Xitatimente xa Nhlengeletano ya Khabinete leyi khomiweke hi Ravunharhu 13 Nyenyankulu 2019 eTuynhuys eKapa

A. Xiyimo xa Khabinete eka timhakakulu

1. Matikhomelo Lamanene yo Hlayisa Mbangu

1.1. Khabinete yi khensa MaAfrika-Dzonga hinkwawo lawa ya tikatseke na Presidente Cyril Ramaphosa eka nsimeko wa pfhumba ra Matikhomelo Lamanene yo Hlayisa Mbangu ra rixaka. Pfhumba ri nyika xivandlanene eka tisekitara to hambanahambana ta miganga ku tirha xiphemu xa tona na ku va na vutivi swinene hi swa mbangu. Afrika-Dzonga hi rin’wana ra vasayini va Ntwanano wa Paris eka ku cinca ka maxelo lowu wu letelaka matshalatshala ya matiko ya misava ku hunguta ku humesiwa ka mimoya leyi tswongaka matimba ya dyambu.

1.2. I mbhoheko na vutihlamuleri bya vanhu hinkwavo eAfrika-Dzonga ku tiyisisa leswaku ku na mbangu wo basa na ku va lowu nyikaka rihanyu sweswi na le ka tinxaka ta mikarhi leyi taka. Mbangu lowu lawuriwaka kahle wu ta hoxa xandla eka ku hunguta ku humesiwa ka mimoya leyi tswongaka matimba ya dyambu, swi hoxa xandla eka nsirhelelo wa swakudya, mati, eneji na vutihanyisi byo angarhela.  

1.3. Khabinete yi kombela munhu un’wana na un’wana ku endla pfhumba ra Matikhomelo Lamanene yo Hlayisa Mbangu ri va ndlela ya ku hanya ku endlela leswaku tindhawu ta ka hina, miganga na tiko swi ta kota ku va xikombiso xa misava hinkwayo hi ku basa, ku va na rihlaza na ku tshameka.

2. Swikoxo swa Misava

2.1. Khabinete yi tsakisiwa hi nongonoko wo simeka lowu yaka emahlweni wa mpfuxeto wa misava lowu wu lavaka ku lulamisa swihoxo swa nkarhi lowu nga hundza na ku aka rixaka ro ringanana swinene leri ri nga ta vuyerisa MaAfrika-Dzonga hinkwawo.

2.2. Hi ku antswisa vuhangalasi byo ringanana bya misava, Presidente Ramaphosa u rhangele vuhundziseri bya 142 wa tihekitara ta swikoxokulu swa misava leswi tshamisekisiweke na ku hetisisiwa kuya eka vaakandhawu va Moretele, lava va kombiseke leswaku va ta tirhisa misava leyi eka nhluvukiso.

2.3. Vaakandhawu lava va lahlekele hi timfanelo ta vona ta misava loko va susiwa swa xitshuketa emisaveni ya vona endzhaku ka ku tirhisiwa ka swipimelo swa Nawu wa Misava ya Vaakixidzi wa 1913. Khomixini yo Tlherisela Vun’winyi bya Misava (CRLR) yi tirhise ku tlula R203 wa timiliyoni eka ku tshamisekisa na ku hetisisa swikoxo leswi.

3. Eskom

3.1. Khabinete yi kume xiviko kusuka eka Xandla xa Presidente David Mabuza hi ntirho wa Komiti ya Khabinete yo Hlawuleka ya Nhlanganelo hi Eskom leyi yi tumbuluxiweke hi ku angula eka mikavanyeto ya mphakelo wa gezi, leya ha ku vaka kona na ntshikelelo wa yona wo homboloka eka ikhonomi. Matshalatshala lama kondleteriwaka ya mfumo ku tisa ku yiseka emahlweni ka swa timali, swa mitirho na swa xivumbeko eka Eskom ku le ku yeni emahlweni hi nkhinkhi.

3.2. Xipanu xa Nkambisiso wa Xithekiniki xa Eskom xi thole Holobye wa Mabindzu ya Mfumo na Huvo ya Eskom leyi sunguleke ntirho wa yona vhiki reri. Xi languteriwa ku humesa xiviko xa masungulo ku nga si hela mune (4) wa mavhiki. Matirhelo ya tipulanti ta gezi ya ha tsekatseka hambileswi ku timiwa ka gezi swi nga tirhisiwangiki kusukela hi 15 Nyenyanyana 2019. Ku vile na swihumelelokulu swo hlaya eka swiyenge swa vuhangalasi leswi hoxeke xandla eka mikavanyeto ya gezi.

3.3. Khabinete yi lemuke ndzima leyinene leyi khatsiweke hi ku vuyisiwa ka switoko swa malahla eswitichini swa gezi hinkwaswo, kambe nyingiso wo yisa emahlweni wu fanele ku nyikiwa eka Nkhuluko wa Mphakelo wa Malahla. Hambiswiritano, Khabinete ya ha khumbeka hi mayelana na matirhelo ya switichi swa gezi swa Medupi na Kusile naswona yi nyikile Holobye wa Mabindzu ya Mfumo xilerisoximfumo xa ku nyika kungu ro vuyisa ro angarhela leri simekiweke ehenhla ka nhlahluvo hi vuntshwa wa swihlohloterikulu swa ku ya ehenhla ka tihakelo na karhi wa phurojeke yo aka leyi yintshwa.

4. Khomixini ya ILO eka Ntwanano wa Vumundzuku bya Ntirho Na Edcon

4.1. Khabinete yi amukela xiviko xa khomixini ya misava hinkwayo lexi xi endleke 10 ra swibumabumelo leswi ntlawahatiweke hi tiphuphu tinharhu: ku vekisa eka vuswikoti bya vanhu, ku vekisa eka mihlangano ya misava ya ntirho; na ku vekisa eka ntirho lowu yisekaka emahlweni wa kahle. Xibumabumelo xi khumba hi ku kongoma mitlhontlho yinharhu ya nkandzingano, vusweti na vupfumalantirho.

4.2. Hi ntirho wa Holobye wa Vatirhi Mildred Oliphant, Afrika-Dzonga yi khatsile ndzima eka ku antswisa swipimelo swa le ntirhweni hi ku tirhisa magoza lama ringanisiweke ya rimbewu, nkavuciva swinene eka muholo, ku herisa madzolonga, nxaniso entirhweni na magoza yo kongoma ku tiyisisa leswaku ku va na swivandlanene swo ringana.

4.3. Nakambe, Khabinete yi amukela matshalatshala ya nhlanganelo ya mfumo, Nkwama wa Ndzindzakhombo wa Vupfumalantirho (lowu katsaka mihlangano yo yimela vatirhi) na sekitara leyi nga riki ya mfumo (tibangi na vahirisi va timolo ta mavhengele) ku nyika xumakulu hi vuntshwa eka muxavisi wa swiambalo lonkulu wa Afrika-Dzonga – EDCON. Hi xikongomelo xa ku fikelela mahetelelo ya ntwanano wa ku ponisa Edcon, mavandla hinkwawo a ya boheka ku tipfumata swo karhi na ku tirhisana swinene.

4.4. Xa nkoka swinene eka matshalatshala ya ku tiyisisa leswaku Edcon a yi mbombomeli i nhlohlotelo eka ku thoriwa. Ku tlula 40 000 wa mitirho yo kongoma na magidi yo tala swinene ya mitirho yo kongoma na yo ka yi nga kongomi a yi ta va yi lahlekile loko Edcon a yi nga nyikiwangi xumakulu hi vuntshwa. Khabinete yi kombela MaAfrika-Dzonga ku seketela xikombelo lexi endliweke eka Samiti ya Mitirho ku xava swimakiwa swa Vutinyungubyisi bya Afrika-Dzonga na ku seketela tifeme ta laha tikweni.  

5. Square Kilometer Array (SKA)

5.1.  Nkarhi lowuntshwa wa mafumelo ya sayense ya matiko ya misava wu humelerisiwile loko Holobye wa Sayense na Thekinoloji, Mmamoloko Kubayi-Ngubane, hi ku yimela mfumo wa Afrika-Dzonga, a sayine ntwanano wa matiko ya misava (lowu vitaniwaka Ntwanano wa Rhoma) eItaly, hi ti 12 Nyenyankulu 2019.

5.2. Leswi swi tumbuluxa Square Kilometer Array Obsevatory (SKAO), tanihi nhlangano wa le xikarhi ka mifumo, lowu nyikiweke ntirho wa ku aka na ku tirhisa thelesikopu ya ntivotinyeleti wa rhadiyo ya matimba swinene, ku va yi kumeka eAfrika-Dzonga na le Australia.

5.3. Khabinete yi hoyozele tinxaka ta vutirhisani eka ndzima leyi nga ya nkoka eka matimu na ku tiyisisa hi vuntshwa vutiboheleri bya Afrika-Dzonga eka phurojeke ya SKA, yi ri karhi yi yisa emahlweni nsimeko lowu fambeke kahle wa thelesikopu ya MeerKAT na vuhoxaxandla bya nkoka swonghasi bya Afrika-Dzonga eka xivumbeko xa thelesikopu ya SKA. Muako wa SKA wu ta va nhlangano wa matiko ya misava wo sungula lowu endleriweke sayense, lowu eka wona Afrika yi nga ta tirhisa xiave xa vurhangeri byo tiya, eka sayense, vunjhiniyere na swiyenge swa tipholisi. 

6. Nkhukhulo wa le KwaZulu-Natal 

6.1. Khabinete yi hundzisa ku khensa ka yona eka nseketelo kusuka eka mihlangano leyi nga riki ya mfumo (tiNGO) leyi na yona yi tikatseke na mfumo eka ku nyika mpfuno hi nkarhi wa mikhukhulo leya ha ku vaka kona eka swiphemu swin’wana swa tiko.  

6.2. Eka ku hunguta kufika eka mpimohansi ntshikelelo wa mikhukhulo ya xitshuketa leya ha ku vaka kona eKwaZulu-Natal, mfumo wu ya emahlweni wu nyika mpfuno na ku seketela mindyangu leyi khumbekeke. Swipanu swa timhangu na vaofisiri swi le ku hlahluveni ka ku onhaka. 

6.3. Khabinete yi hlohlotela vaaki ku va na vukheta swinene hi nkarhi lowu wa swidzedze na maxelo yo tika, naswona va nga ringeti ku tsemakanya magondzo, mabiloho na milambu leyi taleke hi ndhambi.

7. Mikhukhulo ya le Malawi na le Mozambique 

7.1.  Afrika-Dzonga hi ku tirhisa Presidente Ramaphosa yi kume swikombelo swa tintswalo eka vanhu na ku secha na ku ponisa kusuka eka tintangha takwe hi ntirho Presidente wa Malawi Phurofesa Arthur Peter Mutharika na Presidente wa Mozambique Filipe Jacinto Nyusi hi ku landzelelana. 

7.2. Xihahampfhuka lexitsongo xi humesiwile na xipanu xa vativikulu ku ya eMalawi ku ya tumbuluxa mpfuneto wa tintswalo eka vanhu wa nkhaqato lowu lavekaka. Afrika-Dzonga yi tshama ya ha tibohile ku nyika mpfuneto wihi kumbe wihi lowu yi nga wu kotaka eka mifumo leyi nga swirho swa SADC.

B. Swiboho swa Khabinete

1. Mpfapfarhuto wa Tirhele eka Sayense, Thekinoloji na Vutumbuluxi (STI) wa 2019

1.1. Sayense na vutumbuluxi hakanyingi swi komba ndlela yo hambana ya ku endla swilo naswona swi hi pfumelela ku tirhana na mitlhontlho leyi ku nga khale yi ri kona hi mukhuva lowu fikisaka eka xiboho na ku fambelana na madurhelo. Ku tirhisa mivuyelo leyi, Khabinete yi pasise Mpfapfarhuto wa Tirhele eka STI ra 2019, leri ri vekaka mafambelo ya tipholisi ya nkarhi wo leha eka ntirho lowu kulaka wa STI. Hi ku fika ka STI ya Ncinco wa Tifeme leti Tirhisaka Thekinoloji wa Vumune swi ta hi veka eka xiyimonene xa miantswiso ya thekinoloji yo hatlisa.

1.2. Swiringanyeto eka Mpfapfarhuto wa Tirhele swi lava ku tirhana na nkhomano wa tipholisi, nhluvukiso wa vuswikoti bya vanhu, ndlandlamukiso wa vutivi, maendlelo lamantshwa, matirhelo na vuvekisi lebyi tlakukeke. Swiringanyeto leswa tipholisi swi ta vumba masungulo ya nhluvukiso eka makungu ya malembexikhume lama khumbaka vakhomaxiave lava faneleke hinkwavo. 

C. Mitlangu leyi taka

1.  Madzolonga yo ya hi Rimbewu (GBV)

1.1. Presidente Ramaphosa u ta pfula Khoto ya Majisitarata ya Booysen eGauteng hi Ravumune 28 Nyenyankulu 2019. Swin’we na tiNGO to hambanahambana u ta sayina xihlambanyo, leswi swi sungulaka ku simeka swiboho swa Samiti ya Hofisi ya Presidente eka GBV na ku Dlayeteriwa ka Vavasati leyi khomiweke hi Hukuri 2018. 

1.2. U ta tlhela a simeka Khoto ya Majisitarata ya Plettenberg Bay eKapa-Vupeladyambu leyi yi nga ta nyika vukorhokeri bya Khoto ya swa Mindyangu, milandzu ya mikwetlembetano ya vaaki (ku katsa na milandzu ya Khoto ya Swikoxo Leswitsongo), Khoto ya Milandzu ya swa Masangu, tikhoto ta swifundza na tikhoto ta swifundzatsongo.

1.3. Mfumo wu tivise miphalalo yo talanyana ku seketela lava xanisiweke. Nhlayo hinkwayo ya 54 wa Tisenthara ta Nhlayiso ta Thuthuzela etikweni hinkwaro ku tirha tanihi switirhisiwa leswi nga na vukorhokeri hinkwabyo ku hunguta nxaniso wa vumbirhi na nkarhi lowu tekiwaka ku hetisisa milandzu ya nxaniso wa swa masangu.

1.4. Khabinete yi sola hi matimba xivumbeko xihi kumbe xihi xa nxaniso, ku katsa na nxaniso hi nomu ehenhla ka vavasati na vana. Mfumo wu tshama wa ha tibohile ku va emahlweni eka ku lwisana na ku herisa GBV. MaAfrika-Dzonga va khutaziwa ku mangala milandzu leyi ehleketeleriwaka hinkwayo ya mpfinyo, nxaniso wa swa masangu kumbe xivumbeko xihi kumbe xihi xa madzolonga  emaphoriseni eka nomboro ya riqingho ra mahala ya 0800 428 428. Timhangu ta nxaniso wa vana ti nga ha mangariwa eka nomboro ya riqingho ra mahala ra Mpfuno wa Vana ya Afrika-Dzonga – 0800 055 555.

2. Ku tlherisiwa ka Timfanelo ta Misava

2.1. Hi ku tirhisa CRLR Xandla Presidente, David Mabuza, tanihi Mutshamaxitulu wa Komiti ya Vaholobye eka Mpfuxeto wa Misava, swin’we na Holobye wa Nhluvukiso wa Makaya na Misava, Maite Nkoana-Mashabane, hi Mugqivela, 16 Nyenyankulu 2019, u ta va kona swa ximfumo eka ntirho wa Vuhundziseri bya Hofisi ya Presidente bya swikoxo swa misava leswi tshamisekisiweke na ku hetisisiwa eEmpangeni, KwaZulu-Natal.

2.2. Xikoxo xa Misava xa Vaakandhawu va Ubizo xi na kusuka eka 2548-7861 wa Tihekitara ta Misava naswona xi vumbiwa hi 149 wa miti leyi tekeriweke hi ku ya hi matimu. Ku na 894 wa vavuyeriwa va ku tlherisiwa ka timfanelo ta misava (30% ya vona i vavasati), lava va nga swihluke swo kongoma swa vaakandhawu lava va nga ta vuyeriwa kusuka eka vuhundziseri lebyi. Nkoka hinkwawo wa rifuwo leri i R136 wa timiliyoni. 

3. N’hweti ya Timfanelo ta Ximunhu

3.1. Afrika-Dzonga ri ta tsundzuka N’hweti ya Timfanelo ta Ximunhu ehansi ka nkongomelo: “Lembe ra Tindzimi ta Xintu: Ku Kondletela na ku Tiyisa Mfuwo wa Timfanelo ta Ximunhu” lowu kongomisaka eka nkoka wa tindzimi ta xintu.

3.2. Khabinete yi khutaza MaAfrika-Dzonga ku humelerisa timfanelo leti hlayisiweke eka Vumbiwa ra Riphabliki ra Afrika-Dzonga ra 1996 na Tsalwa ra Timfanelo, hi ku hlayisa na ku kondletela tindzimi ta xintu.

3.3. Xiendleko xa rixaka xi ta tlangeriwa hi Ravumune 21 Nyenyankulu 2019 eSharpeville eGauteng laha 67 wa malembe lama nga hundza vatshami va kombiseke ku vilela hi ndlela yo rhula ehenhla ka milawu ya mapasi leyi a yi nga ri leyinene naswona endzhaku ka swona va baleseriwile va lova hi maphorisa ya mfumo wa xihlawuhlawu.

3.4. N’hweti ya Timfanelo ta Ximunhu yi tlhela yi katsa Vhiki ra ku Lwisana na Xihlawuhlawu xo ya hi Nghohe kusuka 14 kufika 21 Nyenyankulu 2019, naswona yi ta tirhisiwa ku ya emahlweni ku kombisa switandzhaku swo onha swa xihlawuhlawu xo ya hi nghohe erixakeni.

D. Swihungwana

1. Vuhoyozeri

Khabinete yi hoyozela:

1.1. Vakhomaxiave hinkwavo lava tirhisaneke na mfumo eka ku endla leswaku Afrika-Dzonga ri rhurhela Khapu ya Misava ya Bolo ya mavoko ya 2023, leyi yi nga ta va yo sungula emisaveni ya Afrika. Khabinete yi khensa vutitshembi lebyi humesiweke hi Federexini ya Bolo ya mavoko ya Matiko ya Misava. Tiko ri langutela ku nyika amukelo wa Vumunhu eka tinxaka ta 16 leti ti nga ta tlanga 60 wa mitlangu eka mphikizano wa 10 ra masiku eka Senthara ya Ntsombano wa Matiko ya Misava eKapa.

1.2. Man Nomzamo Mbatha loyi a tlhomiweke risiva tanihi muhluri wa Sagwati ra Vumbhuri bya Vaxisati eka Masagwati ya Vavasati va Matimba ya Matiko ya Misava eLos Angeles, USA. Mbatha u ta tekeriwa enhlokweni eka tinyiko ta yena eka TV tanihi hi ximunhuhatwa xa swihangalasamahungu na mutlangi wa tifilimi, xikanwe na le ka ntirho wa yena eka Nhlangano wa Matiko. 

1.3. Tat Vincent Cosa eka xitiyanhlana lexi a xi kombiseke eka ku ponisa n’wana hi nkarhi wa nkhukhulo wa xitshuketa eJoni.

1.4. Man Nosipho Mkhupheka eka ku hlula eka Masagwati ya Sekitara ya Mfumo ya Afrika ya Vavasati ya Forbes hi Ravuntlhanu, 18 Nyenyankulu 2019. Man Mkhupheka u hlule eka sagwati ra yena eka vutiboheleri bya yena ku tirhela vanhu hi xindzhuti na le ndzhaku ka tiawara ta ntirho naswona u tekeriwile enhlokweni eka ku tirhela vanhu va Scotteburg eKZN hi vurhonwana.

1.5. Phur Mashudu Tshifularo na xipanu xa yena xa Yunivhesiti ya Pitori loyi a rhangeleke eka vuhandzuri byo sungula bya misava hi ku tirhisa marhambu ya ndleve ya le xikarhi ya 3D leyi pirintiweke, eka mpfuxo wa ku lahlekeriwa hi ku twa loku vangiwaka hi ntsandziso wo hundzisa mpfumawulo. Leswi a swi endliwa eka Xibedhlele xa Tidyondzo xa Steve Biko ePitori, hi 13 Nyenyankulu 2019.

2.  Michavelelo

Khabinete yi rhumela michavelelo eka ndyangu na vanghana va:

2.1. Holobye wa COGTA Dok Zweli Mkhize loyi a lahlekeriweke hi buti wakwe lonkulu Tat Jabulani Gerald Mkhize hi Sonto 10 Nyenyankulu.  U ta lahliwa hi 16 Nyenyankulu eka kaya ra ndyangu wa yena eWillowfountain Pietermaritzburg, KZN.

2.2. Tat Sibusiso Khwinana loyi a tlangeke ximunhuhatwa xa Lefa eka filimi leya ha ku humesiwaka ya laha tikweni Matwetwe. U tlhele a va yena mabulandlela wa Nhlangano wa Vaendli va Thiyetha lava Tiyimelaka, lowu nga na xikongomelo xa ku tumbuluxa rixaka ra vatshila lava titshembeka hi ku va khutaza ku tiyimela eka ntirho wa vona ku amukela vuswikoti bya vona. 

2.3. Lava weriweke hi khombo eka xihahampfhuka xa Ethiopian Airlines lexi weke loko xi ri endleleni yo ya eNairobi eKenya kusuka eAddis Ababa, Ethiopia, lexi dlayeke vakhandziyi hinkwavo na xipanu xa vatirhi va le ndzeni ka xihahampfhuka. 

2.4. Hinkwavo lava va lahlekeriweke hi vutomi bya vona eka mikhukhulo leya ha ku va kona eka swiphemu swin’wana swa Afrika-Dzonga xikan’we na le Malawi na Mozambique.

E. Ku thoriwa

Lava thoriweke hinkwavo va fanele ku landzelela vutiyisisi bya mitshwaso na mbhasiso lowu faneleke 

1. Tat Mandla Reginald Sithole: Muofisirinkulu wa swa Timali eka Ndzawulo ya Mitirho ya Mfumo;

2. Tat Enoch Godongwana na Man Bongiwe Kunene: Valawuri lava nga riki xiphemu xa vurhangerikulu eka Huvo ya Valawuri (Huvo) ya Bangi ya Nhluvukiso ya le Dzongeni wa Afrika (DBSA) ku ringana nkarhi wa malembe manharhu (3) kusukela hi ti1 Dzivamisoko 2019;

3. Ku thoriwa hi vuntshwa ka Man Malijeng Theresa Ngqaleni na Man Martie Jacoba Janse Van Ransburg: Valawuri lava nga riki xiphemu xa vurhangerikulu eka Huvo ya DBSA ku ringana nkarhi wa malembe manharhu kusukela hi ti01 Dzivamisoko  2019;

4. Swirho swa Huvo ya Mati ya Bloem:
a. Tat Tefetso Bernard Phitsane (Mutshamaxitulu);
b. Adv. Tshepiso Doreen Segoe-Backward (Xandla xa Mutshamaxitulu);
c. Tat Zolani Mkiva;
d. Tat James Jonathan Price;
e. Man Theda Ntikile Sandlana-Thebe;
f.  Man Dipitseng Maropeng Manamela; 
g. Tat Luvuyo Xola Ntoyi;
h. Tat Louis Evelyn van Rheede van Oudtshoorn;
i.  Tat TM Manyoni; na
j.  Man Mmathebe Annah Faith Moja. 

Swivutiso: Man Phumla Williams – Mulawuri-Jenerali wo Khomela (GCIS) 
Selifoni: 083 501 0139