vuhlanganisi bya Afrika-Dzonga ku antswisa swipimelo mayelana na datha, SMS na vukorhokeri bya ku vulavula.

8.2. Ku cinca i magoza ya ku tiyisisa vululami eka matirhelo ya bindzu eka timhaka ta mahakelelo ya datha na ku tiyisisa leswaku vatirhisi va nga lahlekeriwi hi datha leyi va nga yi tirhisangiki. Vulavisisi bya Timakete lebyi nga le ku endliweni hi Khomixini ya Mphikizano byi ta kombisa swinene na ku kongomisa eka tindlela to engetela, ku tiyisisa leswaku tihakelo ta datha laha Afrika-Dzonga tiseketela mfikelelo wa dijithali wo anama na ku hi lulamisela swivandlanene leswi nga endliwa hi Hundzuluxo wa Vumaki wa Vumune.  

9. Sekithara ya Migodi

9.1. Khabinete yi yima na Phuresidente Ramaphosa ku ku kombisa ku twa ku vava endzhaku ka ku lahleka ka vutomi bya vatirhi va le migodini eMugodini wa Sibanye-Stillwater’s Driefontein ekusushi na Carletonville eWest Rand, naswona yi rhumela marito yo chavelela eka mindyangu na vanghana va lava hundzeke emisaveni. Holobye wa Swicelwa, Tat Gwede Mantashe, u languteriwe ku yimela mfumo eka ntirho wa ku tsundzuka lowu nga ta khomiwa eka vhiki leri.

9.2. Khabinete yi hlohlotela sekithara ya migodi ku hatlisisa vulavisisi bya yona lebyi nga ta hi pfuna eka vuswikoti bya ku kuma ku tsekatseka ka migodi na ku ponisa vutomi.

10. Nkwama wa Vana wa UN (UNICEF)

10.1. Khabinete yi yima na Phuresidente Ramaphosa eka ku kombisa ku nkhensa eka nseketelo na ntirhisano wa UNICEF eka ku nyika matimba eka vantshwa va Afrika-Dzonga.

10.2. Mulawurinkulu wa UNICEF, Manana Henrietta Fore, u endzerile ximfumo e Phuresidente Ramaphosa hi Musumbunuku, 7 Mudyaxihi 2018. U andlarile xiviko xa UNICEF eka migingiriko ya Afrika-Dzonga eka timhaka ta dyondzo, nhluvukiso wa swikili swa mitirho na swivandlanene swa ikhonomi eka vantshwa, ngopfungopfu eka lava nga ni malembe ya le xikarhi ka 10 na 18 hi vukhale.  UNICEF yi bele mandla eka Afrika-Dzonga eka ku tirha ku endla swivandlanene eka vantshwa ku ku va va nghenelela hi ku hetiseka eka ikhonomi, na ku kombisa ku tsakela ku pfuna swikolo swa tiko ra hina eka ku fikeleriwa ka mati na mbhasiso.

10.3. UNICEF yi rhambile Afrika-Dzonga ku avelana ku humelela ka yona eku nyikeni matimba eka vantshwa tanihi pfhumba ra matiko ya misava ku yisa emahlweni swivandlanene eka vantshwa - ku nga xikombiso xo tiya xa ku tiyisisa vuxaka bya tiko ra hina na UN.

B. Swibohonkulu swa Khabinete

1. Khabinete yi pasisile Kungu ra Migingiriko ra Pholisi ya Vumaki (IPAP) 2018/19 - 2020/21. Loku i ku vuyelela ka vu 10 ka kungu ra migingiriko ya lembe na lembe ya nhluvukiso lowu fambisanaka na ku humelela ka malembe ya nharhu hi ku landzelelana ka Rimba ra Ntirhiso wa le Xikarhi ka Theme. 

IPAP leyi nga pfuxetiwa i nkomiso wa leswi nga fikeleriwa eka pholisi ya vumaki eka malembe ya kaye lawa ya nga hundza. Yi nyika nxopaxopo wa ikhonomi ya misava na ya laha kaya leyi nga fanela eka pholisi ya vumaki, nkomiso wa mitlhontlho na mitlimbo eka ku simekiwa hi ku hetiseka ka pholisi ya vumaki, ku katsa na ku cincana ko hambanahambana na makungu ya migingirikonkulu ya nkarhi lowu vekiweke hi sekithara yokarhi lawa ya nyikiweke tindzawulo hi ku hambana ka tona.

2. Khabinete yi pasisile Ntwanano wa Mabindzu ya Mihlangano yi Nharhu ya Mahala (TFTA) ku va yi andlariwa ePalamende. Ntwanano wu tumbuluxa Makete lowu Fanaka wa le Vuxeni na le Dzongeni wa Afrika, Muganga wa le Vuxeni bya Afrika na Muganga wa Nhluvukiso wa le Dzongeni wa Afrika.

TFTA leyi i phurojeke leyi rhangeriwaka hi Afrika leyi kombisaka ku teka swiboho ku hlula ndzhaka ya xikoloni laha Afrika eka timakete letintsongo leti nga hambana, hi ku seketela vuvekisi bya kwala Afrika na ku koka rinoko ra vuvekisi byo tala bya matikomambe eka tindhawu ta mabindzu lawa ya nga ri ki na swipimelo.

Tanihi mbuyelo wa ku hlangana ka miganga na ku tshamiseka ka tiikhonomi, ku vile na ku kula eka vuvekisi bya kwala tikweninkulu ra Afrika eka vuvekisi.

3. Khabinete yi pasisile Xiviko xa Vuhlanganisi xa Rixaka xa Vunharhu xa Afrika-Dzonga ku va xi rhumeriwa eka Rimba ra UN eka Ntwanano wa ku Cinca ka Maxelo (UNFCCC).

Xikongomelo xo rhanga xa UNFCCC i ku fikelela ntshamiseko eka nhlanganelo wa mimoya ya le xibakabakeni ku fika eka xiyimo lexi nga ta sivela migingiriko leyi nga ya khombo ya matumbulukelo ya vanhu ku va yi kavanyeta sisiteme ya maxelo. 

Xiviko xa Afrika-Dzonga xi na ku hlela ku humelela ku suka eka Vuhlanganisi bya Rixaka byo sungula ku ya eka Vuhlanganisi bya Rixaka bya Vumbirhi naswona hi ku landzelela Xiviko xa Vuhlanganisi bya Vunharhu, tanihilaha swi nga kamberiwa hakona hi vaaki va matiko ya misava na lava khumbhekaka kwala kaya.

C. Milawumbisi

1. Khabinete yi pasisile ku rhumeriwa ka Nawumbisi wa Nhluvukiso wa swa le Lwandle wa 2018 ePalamende. Nawumbisi lowu ku nga burisaniwa na hinkwavo lava khumbhekaka lava nga fanela, wu lava ku tlakusa nhluvukiso wa swa le lwandle eka ikhonomi ya le lwandle. Wu nyika, eka swin'wana swa kona, mitwanano ya mihlangano ya sekithara, ku endla mapapila ya mpfumelelo na swilaveko swa mpfumelelo eka swa le lwandle na ku tumbuluxiwa ka tizoni ta nhluvukiso ta swa le lwandle.

2. Khabinete yi pasisile ku rhumeriwa ka Nawumbisi wa Vuhlayiseki na Rihanyo ra le Ntirhweni wa 2018 ePalamende. Nawumbisi wu antswisa Nawu wa Vuhlayiseki na Rihanyo ra le Ntirhweni, 1993 (Nawu wa 85 wa 1993). Loko wu amukeriwile, Nawumbisi wu ta tiyisisa nsirhelelo wa le henhla wa vatirhi loko swi ta eka ku vaviseka na mavabyi etindhawini ta ntirho.

Nawumbisi wu tumbuluxa nhlamuselo leyi nga erivaleni ya Sisiteme ya Vufambisi bya Vuhlayiseki na Rihanyo leyi fambisanaka na matirhelo ya xiyimo xa le henhla xa matiko ya misava. Wu tlhela wu nyika vuhleri bya nxungeto lowu bohaka ku va wu endliwa hi muthori na kungu ra mafambiselo ya nxungeto wo nkarhi wa laha ku tirhiwaka kona ku va wu endliwa na ku simekiwa ku hunguta ku va ekhombyeni ka vathoriwa.

D. Mahungu ya nkoka.

1. Ku hoyozela

1.1. Khabinete yi hoyozela Phuresidente Ramaphosa, loyi a nga rhambiwa hi Khomfarense ya Nhlangano wa Vatirhi va Matiko ya Misava (ILO) ya Huvo leyi Fumaka ku va mutshamaxitulukulorhi eka Mitirho ya Mundzuku eka Khomixini ya Misava.

1.2. Phuresidente u tlhele a rhambiwa ku nyika mbulavulo eka khomfarense, leyi tlangelaka 100 wa malembe yi ri kona. Loko a ha ri kwale, u ta tlhela a tsundzuka na ku xixima Malembexidzana ya Khale ka Phuresidente Nelson Mandela. Khabinete yi nkhensa Ntlawa wa Afrika eka huvo ya mafumele ya ILO ku va yi rhangela mbhurisano eGeneva na ku khensa mivulavurisano leyi nga khomiweke hi vandla leri fumaka eka miganga ya kwala kaya.

2. Marito yo Chavelela

2.1. Khabinete yi rhumela marito yo chavelela eka ndyangu na vanghana va khale na Holobye wo sungula wa Timali eka Afrika-Dzonga ra xidemokirasi, Tat Derek Keys, loyi a nga hoxa xandla swinene eka ku hundzisela Nkwama wa tiko ku ya eka mfumo wa xidemokirasi lowu nga hlawuriwa hi 1994.  

3. Ramadan

3.1. Khabinete yi rhumela ku navelela ka kahle eka rixaka ra Mamozileme loko va ha sungula ku titsona eka n'hweti yo tenga ya Ramadan vhiki leri landzaka. Hi nkarhi wa Ramadan, Mamozileme va titsona ku sukela loko dyambu ri tlhava ku fikela loko ripela, loko va teka nkarhi va kula eximoyeni.

E. Mitlangu leyi landzelaka

1. Namuntlha Phuresidente Ramaphosa, 10 Mudyaxihi 2018, u ta endzela Ndzawulo ya Vusirheleri na Ndzawulo ya Mfumontirhisano na Timhaka ta Xintu (CoGTA) hi ku landzelelana, tanihi xiphemu xakwe xa ku burisana na vurhangerinkulu ku tiyisisa leswaku mitirho ya mfumo yi fambisana kahle. Riendzo leri i xiphemu xa ku tinyikela ka Phuresidente tanihiloko a vurile eka Mbulavulo wa yena na Rixaka wo sungula hi Nyenyanyana 2018 wa ku endzela ndzawulo yin'wana na yin'wana ya rixaka hi mayelana na mhaka leyi.

2. Namuntlha Xandla xa Phuresidente David Mabuza, 10 Mudyaxihi 2018, u ta vulavula eka Samiti ya vunharhu ya Huvo ya Nhluvukiso wa Vuthori ya Afrika-Dzonga eEmperors Palace eJoni ehansi ka nkongomelo: 'Xinakulobye xa ku pfuxelela ntirho na ku dyondza.' Samiti ya masiku mambirhi yi ta tisa varhangeri va vumaki bya nkoka, vativi va swa mitirho na swidyondzeki ku tekela enhlokweni timhaka to hambanahambana, ku katsa na swiringanyeto swa ku tirhana na ku pfumaleka ka mitirho ya vantshwa, na ku yisa emahlweni ku nyika matimba ku yisa emahlweni na Hundzuluxo wa Vumaki wa Vumune.

3. Khabinete yi tlhela yi vuyelerisa xirhambo eka MaAfrika-Dzonga hinkwawo ku va  va nghenelela eka ku tlangela Malembexidzana ya Tatana Nelson Mandela na Manana Albertina Sisulu, lava nga pfuna ku aka masungulo ya xidemokirasi xa Afrika-Dzonga lexi hi tiphinaka ha xona namuntlha. Komiti ya Vaholobye ya Malembexidzana ya Nelson Mandela na Malembexidzana ya Albertina Sisulu yi simekile Phurogireme ya Rixaka vhiki leri. Vuxokoxoko bya ku tlangela byi nga kumeka eka webusayiti ya mfumo eka (www.gov.za)), laha mitlangu yin'wana leyi ya ha taka ya mfumo na migingiriko yi nga kumekaka kona.

F. Ku thoriwa

Ku thoriwa ku va kona endzhaku ka nkambelo wa tidyondzo na mbhasiso lowu faneleke.

1. Manana Lerato Mataboge tanihi muyimeri wa dti eka Huvo ya ku Rhumeriwa ka Ndzindzakhombo wa Xikweleti wa Afrika-Dzonga SOC limited.

2. Manana RS Mogaladi tanihi Xandla xa Mulawuri wo Angarhela: Mafambiselo na Nseketelo wa Nhlangano, CoGTA.

Swivutiso:
Manana Phumla Williams
(Muvulavuleri wo Khomela wa Khabinete)
Riqingho ra le nyongeni: 083 501 0139

Siku: 10 Mudyaxihi 2018

Xi humesiwile hi: Vufambisi bya Mfumo bya Vuhlanganisi na Mahungu (GCIS)