Xitatimende xa Nhlengeletano ya Khabinete ya ti 27 Nyenyanyana 2019 eTuynhuys eKapa

A. Timhakankulu

1. 2019 Mbulavulo wa Mpimanyeto

1.1. Khabinete yi amukela Mbulavulo wa Mpimanyeto wa 2019 lowu nyikiweke hi Holobye wa Timali Tito Mboweni ePalamende, Kapa hi Ravunharhu, 20 Nyenyanyana 2019, tanihi rimba leri vekeke Afrika-Dzonga eka ndlela laha swin'we hi kotaka ku pfuxeta na ku aka nakambe ikhonomi ya hina ku ya eka ku katsa hinkwaswo na ku va leyi kulaka.

1.2. Mbulavulo wa Mpimanyeto wu tisa ku sungula ku tirha ka swiboho leswi longoloxiweke hi Presidente Cyril Ramaphosa eka Mbulavulo wa yena wa Xiyimo xa Rixaka ePalamende, Kapa hi ti 7 Nyenyanyana 2019.

1.3. Khabinete yi seketela matshalatshala yo hambanahambana, ku katsa na ku tsemiwa ka miholo ya xinavetisi ya xiyenge xa mfumo, leswaku ku ta tumbuluxiwa vuhlayisi byo engetela ku tiyisisa timali ta mfumo. Ku vekiwa ka swipimelo swo tika swinene swa nseketelo wa swa timali eka Eskom ku pfuna nhlangano wu vumba nakambe ku ya eka nhlangano lowu koteka naswona swi amukeriwile.

1.4. Hinkwerhu hi na xiave lexi hi faneleke ku xi endla eku kuriseni ka ikhonomi na le ku tumbuluxiweni ka mitirho eka vanhu va hina. Ku hlula mitlhontlho yo tika swinene leyi humaka eka ndzhaka ya xihlawuhlawu swi vula ku tirhisana swin'we na mfumo ku simeka tiphurogireme ta yona, ku kurisa ikhonomi na ku koka mahlo ya vuvekisi bya matikomambe byo tala.

2.  Eskom

2.1. Khabinete yi amukele xiviko kusuka eka Xandla xa Phuresidente David Mabuza eka ntirho wa Komiti ya Khabinete yo Hlawuleka ya nhlanganelo xa Eskom lexi tumbuluxiweke hi ku hlamula mikavanyeto ya mphakelo wa gezi leya ha ku va ka kona na nkhumbho wo ka wu nga ri kahle eka ikhonomi. Matshalatshala ya mfumo lama lulamisiweke kahle ku kotisa ku ya emahlweni ka timali, matirhelo na xivumbeko eka Eskom ya le ku fambeni kahle.

2.2. Komiti ya Khabinete yo Hlawuleka yi fambisiwa hi Xandla xa Presidente Mabuza na ku katsa Vaholobye va Mabindzunyingi ya Mfumo, Eneji, Vutleketli, Timali, Maphorisa na Vuhlayiseki bya Tiko. Yi ta languteriwa ku landzelerisa mphakelo wa eneji siku na siku.

2.3. Hi ku fambisana na ku tiboha ka Presidente Ramaphosa leswaku nhlamulo ya mfumo eka nkayakayo wa gezi yi fanele ku katsa hinkwavo na ku va yo tihlanganisa, Holobye wa Mabindzunyingi ya Mfumo na Mutshamaxitulu wa bodo ya Eskom va vile na ku tihlanganisa ka vona ko rhanga na vurhangeri bya mihlangano ya vatirhi yinharhu leyi amukelekaka eka Eskom, bindzu ra migodi ya malahla na ntlawa wa vanjhiniyere.

2.4. Eka nhlengeletano na vatirhi ku vikiwile swiphiqo swa matirhelo ya Eskom na sisiteme ya vutumbuluxi, mahlayiselo na ku tima gezi loku nga kunguhatiwangiki. Nhlengeletano a yi lava ku tumbuluxa masungulo ya ku tihlanganisa ka nkarhi lowu taka ka ximfumo. Ku vumbiwa nakambe ka Eskom na kona ku kaneriwile, naswona mavandla hinkwawo ya pfumelelanile leswaku ku ta va na ku nghenelela swinene ku twisisa ku antswa kungu ra maendlelo na switandzhaku swa ku avanyisa marhavi ya bindzu ra Eskom ku ya eka mabindzu ya matirhelo yo hambana yanharhu.

2.5. Bindzu ra migodi ya malahla ri vumbiwile ehansi ka nseketelo wa Huvo ya Swicelwa ya Afrika-Dzonga (MINCOSA), naswona nhlengeletano yi boxile swiphiqo leswi yelanaka na mphakelo wa malahla, mitsengo na nxaviso, na nkoka wa malahla lama nyikiwaka Eskom.

2.6. Ku tihlanganisa ko yisa emahlweni ku endliwile na ntlawa wa vanjhiniyere, ehansi ka nseketelo wa Huvo ya Vunjhiniyere ya Afrika-Dzonga (ECSA). Vativi va vunjhiniyere va swiyenge hinkwaswo a va yimeriwile hi mihlangano yo tinyiketela yo hambana ya vona, ku katsa na Nhlangano wa Vanjhiniyere va Vantima wa Rixaka.

2.7. ECSA yi nyikile nxopaxopo wa yona wa swiphiqo leswi Eskom yi langutaneke na swona na ku nyika swibumabumelo swi nga ri swingani mayelana na hilaha ku nga katsiwaka hakona swidyondzeki swa Afrika-Dzonga hi ku angarhela na ntlawa wa vaxiphurofexini va xithekiniki eka ku nghenelela ka xihatla loku laviwaka ku tshamisekisa mphakelo wa gezi.

2.8. MINCOSA na ECSA va ta pfuna mfumo ku tumbuluxa Ntlawa wa Matirhelo ya Xithekiniki na Nxopaxopo wa Mahlayiselo wa Eskom lowu nga ta tivisiwa ku nga ri khale.

3. ENEJI LEYI PFUXETIWAKA

3.1. Khabinete yi seketela switiviso hi Holobye wa Eneji Jeff Radebe, leswi tiyisisa nakambe swivangelo swa masungulo leswi hlohletelaka eneji leyi pfuxetiwaka eku tirhaneni na nkhumbo wo ka wu nga ri kahle wa le henhla wa swihlovo swa mafurha ya swibolwa ya eneji yo fana na oyili na malahla.

3.2. Eneji i xikotisi xa nkoka eka ndlela ya Afrika-Dzonga ku ya eka ku kula ka ikhonomi ya vanhu na nhluvukiso. Kungu ra Nhluvukiso ra Rixaka (NDP) ri vula leswaku Afrika-Dzonga ri lava kwalomu ka 20 000 wa timegawati ta eneji leyi pfuxetiwaka hi 2030. Phurogireme ya Nkumo wa Muhumelerisi wa Gezi wo Tiyimela hi yexe wa Eneji leyi Pfuxetiwaka yi endlile nkhumbho wa nkoka eka ikhonomi, ku tumbuluxa mitirho, ku tlakusa muganga, cinco wa ikhonomi na ku cinca ka tlayimeti.

3.3. Loko Afrika-Dzonga ri ya emahlweni ku endla ku nghenisa xandla ka nkoka eka matshalatshala ya matiko hinkwawo eka khaboni ya le hansi na mihluvukiso ya tlayimeti leyi tiyiselaka, mfumo wu tama wa ha tibohile eku tiyisiseni vutihlamuleri na cinco lowu wa kahle eka vumundzuku lebyi baseke.

3.4. Ntlawa wa Bangi ya Misava sweswinyana wu rhurherile Eneji leyi Pfuxetiwakana Tisisiteme ta Vuhlayiselo bya Eneji ya Dzonga wa Afrika eKapa kusuka hi ti 25 kufikela ti 26 Nyenyanyana 2019 ehansi ka nkongomelo: “Tibetiri, Vuhlayiselo bya Eneji na Vumundzuku lebyi Pfuxetiweke – Ku yisa eka 100% wa Sisiteme ya Eneji leyi Pfuxetiwaka leyi Rhumeriwa”. Varhumiwa kusuka eka bindzu, timali, vanyiki va vukorhokeri, valawuri, mfumo na swa dyondzo va kanerile hi ku yisa emahlweni eka sekitara ya eneji leyi pfuxetiwaka ku katsa na timhaka ta pholisi, malawulelo, swa timali, bindzu, swa thekinoloji, swikombelo, vutumbuluxi, matikhomelo na swipimelo leswi lavekaka eka ndlandlamuxo wa eneji leyi pfuxetiwaka.

3.5. Eneji leyi pfuxetiwaka na tithekinoloji ta vuhlayiselo bya eneji swi hi kotisa ku cinca gezi kuya eka xivumbeko xa eneji na ku ri hlayisela ku tirhisiwa nkarhi lowu taka loko ri laveka. Tisisiteme ta vuhlayiselo bya eneji ti hunguta xilaveko xa vuswikoti bya xirindzelamhangu kusuka eka malahla na michini yo tumbuluxa gezi hi ku tirhisa gasi, hi mukhuva wolowo ku hungutiwa ku humesiwa ka gasi hi sekitara ya gezi na ku hi pfuna ku hunguta ku cinca ka tlayimeti.

4. Phurogireme ya Tizoni ta Ikhonomi yo Hlawuleka (tiSEZ)

4.1. Khabinete yi amukela ntshembho wa vavekisi va laha kaya na misava hinkwayo lowu kombisiweke hi ku tirhisa vuvekisi eka Zoni ya Nhluvukiso wa Vumakelo eSaldanha Bay (SBIDZ), lowu nga ku hluvukeni kuya eka ribuwu ra xiyimo xa le henhla na habu ya swa le malwandle. Lexi i xiphemu xa Phurogireme ya SEZ ya Ndzawulo ya Mabindzu na Vumaki.

4.2. Ku tumbuluxiwa ka tiSEZ etikweni hinkwaro swi le ku tlheriseleni endzhaku nyingiso wa nghingiriko wa ikhonomi ku ya eka tindhawu tin’wana ta tiko hikokwalaho ka xihlawuhlawu xa makunguhatelo ya ndhawu.

4.3. Kusukela loko ti tumbuluxiwile, tiSEZ ti nghenisile xandla eku kokeni mahlo ya vuvekisi byo kongoma bya matikomambe byo fana na ku sayiniwa ka sweswi ka R3 wa tibiliyoni ta vuvekisi eSBID.

4.4. Makungu ya vuvekisi bya SBIDZ ya katsa kwalomu ka ntlhanu wa vuvekisi byo tala lebyi nga ta tatisa R2.4 wa tibiliyoni tin’wana ta vuvekisi eka nkarhi wo koma na wa le xikarhi wa zoni, loko se yi herile.

5. Mphakelo wa mati

5.1. Khabinete yi amukela switirhisiwa swa le henhla swa Phurojeke ya Mati ya Mzimvubu emugangeni wa Esiqhungqwini eTsolo, lowu kumekaka eka Masipalaxikaya wa Mhlontlo eKapa-Vuxa, tanihi xikombiso xa hilaha mfumo wu ya ka emahlweni ku fikelela swilaveko swa miganga hambileswi Afrika-Dzonga ri nga tiko ra ntshikelelo wa mati.  

5.2. Ku fikeleriwa ka tiphurojeke ta mati toleto ku tumbuluxa swivandlanene swa ntirho na ku tiyisisa mphakelo wa mati yo nwa eka ku tirhisiwa ka le kaya na vumakelo.

5.3. Ku sukela ku sungurile xidemokirasi ntirho wo tala se wu endliwile ku tiyisisa leswakumiganga yi va na mfikelelo eka vukorhokeri bya masungulo byo fana na mati lawa ya tengeke. Kwalomu ka 90% ya mindyangu sweswi yi na mfikelelo wa mati yo famba hi phayiphi.  

6. Vuhlayiseki eswikolweni

6.1. Khabinete yi sola swihumelelo leswi vikiweke swa ku chaviselana, vugevenga na madzolongaeswikolweni swin'wana etikweni. Vana va hina va lava tindhawu leti hlayisekeke ta ku dyondzela naswona hi rhamba vadyondzi, vadyondzisi, vatswari na vahlayisi ku tirhisana swin'we ku sirhelela vana va hina loko va ri na van'wana.

6.2. Khabinete yi tlhela yi ndhundhuzela Vukorhokeri bya Maphorisa ya Afrika-Dzonga eka ku tirha ka vona hi ku hatlisa ku khoma vaehleketeleriwa lava khumbekaka eka ku ringeta ku tlhakisa exikolweni xa le Edenvale eGauteng.

6.3. Khabinete yi endla xikombelo xo hlawuleka eka swikolokomiti ku hlela switirhisiwa leswi nga kona eswikolweni swa vona ku tiyisisa leswaku miako ya swikolo yi hlayisekile, yi hlayisiwa nkarhi na nkarhi na ku lulamela ku dyondzela kona.

7. Mitolovelo leyi nga amukeleki hi varhangeri van'wana va vukhongeri

7.1. Khabinete yi xiyaxiyile hi ku vilela swiviko swa sweswi swa vuhangalasi bya mahungu hi mayelana na mitolovelo leyi nga amukeleki hi varhangeri van'wana va vukhongeri. Ku ehleketeleriwaka loku ka ha ku vaka kona ka ku pfuxa munhu ekufeni i xikombiso xa leswi vuriwaka. Swo tala swa swihumelelo swoleswo swi humelerile swa nkarhinyana lowu hundzeke, swa kusuka eka ku fafazeriwa ka vakhongeri hi swidlayaswiswotsotswana swa chefu ku va khutaza ku nwa/dya mafurha yo fambisa mimovha, makondlo na byanyi, eka swin'wana swa swona.

7.2. Vanhu va ya eka mavandla ya vukhongeri ku kuma enetiso wa moya na matimba ya miehleketo, ngopfungopfu loko va ri eka swiyimo swa le hansi swinene na ku nga sirhelelekangiki swinene. Khabinete yi rhamba vanhu hinkwavo ku tirhisana swin'we ku herisa mitolovelo leyi yi xanisaka vanhu lava nga sirhelelekangiki na ku veka vutomi bya vona enghozini. Tiejensi to sindzisa ku landzelela nawu ti fanele ku nghenelela laha ku endliweke migingiriko ya vugevenga va tumbela hi vukhongeri. Khabinete yi tlhele yi xiyaxiya leswaku Khomixini ya Ntlakuso na Nsirhelelo wa Timfanelo ta Mfuwo, Vukhongeri na Miganga ya Tindzimi yi le ku lavisisa mitolovelo leyi, leyi nga ta nyika ku nghenelela loku heleleke loku nga ta va yimisa.

8. Mihlawulo ya rixaka na ya xifundzankulu ya 2019

8.1. Khabinete yi rhamba MaAfrika-Dzonga hinkwavo lava ringaneleke, ngopfungopfu vavhoti va vantshwa lava sungulaka lava titsariseleke hi xitalo, ku tirhisa mfanelo ya vona yo vhota eka Mihlawulo ya Rixaka na ya Swifundzakulu leyi taka hi Ravunharhu, 8 Mudyaxihi 2019, na ku va na rito eka vumundzuku bya tiko.

8.2. Presidente Ramaphosa u tivisile ximfumo na ku kandziyisa ti 8 Mudyaxihi 2019 tanihi siku ra mihlawulo ya rixaka na ya swifundzakulu. Leswi swi vula leswaku rhijisitara ra vavhoti sweswi se ri pfarile ximfumo naswona vanhu a ve nge he koti ku rhijisitarela ku vhota eka mihlawulo ya Mudyaxihi. Presidente u tlhele hi ku ya hi Xiyenge xa 2A xa Nawu wa Holodeyi ya Mani na mani, 1994 (Nawu wa 36 wa 1994), hilaha wu hundzuluxiweke hakona, a hlambanya ti 8 Mudyaxihi 2019 tanihi holodeyi ya mani na mani etikweni hinkwaro.

8.3. EAfrika-Dzonga, mfanelo yo vhota i mahetelelo ya malembe ya ku lwela ntshuxeko wa hina. Wu tile hi nxavo wa le henhla laha vaakatiko va hina va vavanuna na
vavasati va nyiketeleke vutomi bya hina.

9. Caster Semenya

9.1. Khabinete yi hlangana na Afrika-Dzonga hinkwaro hi ku yima swin'we hi seketela nhwanyana wa hina wa ndhuma Caster Semenya. Mhaka ya yena, leyi nga ku yingiseriweni eKhoto ya Vulamuri ya Mitlangu, a hi mhaka ntsena ya mitlangu. I mhaka ya mayelana na tifanelo ta ximunhu ta nkoka na xindzhuti xa ntumbuluko wa vanhu hinkwavo.

9.2. Hi kombela vanhu ku komba nseketelo wa vona eka #HandsOffCaster. A hi kombeni misava leswaku hi rixaka leri tekelaka enhlokweni vululami, ndzingano na ku hlonipha xindzhuti xa munhu.

10. Vumaki bya vutumbuluxi

10.1. Khabinete yi tsakile hi mivuyelo ya kahle ya vuhlanganisi bya Vumaki bya Vutumbuluxi lebyi rhangeriweke hi Holobye wa Vuhlanganisi Stella Ndabeni-Abrahams,
ehansi ka nkongomelo: “Ku kuma xipfuni eka Tindlela ta Xidijiti ta ku Tumbuluxiwa ka mitirho na Ndzhendzheleko wa Vumakelo wa Vumune (4IR)”. Xikongomelo a ku ri ku tihlanganisa na bindzu ku hlela nkhumbho wa 4IR eka sekitara leyi tumbuluxaka mitirho sekitara ya ku haxa na ku voniwa no twiwa, na ku hluvukisa
tindlela ta ximfumo ta vanghenisaxandla ku ya eka cinco wa yona.

10.2. Vangheneleri va pfumerile leswaku mfumo wu fanele wu tihlanganisa na vanghenisaxandla na Palamende eka Nawumbisi wa Ndzhundzhuluxo wa Vun'winyi bya tsalwa, nhluvukiso wa Tsalwa ra timfanelo ra cinco wa vuhangalasi bya mahungu, yi ti hlanganisa na vahaxi hi ku lava ku ringeta ku hunguta ku nga khomi kahle vahumeleri lavatsongo na vo tiyimela hi voxe, na ku tiyisisa leswaku vinyi va mahungu va vuyeriwa kusuka eka ku va mahungu ya vona ya tirhisiwa eka tindlela ta ku nghena eka netiweke.

11. Tiakhawunti ta swiyenge swa mabulu ta vuxisi

11.1. Khabinete yi xiyaxiya hi ku vilela vuxisi bya tiakhawunti ta LinkedIn na Facebook leti koxaka ku va ti ri ta Vaholobye na Swandla swa Vaholobye.

11.2. Hi navela ku lemukisa swirho swa vaaki leswaku va nga kanganyisiwi na ku kuceteriwa hi   tiakhawunti leti ta vuxisi, tin'wana ta tona ti tshembisa swivandlanene swa mabindzu ya vuxisi, naswona leti kombelaka vanhu ku hakela mali ku va xiphemu xa swivandlanene leswi swa mabindzu. Ku hava xirho xa Vulawuri lexi koxaka tihakelo ta mitirho yihi na yihi ya ximfumo hi ku tirhisa swiyenge swa mabulu. Loko u ri na ku kanakana, u komberiwa ku tihlanganisa na vaholobye vo hambanahambana kumbe tindzawulo eka www.gov.za.

11.3. Swirho swa vaaki swa khutaziwa ku va na vukheta naswona volava va ongiweke hi vaxisi volavo va fanele ku vika leswi xikan'wekan'we emaphoriseni.

11.4. Khabinete yi sola migingiriko leyi endliweke hi mavito ya swirho swa Vulawuri kumbe xirho xihi na xihi xin'wana xa muganga hi ku tirhisa tiakhawunti ta swiyenge swa mabulu ta vuxisi.

11.5. Hi tihambanisa na miehleketo, mavonelo na swifaniso leswi endliweke ingaku i ntiyiso hi tiakhawunti leti ta vuxisi.

12. Venezuela

12.1. Khabinete yi vilerisiwa hi mayelana na xiyimo lexi nga ku humeleleni eVenezuela, ngopfungopfu mitlhontlho ya tintswalo eka vanhu leswi lavaka nyingiso wa xihatla. Hi hoyozela matshalatshala hi Nhlangano wa Matiko (UN) wa nseketelo wa ku nyika tintswalo eka vanhu va ndhawu yoleyo na ku rhamba matiko hinkwawo ya misava ku seketela vanhu va le Venezuela hi nkarhi wa lowu wo tika.

12.2. Khabinete yi yisa emahlweni ku seketela xikombelo xa vanhu va le Venezuela ku va va nyikiwa nkarhi ku boha hi vumundzuku bya vona venyi. Ku languta kusuka eka ntokoto wa hina venyi eAfrika-Dzonga, hi tshemba leswaku xintshuxo xa nkarhi hinkwawo xi nga fikeleriwa ntsena kusuka eka n'wangulano wa swa tipolotiki to katsa hinkwavo naswona ta le ndzeni ka tiko ku katsa mavandla hinkwawo lama khumbekeke etikweni leriya.

B. Swiboho swa Khabinete

13. Kungu ra Nghingiriko ra Rixaka (NAP) ku Lwa na Xihlawulambala, Xihlawuhlawu ku ya hi Rixaka, Ku zonda vamatikomambe na swo Yelana na ku nga Amukelani

13.1. Ku sukela hi 1994, vulawuri byo landzelelana byi tirhile ku hlanganisa vanhu va hina hinkwavo, ku kondletela vun'we bya rixaka na ku tiyisisa ntirhisano lowukulu wa vaaki. Ku horisa miavano ya nkarhi lowu hundzeke i phurosese yo yisa emahlweni leyi faneleke yi fambisana  na ku tiyisisa swivandlanene swa ikhonomi yikulu eka vanhu vo tala. Hikokwalaho Khabinete yi pfumelele NAP ku Lwa na Xihlawulambala, Xihlawuhlawu xa Rixaka, Ku zonda vamatikomambe na swo Yelana na ku nga Amukelani ku va swi kaneriwa eka UN.

13.2. Leswi swi landzela ku tihlanganisa ko enta na tindzawulo ta mfumo, mavandla ya Kaye yo Tiyimela hi woxe, mihlangano ya vaaki na vanghenisaxandla lava faneleke eka swifundzakulu hinkwaswo.

13.3. NAP yi ta nghenisa xandla eka na ku tiyisisa ku landzelela ka mfumo eka swiboho swa wona swa matiko hinkwawo, rhijini na rixaka, ngopfungopfu Nhlengeletano ya Matiko hinkwawo eku herisiweni ka Tindlela hinkwato ta Xihlawuhlawu xa Rixaka na Xihlambanyo xa le Durban na Phurogireme ya Nghingiriko leyi amukeriweke hi UN leswi landzelaka Khomferense ya Misava ya vu3 yo lwa na xihlawuhlawu (WCAR) leyi a yi khomeriwile eDurban, KwaZulu-Natal hi 2001.

14. Milawu ya maendlelo eka Nhlengeletano ya ku lwa na ku Xanisa na Tihanyi tin'wana, Nkavumunhu kumbe ku Yisa xiyimo xa munhu ehansi kumbe ku Xupula

14.1. Khabinete yi pasisile ku rhumeriwa ka Milawu ya Maendlelo eka  Nhlengeletano yo lwa na ku Xanisiwa na Tihanyi tin'wana, Nkavunhu kumbe ku Yisa xiyimo xa munhu ehansi kumbe ku Xupula ePalamende ku ya lulamisiwa hi ku ya hiXiyenge xa 231(2) xa Vumbiwa ra Riphabliki ra Afrika-Dzonga xa 1996.

14.2. Ku lulamisa ku tlakusa ku landzelela vumbiwa, timfanelo ta ximunhu naswona xi ya hi swiboho swa matiko swa Afrika-Dzonga. Vumbiwa ri nyika nsivelo wa ku tluriwa ka timfanelo ta munhu leti tekaka ndhawu ya nxupulo hi ku tirhisa nkhirho wa mfumo kumbe xileriso xa khoto.

15. Mikhaviso yo tlangela vahlengeleti va nongonoko wa swingwece

15.1. Khabinete yi pasisile mikhaviso yo tlangela vahlengeleti va nongonoko wa swingwece leswi nga ta humesiwa hi 2019-2021:

a) 2019 ‘Ku tlangela Afrika-Dzonga’ nongonoko wa swingwece: 25 wa malembe ya Xidemokirasi xa Vumbiwa;
b) 2019-2021 nongonoko wa swingwece swa nsuku wa xiviri: Swiharhi swa Ntlhanu Leswikulu swa Afrika;
c) 2019-2021 nongonoko wa swingwece swa pulatinamu: Swiharhi swa Ntlhanu Leswikulu swa Afrika;
d) 2020 nongonoko wa swingwece swa Nhlayiso wa Ntumbuluko: Khale ka tikonkulu Gondwana;
e) 2020 nongonoko wa swingwece swa Nhlayiso wa Ntumbuluko: R25 wa swingwece swa silivhere yo olova: Cradle of Humankind – Hominids;
f) 2020 2½c xingwece xitsanana xa silivhere na nongonoko wa xidlodlo xa R2: Vutumbuluxi bya Afrika-Dzonga – Retinal Cryoprobe;
g) 2020 R10 na R5 nongonoko wa swingwece swa muhlovo: Swinyenyani na Swiluva swa Vuhlayisi bya Ntumbuluko na Tindhawu ta Vhinyo ta le Kapa; na
h) 2021 nongonoko wa swingwece swa Nhlayiso wa Ntumbuluko: R25 wa swingwece swa silivhere yo olova: Khale ka tikonkulu Gondwana

C. Milawumbisi

16. Nawumbisi wa Ndzhundzhuluxo wa Vupfhumba

16.1. Vupfhumba i sekitara leyi hlayisaka xitshembiso xa swivandlanene swo hlamarisa naswona swi fanele swi hlayisiwa ku va swi ta kula na hluvukisa ku yisa emahlweni. NDP yi tekela enhlokweni leswaku vupfhumba byi na vuswikoti byo va rin'we ra mapfhumba lamakulu eka ikhonomi.

16.2. Eku yiseni emahlweni ku landzelerisa vuswikoti bya vupfhumba bya tiko tanihi vutumbuluxi bya mitirho na malinghena ya nkoka, Khabinete yi pasisile nkandziyiso wa Nawumbisi wa Ndzhundzhuluxo wa Vupfhumba ku kuma miehleketo ya vaaki, leswi hundzuluxaka Nawu wa Vupfhumba, 2014 (Nawu wa 3 wa 2014).

16.3. Mindzhundzhuluxo yi antswisa mafumele ya Vupfhumba bya Afrika-Dzonga tanihi nhlangano ehansi ka vulawuri bya bodo. Yi tlhela yi nyika matimba eka Holobye wa Vupfhumba ku langa masungulo hi mayelana na ku hirisa kaya ka nkarhi wo koma.

16.4. Nawumbisi wu tlhela wu nyika swi swilaveko swa vuswikoti swa miletelo ya mupfhumba na ku lawuriwa ka mafambiselo ya ndzetelo wa mupfhumba.

17. Nawumbisi wa Vukorhokeri bya Xikombelo xa le Ndhawu yin'we wa 2019

17.1. Tanihi rixaka hi ti tibohile ku pfuleka na ku tiyisisa mfikelelo wo anama eka sisiteme ya le ndzhaku ka dyondzo na vuleteri. Xiphemu xa nkoka xa phurosese leyi xi le ka ku tiyisisa leswaku lava nga tshukaka va ve swichudeni va va na mfikelelo wun'we, na ku koteka na ku olova ku twisisa sisiteme ya xikombelo lexi angarhelaka mavandla ya tidyondzo ta le henhla manyingi. Emakumu ya leswi, Khabinete yi pasisile nkandziyiso wa Nawumbisi wa Vukorhokeri bya Xikombelo xa le Ndhawu yin'we xa 2019 eka Gazete ya Mfumo, ku kuma miehleketo ya vaaki.

17.2. Nawumbisi wu nyika ku tumbuluxiwa ka nhlangano wa mani na mani lowu nga ta antswisa swikombelo eka tiphurogireme ta dyondzo ya le henhla na vuleteri, wu hunguta nxavo wa xikombelo, wu nyika vakomberi mahungu ya tiphurogireme ta swa dyondzo na ku kotisa Ndzawulo ya Dyondzo ya le Henhla na Vuleteri na mavandla ya tidyondzo ta le henhla ku landzelerisa ndzingano na xivangelo xa cinco wa tinhlayohlayo.

18. Nawumbisi wa Vukorhokeri bya Mahungu na Layiburari ya Mani na mani ya Afrika wa 2019

18.1. Hi ku lava moya wo rixaka ro hlaya, Khabinete yi pfumelelenkandziyiso wa Nawumbisi wa Vukorhokeri bya Mahungu na Layiburari ya Mani na mani ya Afrika-Dzongawa 2019 ku kuma miehleketo ya vaaki. Nawumbisi wu lava ku lulamisa timhaka ta cinco eku nyikeni tilayiburari ta mani na mani ta migangangopfungopfu toleto ta miganga leyi khale a yi pfumatiwa.

18.2. Ndzemukiso wa ntiyiso wa leswaku ku nyikiwa ka tilayiburari ta mani na mani hi ku ya hi Vumbiwa i vuswikoti bya timasipala. Nawumbisi lowu, eka swin'wana swa swona, wu nyika maendlelo na swipimelo swa layiburari ya mani na mani ya xikombiso. Wu tlhela wu tlakusa mfumontirhisano na vuhlanganisi swiyenge hinkwaswo swinharhu swa mfumo mayelana na vukorhokeri bya mahungu na layiburari ya mani na mani.  

18.3. Loko se Nawumbisi wu pfumeleriwile, wu ta lulamisa nkandzingano wa khale hi mayelana na tilayiburari ta mani na mani na ku nyika switirhisiwa leswi ringaneke na ku amukela vanhu lava hanyaka na vutsoniwa, vantshwa, vadyuhari na lava va nga vulavuriki ririmi ra Xinghezi etindhawini ta le matikoxikaya na le madorobeni. Holobye wa Mfuwo na Vutshila Nathi Mthethwa u ta va na mbhurisano na vuhangalasi bya mahungu ku andlala Nawumbisi.

D. Mitlangu leyi ta ka

19. Xihlambanyo xa madzolonga yo kongomisiwa eka rimbewu (GBV)

19.1. Nyimpi yo lwa na ntungu wa GBV yi ta tiyisiwa hi Ravuntlhanu, 8 Nyenyankulu 2019 loko Presidente Ramaphosa, xikan'we na mihlangano yo hambanahambana yo ka yi nga ri ya mfumo, va sayina xihlambanyo xo lwa na GBV. Ntirho wo sayina wu ta va kona kwale East London eKapa-Vuxa naswona wu landzeriwa hi ku sunguriwa ka Samiti ya Presidente yo Lwa na Madzolonga yo Kongomisa eka Rimbewu na ku dlayeteriwa ka vavasati leyi a yi ri kona hi Hukuri lembe leri hundzeke.

20. Nhlengeletano ya vu63 eka Khomixini ya UN eka Xiyimo xa Vavasati

20.1. Holobye ya Vavasati, Man. Bathabile Dlamini, u ta rhangela vurhumiwa ku ya nyika xiviko xa tiko xa Nhlengeletano ya vu63 ya Khomixini ya UN eka Xiyimo xa Vavasati eNew York, USA hi ti 13 Nyenyankulu 2019.  

20.2. Khomixini yi ta tekela enhlokweni “tisisiteme ta nsirhelelo wa vaaki, mfikelelo eka vukorhokeri bya mani na mani na switirhisiwa swa nkarhi wo leha swa ndzingano wa rimbewu na ku nyika matimba eka vavasati na vanhwanyana” tanihi hi nkongomelo wa xirhangana. Xiviko xi ta kombisa ku tiboha ka Afrika-Dzonga ku lulamisa nkavululami na nkandzingano etikweni, na ku ya emahlweni ku tivisiwa tiphurogireme na migingiriko ku lulamisa leswi.

21. Vuvekisi bya Migodi

21.1. Khabinete yi amukela ku pfuriwa ximfumo hi Presidente Ramaphosa ka Vedanta Zinc International’s Gamsberg Mine eKapa-N'walungu hi Ravumune, 28 Nyenyanyana 2019.

21.2. Vuvekisi bya ku tlula R21.8 wa tibiliyoni eka ku tiboha loku kumiweke hi nkarhi wa nkhuvo wo sungula wa tiko wa Khomferense ya Vuvekisi lowu veke kona lembe leri hundzeke, lowu vangeke ntolovelo wuntshwa wa bindzu na nhluvukiso wa ikhonomi etikweni.

21.3. Xiphemu xo sungula xa migodi xi ta kuma vuvekisi bya R5.5 wa tibiliyoni naswona xi na ndzinganyeto wa ku hanya 3 000 wa malembe. Mugodi wu ta thola 3 000 wa vanhu eka vumaki bya le henhla na 700 wa vanhu va nkarhi hinkwawo.

22. N'wangulano wo sungula wa Sekitara ya Vutleketli bya swa Lwandle

22.1. Eku valangeni ku yisa emahlweni vuswikoti bya Afrika-Dzonga tanihi tiko ra swa malwandle leri hlamuseriwaka hi bindzu ra rona na ndhawu ya maqhinga yo tirhana na timhaka ta politiki endlelenikulu ya bindzu ra le lwandle, Holobye wa Vutleketli, Dok. Blade Nzimande, u ta rhurhela N'wangulano wo Sungula wa Sekitara ya Vutleketli bya swa Lwandle kusuka hi ti 28 Nyenyanyana kufikela ti1 Nyenyankulu 19 eDurban, KwaZulu-Natal.

22.2. N'wangulano wu kombisa ku tiboha loku endliweke hi Ndzawulo ya Vutleketli hi 2019 ku hatlisisa nsimeko wa Pholisi ya Vutleketli bya swa Lwandle lebyi Heleleke (CMTP) loku pasisiweke hi Khabinete hi 2017.  

22.3. Nkhuvo wu ta tekela enhlokweni migingiriko leyi faneleke ku endliwa ku tiyisisa cinco, ku koka mahlo ya vuvekisi ku ya eka tiphurojeke ta switirhisiwa swa lwandle swa maqhinga leswi tekiwaka swi ri swa nkoka eku vekeni Afrika-Dzonga tanihi hi Senthara ya swa Lwandle ya le xikarhi ka matiko. Ku tlhela ku va masungulo ku ya eka vumundzuku bya ku tumbuluxiwa ka Huvo ya Nhluvukiso wa Sekitara ya Vutleketli bya swa Lwandle tanihi laha swi languteriweke hakona hi CMTP.

23. Good Green Deeds

23.1. Presidente Ramaphosa u ta rhangela pfhumba ra rixaka “Good Green Deeds” hi ti 8 Nyenyankulu 2019 eka Dorobankulu ra Buffalo, eKapa-Vuxa. Vutihlamuleri byo tiyisisa mbangu lowu baseke na ku hlayiseka byi le mavokweni ya MaAfrika-Dzonga hinkwawo.

23.2. Ku hlayisa miganga ya hina yi basile swi sungula hi hina, naswona i swa nkoka leswaku makaya na mabindzu ya simeka mitolovelo ya mafambiselo ya thyaka ya nkarhi wo leha.

23.3. Presidente u ta simeka Operation Phakisa: Ikhonomi ya Thyaka na Khemikhali, leswi kongomisaka ku seketela ikhonomi ya Afrika-Dzonga leswi hungutaka nkhumbo wa yona eka mbangu.

24. Nhlanganelo wo Hlaya wa Rixaka

24.1. Presidente Cyril Ramaphosa u ta engetela ku yisa emahlweni xinavetisi eka Nhlanganelo wo Hlaya wa Rixaka eka nkhuvo wa ti 8 Nyenyankulu 2019 eMdantsane eKapa-Vuxa. Phurogireme yi kongomisa eka ku antswisa mitolovelo yo hlaya ya MaAfrika-Dzonga hi ku hlohlotela rirhandzu ro hlaya.

25. Varhiyelakuxavisa tinhlampfi

25.1. Ndzawulo ya Vurimi, Swihlahla na swa Tinhlampfi (DAFF), hi ku fambisana na Nawu wa Switirhisiwa leswi Hanyaka swa Lwandle, 1998 (Nawu wa 18 wa 1998), hilaha wu hundzuluxiweke hakona, wu ta avela timfanelo ta varhiyelakuxavisa tinhlampfi emugangeni wa ka Matigulu, KwaZulu-Natal hi ti 14 Nyenyankulu 2019. Leswi swi landza ku simekiwa ePort Nolloth eKapa N'walungu.

25.2. DAFF na yona yi endlile vuleteri byo enta ku vuyerisa ngopfu vavasati emigangeni leyi. Ku simekiwa loku yelanaka ku ta tlhela ku va kona eKapa-Vuxa na Kapa Vupela-dyambu. Khabinete yi amukela xikombelo xa selefoni lexi hluvukisiweke hi DAFF lexi vuriwaka Abalobi epe, lexi lavaka ku pfuna varhiyelakuxavisa tinhlampfi ku hlanganisa mbuyelo wa vona wa le lwandle hi ku kongoma na makete wo fana na vaxavisi va tinhlampfi.

E. Swihungwana

26. Vuhoyozeri

26.1. Khabinete yi hoyozela:

• mutekaswifaniso swa le ndzeni ka mati Allen Walker wa Lwandle ro Kufumela ku va a hlurile eka masagwadi ya World ShootOut 2018 eJarimani.
• Musweki Kobus van der Merwe wa Wolfgat wa le rhesicurente ePaternoster eKapa Vupela-dyambu, leyi hluleke eka Sagwadi ra Lembe ra Rhesicutente eka Masagwadi ya Rhesicurente ya Misava yo sungula ePherisi.
• vanhu va le Nigeria na Senegal – na ku tlhela swi vuyelerisa nyanyuko wa khomixini ya Nhlangano wa Matiko ya Afrika – ku va va vile na mihlawulo leyi humeleleke. Hi langutela ku tiyisisiwa ka twanano wa xipolotiki, swa ikhonomi na vuxaka bya bindzu exikarhi ka Afrika-Dzonga na matiko hamambirhi.

27. Michavelelo

27.1. Khabinete yi hlangana na Presidente Ramaphosa eku nyikeni ku chavelela eku hundzeni emisaveni ka muyimbeleri wa jeze na mukumi wa Sagwadi ra Rixaka ra Ikhamanga, Manana Dorothy Masuka, a ri na malembe ya 83. Manana Masuka u ta tsundzukiwa hi ku hoxa xandla swinene eka ndzhaka ya mfuwo wa Afrika-Dzonga na tikonkulu.

Swivutiso:
Man Phumla Williams – Muvulavuleri wa Khabinete wo Khomela
Selifoni: 083 501 0139