Khabinete yi hlangane hi Ravunharhu, 20 Khotavuxika 2018, eUnion Buildings, Pitori.

A. Timhaka leti nga eka Mbangu

1. Huvo ya Nsirhelelo ya Nhlangano wa Matiko (UNSC)

1.1. Khabinete yi hundzisela ku khensa eka swirho swa Nhlangano wa Matiko (UN) lowu  seketeleke swinene Afrika-Dzonga ku tirha tanihi xirho xo ka xi nga ri xa nkarhi hinkwawo eka UNSC eka theme ya 2019 kufikela 2020.

1.2. Nhlawulo wu ta endzhaku ka xiboho lexi nga kanetiwangiki ku lulamisa Samiti ya ku Rhula ya Matiko Hinkwawo hi ku xixima khale ka Phuresidente Nelson Rolihlahla Mandela hi Ndzati 2018, leswi ku nga lembe ra ku tlangela lembexidzana ra muhlanhlandlela wa Afrika-Dzonga. Vuxirho bya hina eka UNSC byi nyiketeriwile eka ku xixima ndzhaka ya Madiba. 

1.3. Afrika-Dzonga ri ta tirhisa vuxirho bya rona ku hluvukisa swirhangana swa Ajenda ya Nhlangano wa Matiko ya Afrika 2063, leyi ku nga rimba ra swa maqhinga eka ncinco wa ikhonomi na vanhu wa tikonkulu eka malembe ya 50 lawa landzelaka.

2. Mikanerisano ya miholo ya Eskom

2.1. Khabinete yi amukela ku nghenelela loku endliweke hi Holobye wa Mabindzu ya Mfumo Pravin Gordhan eka nkwetlembetano wa mikanerisano ya miholo exikarhi ka vufambisi bya Eskom na vatirhi. Mphakelo wa gezi hi wun'wana wa vulawuri bya nkoka eku kuriseni ka ikhonomi ya hina na ku tumbuluxa mitirho yo tala. 

2.2. Khabinete yi kombela mavandla hinkwawo ku tirha hi xihatla eku lulamiseni ka mikanerisano ya ntlakuso wa miholo hi ku ehleketelela ntshamiseko na ku tirha kahle ka ikhonomi ya tiko.  

3. Ku kombisa ku vilela eka magondzokulu

3.1. Khabinete yi sola swinene ku pfariwa loku ka ha ku vaka kona ka magondzokulu ya nga ri yangani hi vakombisakuvilela eka tindhawu tin'wana ta tiko. Magondzokulu i xiphemu xa nkoka xa swimakiwakulu swa vutleketli bya hina lexi seketelaka vutleketli bya tinhundzu na vukorhokeri bya tisekitara to hambanahambana  ta ikhonomi. Xidemokirasi xa hina xa Vumbiwa xi nyika tindlela laha vanhu va nga boxaka timhaka ta vona handle ko vanga mikavanyeto yihi na yihi. 

3.2. Swiendlo swa vugevenga swa madzolonga na mikavanyeto a swi nge amukeriwi naswona Khabinete yi kombela vatirhi vo sindzisa nawu ku teka magoza lawa ya faneleke, lama nga endzeni ka mipimo ya Vumbiwa ra Riphabliki ra Afrika-Dzonga ra 1996, ku tiyisisa leswaku vaendlaswivi va xupuriwa.
 
B. Swiboho swa Khabinete

4. Vhiki ro Nyika Vuxokoxoko ra Nongonoko wa Matirhelo 

4.1. Khabinete yi hlamuseriwile hi swiviko swa ndzima ya matirhelo ya kambirhi hi lembe eka nkarhi wo sukela siku ra 1 Nhlangula 2017 kufikela 30 Nyenyankulu 2018. Khabinete yi khensile ndzima leyi khatsiweke eka swikongomelotsongo swo talanyana swa swikongomiso swa xirhangana swa 14 na ku tlhela yi pfumelela ku nghenelela loku ringanyetiweke eka tindhawu tin'wana leti a ti kombisile nhluvukiso wa le hansi. Mitlawa hinkwayo yi ta vulavula na vuhangalasi bya mahungu ku andlala nhluvukiso na tindhawu leti lavaka ku nghenelela.  

4.2. GCIS yi ta fambisa tinhlengeletano to nyika vuxokoxoko ta swihangalasamahungu na ku kandziyisa xedulu hi nkarhi lowu faneleke eka www.gov.za. 

5. Ku hlamusela ku tihlanganisa na migodi

5.1. Khabinete yi hlamuseriwile hi Holobye wa Swicelwa Gwede Mantashe eka nhlengeletano ya masiku mambirhi leyi a yi khomiwile hi Nyenyankulu 2018 ku ri na vatirhisani va yimeriwile hi mabindzu lama vuyerisaka na mihlangano ya vatirhi. Vatirhisani hinkwavo va twananile hi xidingo xa ku pfuxa mbhurisano wa vanhu eka sekitara ya vucelamigodi na ku kuma ku nghenelela ka nkoka loku lavekaka ku tiyisisa leswaku sekitara ya vucelamigodi yi vekiwa eka ndlela ya ku kula loku yaka emahlweni na ku katsa hinkwavo. 

5.2. Vatirhisani va yile emahlweni va kambisisa ku ya ehansi ka kotara leyi nga hundza ka mbuyelo wa vucelamigodi xikan'we na maendlekelo yo angarhela ya mayelana na vuvekisi bya migodi, mbuyelo na ntirho. Va twananile hi xilaveko xo kombisa avelano wa xivono eka sekitara ya migodi, andziso na ntirho. Va pfumelelanile hi xidingo xo kambisisa xivono xa nhlanganelo xa sekitara ya vucelamigodi, na ku seketela nakambe ku tirhisana kahle exikarhi ka ncinco na vuswikoti.  

5.3. Khabinete yi tlhele yi hlamuseriwa hi swipanu swa vakhumbekinyingi vambirhi ku hetisa Chatara ya Vucelamigodi. Loko se tiphurosese to tihlanganisa hinkwato ti hetisiwile, tsalwa ra timfanelo ri ta yisiwa eka Khabinete ku va ri amukeriwa ro hetelela. 

6. Rimba ra Mpfapfarhuto ra Mpimanyeto wa Rixaka 2019 (Tsalwa ra Vurhumiwa) 

6.1. Khabinete yi pasisile ku humesiwa ka Rimba ra Xirhangana xa Mpimanyeto eka Mpimanyeto wa 2019 na ku tlhela ku na va mikarhi ya ku hetisiwa ka Rimba ra Xirhangana xa Mpimanyeto eka Mpimanyeto wa 2020.  

6.2. Rimba yi ringanyeta minongonoko ya xirhangana ya Mpimanyeto wa 2019 lowu nga ta kotisa mfumo ku lwisana na mitlhontlho yinharhu ya vusweti, vupfumalantirho na nkandzingano eka switirhisiwa leswi nga kona.  

7. Eneji  

7.1. Khabinete yi pasisile swikweleti swa ku Tlheriseriwa Endzhaku na ku Susiwa ka Michumu ya Khombo leswi khomaneke na Switirhisiwa swa Nyutliliya ya swa Maqhinga leswi swi nga ha Tirhisiwiki (Goza 1) swa nkarhi lowu nga hundza na switirhisiwa leswi nga ku tirheni sweswi (Goza 2) eka ndhawu ya Phelindaba. Swikweleti leswi sweswi swi le ku kombisiweni eka tibuku ta Khamphanikulu ya Eneji ya Nyutliliya ya Afrika-Dzonga. Khabinete yi pasisile leswaku phurosese leyi yi fanele ku yisiwa emahlweni hi ku tihlanganisa na Nkwama wa Timali wa Rixaka.

C. Swiendleko leswi taka

8. Nhlengeletano ya Foramu ya Ikhonomi ya Misava (WEF) 

8.1. Phuresidente Cyril Ramaphosa u ta rhurhela Nhlengeletano ya WEF eHotela ya Park Hyatt eRosebank hi siku ra 28 Khotavuxika 2018 ehansi ka nkongomelo: “Ku Vumba Mpfuxeto wa Ikhonomi ya Afrika-Dzonga - ntirho wa Bindzu.” Xiendleko lexi xi ta hlanganisa kwalomu ka 100 wa van'wamabindzu va laha kaya na va matiko mambe na Vatirhelamfumo va Afrika-Dzonga ku nghenelela eka swivandlanene swa vuvekisi na swinakulobye.

8.2. Nhlengeletano na muganga wa bindzu wa WEF i murhangeri eka Khomferense ya Vuvekisi ya mfumo leyi kunguhatiweke endzhakunyana lembe leri, leyi kongomisaka eka ku lulamisa vuvekisi bya US$100 wa tibiliyoni eka malembe ya ntlhanu.

9. Samiti ya Nhlangano wa Vabarisi va Tinhundzu to Huma Ematikweni Mambe va le Dzongeni wa Afrika (SACU)

9.1. Phuresidente Ramaphosa u ta rhangela vurhumiwa lebyi nga ta nghenela Samiti ya SACU leyi nga ta khomiwa hi siku ra 29 Khotavuxika 2018 eBotswana. Phuresidente u ta tirhisa nhlengeletano leyi ku hlangana na Hofisi ya Vamatsalana ya Muganga wa Nhluvukiso wa le Dzongeni wa Afrika (SADC) ku kanela nsimeko wa minongonoko ya xifundza.  

9.2. Tanihi Mutshamaxitulu wa SADC wa sweswi, Afrika-Dzonga yi tshamile yi seketela hindlela yo fanana ku hlanganisiwa ka swifundza ko angarhela hi ku tirhisa SACU na SADC, na ku rhangela vutumbuluxivumaki bya swifundza na ku hlanganisiwa hi ku tirhisa tindlela ta ku kula leti nga na vuswikoti to hambanahambana. 

10. Khomferense ya Vandla ra Mati ra Afrika-Dzonga (WISA)

10.1. Khomferense na Nkombiso wa Malembe Mambirhi Man’wana na Man’wana wa WISA wa 2018 swi ta va kona kusukela hi siku ra 24 kufikela 27 Khotavuxika 2018 eKapa. Xifundza xa le Dzongeni wa Afrika xi langutane na vukanakanisi na ku nga sirhelelekangi leswi tlakukaka hi mayelana na mphakelo wa mati, naswona swiphemu swo tala swa Afrika-Dzonga, sweswinyana swi tokotile swiyimo swa dyandza nkarhi wo leha.

10.2. Khomferense leyi yi languteriwile ku koka mahlo ya varhumiwa va 200 lava nga ta kanela tindlela ku tiyisisa ku humelela ka Xikongomelo xa Nhluvukiso lowu Yisekaka Emahlweni xa UN xa nomboro tsevu, lexi langutisaka eka ku nyikiwa ka mfikelelo wa mati yo basa na nkululo eka hinkwavo hi 2030. 

D. Swihungwana

11. Michavelelo

Khabinete yi kombisile michavelelo ya yona yo huma mbilwini eka:

11.1. Ndyangu na vanghana va Muchaviseki Sibusiso Radebe, Xirho xa Palamende xa African National Congress kusuka eMpumalanga, loyi a dlayiweke hi nkarhi wa ku ringeta ku tlhakisa eGauteng. Muchaviseki Radebe u ta tsundzukiwa tanihi mugingirikeli wa vantshwa loyi a tirheke swinene ku antswisa vutomi bya MaAfrika-Dzonga.

11.2. Ndyangu na vanghana va Man Joyce Mashamba, loyi hi nkarhi wa ku hundza ka yena a ri MEC wa Vurimi eLimpopo. Khale ka mulwelantshuxeko loyi a tirheke tanihi MEC eka tiphotifoliyo ta xifundzakulu to hambana kusukela loko ka ha ku va na xidemokirasi.

11.3. Ndyangu na vanghana va Tat Billy Modise, loyi a ri khale ka Nhloko ya Matirhelo ya Mfumo na ku va a kumile Risiva ra Rixaka ra Luthuli. U tiveka ngopfu hi mitirho ya yena ya ku aka vandla ra nkaxihlawuhlawu ematikweni ya N'walungu wa Yuropa (Nordic)  hi nkarhi wa va1960.

11.4. Mindyangu ya vatirhi vanharhu va le migodini lava loveke eka Mugodi wa Kloof Ikamva wa Sibanye-Stillwater ekusuhi na Westonaria eGauteng naswona yi rhamba vakhumbheki hinkwavo eka sekitara leyi ku rhangisa emahlweni vuhlayiseki bya migodi ya ka hina.

11.5. Muganga wa Amampondo eka ku hundza emisaveni ka Hosikazi ya Amampondo aseNyandeni, Queen Fikelephi ‘Bongolethu’ Ndamase.

11.6. Mindyangu na vanghana va Tat Ismail Bassa na Tat Sayaad Hitig, lava dlayiweke hi nkarhi wa nhlaselo ekerekeni ya Mamuzilamu eMalmesbury eKapa-Vupeladyambu.

12. Vuhoyozeri

Khabinete yi hundzisela xihungwana xa yona xo hoyozela eka lava landzelaka:

12.1. Dok Robert Gess, mulavisisi wo rhangela wa Afrika-Dzonga eka tiikhosisiteme ta le tibuweni ta lwandle ta Devon na le ka swiharhi swa longo swa le masungulweni kumbe tinhlampfi ta khale na swiharhi swa milenge ya mune swa le masungulweni. U kumile leswi tshembiwaka ku va ku ri masalelwa ya 360 wa timiliyoni ta malembe hi vukhale. Ntlawa lowu wa swihanyi swa tinxaka timbirhi letintshwa, leti thyiweke Tutusius na Umzantsia, hi tona swiharhi swa longo swa milenge ya mune leti tivekeke khale eAfrika kuya kwale ka malembe ya 70 wa timiliyoni lawa ya vonakaka. Ku vhumbunuriwa ka leswi swi yise emahlweni ku tshikelela ndhawu ya ka hina tanihi murhangeri wa misava eka sayense na ndzavisiso.

12.2. Bongumusa Mthembu eka ku sirhelela xidlodlo xa yena xa Comrades Marathon na Ann Ashworth eka ku va a hlurile eka ntsutsumo wa vavasati. Khabinete yi tlhela yi hoyozela Xolani Luvuno eka ku tikarhata ka yena na ku tiyisela ku heta maratoni a ri karhi a tirhisa tinhonga ta yena.

12.3. Dok Siyabonga Cwele, Holobye wa Vuhlanganisi bya swa Tiqingho na Vukorhokeri bya Poso, endzhaku ka ku hlawuriwa ka yena tanihi Mutshamaxitulu wa Nhlangano wa Sathelayiti ya Vuhlanganisi bya swa Tiqingho wa Matiko hinkwawo (ITSO). Afrika-Dzonga yi rhangela ITSO rosungula naswona yi ta khoma xiyimo lexi ku ringana malembe mambirhi. Tiko ri ta tirhisa vutshamaxitulu bya rona ku hluvukisa ntsakelo wa tikokulu ra Afrika na tinxaka leta ha hluvukaka eka mihlangano ya matikonyingi.

Swivutiso:
Man Phumla Williams – Muvulavuleri wa Khabinete wo Khomela 
Selifoni: 083 501 0139