Khabinete yi hlangane hi Ravunharhu, 5 Ndzati 2018, eTuynhuys, eKapa.

A. Xiyimo xa Khabinete eka timhakakulu

1. Ikhonomi

1.1 Khabinete yi kombela tisekitara hinkwato ta Afrika-Dzonga ku seketela mapfhumba lama rhangeriweke hi mfumo ku nyika matimba eka ku kula ka ikhonomi endzhaku ka ku humesiwa ka tinhlayo ta ku kula leti kombaka leswaku ikhonomi ya hina yi yile ehansi hi phesente ya ziropoyintinkombo eka kotara ya vumbirhi kusuka eka phesente ya -2.6 leyi pfuxetiweke eka kotara yo sungula.

1.2 Hambileswi tisekitara tin'wana ta ikhonomi, to tanihi vucelamigodi, vuaki na timali, ti rhekodeke antswiso eka ku kula, leswi a swi nga enelangi ku hunguta hi vutalo ku ya ehansi eka tisekitara tin'wana, ngopfungopfu, sekitara ya vurimi. 

1.3 Kusuka eka tlhelo ra ntirhiso wa timali, nsalo wa tinhundzu leti rhumeriweke ematikweni mambe wu rhekodile nhlukelo wo tiya, hambiswiritano leswi swi hungutiwile hi ku ya ehansi eka ntirhiso wa timali ta le mitini na ntshikelelo lowukulu swinene eka swinghenisiwa. Ku kula ka vuvekisi hi tikhamphani leti nga riki ta mfumo ku tlakukile, loko vuvekisi hi sekitara ya mfumo byi yile ehansi.

1.4 Ntsekatseko lowu tlakukaka wa timakete ta misava hinkwayo na mbuyelo wa GDP swi lava leswaku mfumo wu hatlisisa matshalatshala ku pfula swikamanyeto swa ku kula ka ikhonomi loko ku ri karhi ku nyikiwa nseketelo eka mitlawa leyi nga sirhelelekangiki. 

1.5 Ku kula ka ikhonomi ku nonokile swinene emalembeni ya mune lama nga hundza. Leswi swi komba swihlohloteri swo tanihi swiyimo swa dyandza eka sekitara ya mfumo na mixavo ya swixavisiwa ya le hansi kambe na swikamanyeto leswi nga na xivumbeko xa laha tikweni, leswi swi tsaniseke vuvekisi na ku tumbuluxiwa ka mitirho.

1.6 Mfumo wu tibohile, exikarhi ka swin'wana, eka ncinco hi vutalo wa sisiteme ya vhisa ku seketela sekitara ya vupfhumba, ku hetisisiwa ka nawukulu wa vucelamigodi ku seketela sekitara ya vucelamigodi na ku tshamisekisa ku ya emahlweni ka timali ta mabindzu lama nga ehansi ka vun’wini bya mfumo.

1.7 Tisamiti ta mitirho na vuvekisi leti taka, xikan'we na xikatsa xa swihlohloteri swa mfumo leswi ringanyetiweke, ti ta nyika vuxokoxoko eka mipfuxeto leyi dingiwaka ku fambisa ku kula.

1.8 Khabinete yi tiyisisa vutiboheleri bya mfumo eka ku yiseka emahlweni ka swa timali naswona rimba ra swa timali leri pfuxetiweke ri ta andlariwa eka Xitatimente xa Pholisi ya Mpimanyeto wa le Xikarhi ka Theme.

2. Vuendzeri bya United Kingdom (UK) na Northern Ireland

2.1 Khabinete yi tikatsa na Phuresidente Cyril Ramaphosa eka ku amukela vuendzeri byo tirha lebyi humeleleke hi Holobyenkulu Theresa May wa le UK ya Great Britain na le Northern Ireland. Yi ta nyika mivuyelo leyi antswisiweke ya Afrika-Dzonga hi mabindzu na vuvekisi bya le xikarhi ka matiko lamambirhi lebyi tiyisiweke. UK i muvekisi wa le matikweni mambe lonkulu eAfrika-Dzonga, ri ri na ku tlula 650 wa tifeme ta le Britain leti nga kona emakete wa ka hina. Hi nkarhi wa mivulavurisano ya matiko lamambirhi, swinakulobye na matshalatshala lama nga na vuswikoti swi kaneriwile.

2.2 Holobyenkulu May u tlhele a nyika Khomandarankulu wa Afrika-Dzonga, Phuresidente Ramaphosa, na vanhu va Afrika-Dzonga, Bele ya SS Mendi, ku tsundzuka ku titsona swotala ka ku tlula 600 ya MaAfrika-Dzonga lava loveke loko SS Mendi yi mbombomela eEnglish Channel ku tlula 100 ra malembe lama nga hundza.

3. Foramu eka Samiti ya Ntirhisano wa Chayina-Afrika (FOCAC)

3.1 Khabinete yi langutisisile Kungu ra Matirhelo ra Beijing (2019-2021), leri ri andlalaka mivuyelo ya Samiti ya FOCAC leyi a yi ri na vatshamaxitulu vambirhi ku nga Phuresidente Ramaphosa na Phuresidente wa Chayina Xi Jinping.

3.2 Ku aka xinakulobye xa maqhinga na ku va xo tirhisana xo angarhela xa Chayina-Afrika, Chayina ya tiboha ku simeka 10 ra makungu ya ntirhisano na Afrika. Wona ya le ka swiyenge swa vuendlivumaki; ximanguvalawa xa vurimi; swimakiwakulu; vukorhokeri bya swa timali; nhluvukiso wo hlayisa mbangu; vuhumelerisi bya mabindzu na vuvekisi; hunguto wa vusweti na ku hanya kahle ka vaaki; rihanyu ra vaaki; vucincanisi bya vanhu-kuya-eka-vanhu, na ku rhula na nsirhelelo. Eku fambeni ka nkarhi, ntirhisano exikarhi ka matlhelo lamambirhi wu ta seketeriwa hi nkongomelo: “Chayina na Afrika: Kuya eka muganga wo tiya swinene wa vumundzuku lebyi avelaniwaka hi ntirhisano wo vuyerisa matlhelo hinkwawo.”

4. Nxavo wa mafurha

4.1 Khabinete yi amukela nxavo wa mafurha lowu nga cincangiki wa n'hweti leyi tanihi xiwisisi xa nkarhinyana xa kan'we ntsena eka vatirhisi va vutleketli bya mani na mani, van'wamimovha na vatirhisi, loko magoza man'wana ya ri karhi ya laviwa hi Ndzawulo ya Eneji (DoE).  

4.2 Swihlohloteri swa misava hinkwayo ku katsa na ku tlakuka ka nxavo wa oyilimbisi na matitwelo yo homboloka eka timakete leta ha tumbulukaka swi vangile ndhurho wa mafurha ku va wu tlakuka hi ku hatlisa eAfrika-Dzonga kusukela hi Dzivamisoko nan'waka.  

4.3 Khabinete yi hundzisile nkhumbeko wa yona hi mayelana na mitlakuko na switandzhaku swo onha ehenhla ka vatirhisi hi ku angarhela, exikarhi ka swin'wana, ku katsa na switandzhaku leswi fambelanaka na ntshikelelo wa inifulexini tanihiloko vahumelerisi va hundzisela mitlakuko leyi eka sekitara ya vuxavisi.

4.4 Ku ri karhi ku tekeriwa leswi enhlokweni, Holobye wa Eneji, Tat Radebe, u endlile mphalalo wo hlawuleka hi ku yimela mfumo ku olovisela vaaki ehenhla ka ntlakuko lowukulu wun'wana eka nxavo wa mafurha, ku ri karhi ku nga katsiwi ntlakuko wa 4.9 wa tisente hi litara eka ntsengo wa vuxavisi wa petirolo ku humelerisa mitlakuko ya miholo ya lembe na lembe ya vatirhi, vo tanihi vatirhi vo chela petirolo, etigarajini.

4.5 Hi nkarhi lowu ikhonomi yi nga eku tshikeleriweni hi mimoya yo fularhela ya misava hinkwayo, Khabinete ya tsaka leswaku mphalalo lowu wu hava ntshikelelo eka nkwama wa tiko tanihileswi wu tirhisaka timali leti se ti nga eka xivumbeko xa ku veka nxavo wa mafurha.

5. Mpfuxeto wa misava 

5.1 Khabinete yi kombela MaAfrika-Dzonga hinkwawo ku tirhisa njekajekisano emhakeni ya mpfuxeto wa misava ku tiyisa ku akiwa ka rixaka na nkhomano wa vaaki. Endlelo ra palamende leri nga eku endlekeni ri ta veka erivaleni naswona ri ta hi pfumelela ku ya emahlweni tanihi rixaka. Endlelo ra nkavuciva, ra ku ya hi nawu na ku va ra vumbiwa ri fambisana na vutiboheleri bya hina bya ku fikelela hi nhlanganelo switshunxo swa vuantswisi bya rixaka.

5.2 Khabinete ya kholwa leswaku endlelo leri ri ta hi pfumelela ku kumisisa modlolo wa mpfuxeto wa misava lowu tirhaka kahle eka munhu un'wana na un'wana. 

5.3 Hi ku tirhisana, hi nga kota ku aka rixaka ro antswa laha milorho na minavelo ya vanhu va ka hina yi humelerisiwaka. 

6. Mati

6.1 Khabinete ya tsaka leswaku Ndzawulo ya Mati na Mbhasiso yi hetile ku aka Damu ra Nambu wa Cornelius eFree State. Damu leri, leri ri endleriweke ku vuyerisa 2 690 wa miti na kwalomu ka 10 674 wa vanhu, ri ta olovisa mitlhontlho ya mati leyi langutaneke na muganga wa Warden na Ezenzeleni ehansi ka Masipala wa Muganga wa Phumelela.

6.2 Afrika-Dzonga ra ha hlangana na mikayivelo ya mati hikwalaho ka swiyimo swa dyandza naswona Khabinete yi kombela vanhu hinkwavo ku tirhisa xitirhisiwa lexi hi vurhonwana na ku tshama va xalamukile eka swa mati.

7. Dyondzo

7.1 Khabinete yi hoyozele Ndzawulo ya Dyondzo ya le Hansi (DBE) eka ku nyikiwa hindlela leyi humeleleke Xikolo xa le Hansi xa Deft-South, ehandle ka Kapa eKapa-Vupeladyambu.

7.2 Xikolo xi akiwile hi ku tirhisa Pfhumba ra Mphakelo wa Swimakiwakulu swa Swikolo leri Hatlisisiweke (ASIDI) ra ndzawulo hi ntsengo wa R75 wa timiliyoni. Xi na 45 wa tikamara to dyondzela, laboretari ya tikhomphyuta na ya sayense, layiburari xikan'we na senthara ya swakudya leswi nga na rihanyu. Muako lowu wa ximanguvalawa lowuntshwa wu ta nyika mbangu wo dyondza na ku dyondzisa lowu ringaneleke eka kwalomu ka 1 578 wa vadyondzi kusuka emugangeni wa Delft.

7.3 Lexi i xikolo xo hetelela ehenhla ka 25 wa swikolo leswi nyikiweke Kapa-Vupeladyambu hi ku tirhisa pfhumba lera DBE. Kufika sweswi, nongonoko wa ASIDI wu akile swikolo swa 205 swa ximanguvalawa etikweni hinkwaro. Eka ntsengo hinkwawo wa 685 wa swikolo leswi swi nyikiweke mphakelo wa mati lama humaka kahle, 486 wa swikolo swi vekeriwile switirhisiwa swa mbhasiso swa kahle naswona 372 wa swikolo swi nghenisiwile eka giridi ya gezi ro sungula.

8. Swikombelo swa Xikimi xa Mpfuneto wa swa Timali ta Swichudeni xa Rixaka (NSFAS) swa 2019

8.1 Khabinete yi amukerile angulo wo saseka swinene kusuka eka swichudeni leswi languteriweke endzhaku ka ku pfuriwa ximfumo ka endlelo ra swikombelo swa NSFAS ra 2019 hi siku ra 03 Ndzati. Ku tlula 45 000 ya swichudeni leswi nga na vuswikoti na swa nkarhi wa sweswi swi logile swi nghena eka webusayiti ya NSFAS hi siku ro sungula. Ndzima yi tlhele yi khatsiwa ku basisa ntirho lowu a wu salele endzhaku wa tihakelo leti a ha kayivela ta swichudeni.

8. 2 Endlelo ra swikombelo ri simekiwa ehenhla ka sisiteme leyintshwa leyi yi endlaka swiboho swa ku nyika timali swi hatlisa swinene loko swikombelo eka nkarhi wa sweswi swi tatisiwa hindlela yo olova hi swichudeni swi nga ri na mhaka leswaku swi le ka ndhawu yihi.

9. Lisiteriyosisi

9.1 Khabinete yi amukela xitiviso xa leswaku ntungu wa Lisiteriyosisi wu herile naswona yi kombisa hindlela yo tiya ntshikelelo wa kungu ra angulo wo tirhisana ra xilamulelamhangu hi Ndzawulo ya Rihanyu (DoH) na Vandla ra Mavabyi yo Tlulela ra Rixaka, va seketeriwa hi Nhlangano wa Rihanyu wa Misava, ku lawula na ku herisa ntungu lowu.

9.2 DoH yi vekerile sisiteme ya vulanguteri ku sivela ku endleka hi vuntshwa. Tifeme hinkwato leti ti endlaka nyama na huku leyi phurosesiweke leyi lunghekeleke ku dyiwa ti dinga ku va na tisisiteme ta malawulelo ya vuhlayiseki, hi ku ya hi Xinawana xa R607 lexi kandziyisiweke hi siku ra 14 Khotavuxika 2018. Vukamberi bya tifeme byi tshama byi ri karhi byi ya emahlweni, hi ku ya hi swinawana swa nsivelamavabyi leswi pfuxetiweke.

10. Swihehlo swa swakudya swa vuxisi na leswi hundzeriweke hi nkarhi

10.1 Khabinete yi hoyozela goza ra xihatla leri tekiweke hi Holobye wa Rihanyu, Dok Aaron Motsoaledi, ku langutisisa swihehlo swa swakudya swa vuxisi na leswi hundzeriweke hi nkarhi eAfrika-Dzonga. DoH yi kume vholomu ya le henhla ya swivilelo naswona yi tekele enhlokweni mikhumbeko hi mayelana na tivhidiyo leti fambelanaka na swakudya leswi nga kamberiwangiki vuxiviri leti ti nga eku hangalakeni eka swihangalasamahungu swa vaaki.

10.2 Kusukela hi Mhawuri, matshalatshala ya vukamberi ya vile kona eka miako ya swakudya yo hambanahambana naswona ya ya emahlweni etindhawini to hambanahambana ta tiko.

10.3 Hi ku engetela, indasitiri ya swakudya yi komberile ku tiyisisa vuxiviri bya swakudya leswi nga na nkoteko wa ku va swa vuxisi loko vulawuri byo lawula bya mfumo byin'wana kusuka eka tindzawulo ta Vurimi, Swihlahla na Vunjoveri, na Mabindzu na Vumaki, ku katsa na Khomixini ya Vatirhisi ya Rixaka (NCC), ti khumbeka eka ku tiyisisa swivulavula swa vaaki swa mipimo ya risima leyi yisiweke ehansi. 

10.4 Khabinete yi kombela vaaki ku xa emahlweni eka mikarhi ya ku hambanisa leyi fambelanaka na swakudya:

• Siku leri swakudya swa ha riki swo antswa ku nga si fika rona swi vula vutomi bya ku va exelufini bya swikumiwa swo oma na leswi nga eswikoteleni, naswona a hi xikombiso xa vuhlayiseki.
• Siku ro xavisa harona ri tirhisiwa eka swakudya leswi onhakaka hakanyingi leswi hlayisiwaka exigwitsirisini naswona kusuka hi Mawuwani nan'waka a ra ha fanelangi, hi ku ya hi vulawuri bya misava hinkwayo.
• Siku ro tirhisa harona kumbe ro hundzeriwa harona i siku ra ku hundzeriwa naswona swi vula leswaku swakudya leswi nga na mfungho lowu a swa ha dyeki endzhaku ka siku leri. Eka swakudya leswi onhakaka, leswi swi vula leswaku swi nga ka swi nga ha dyiwi.
• “Nhundzu ya vuxisi” hakanyingi i nhundzu leyi xavisiwaka ehansi ka vito ra burende ya khamphani yin'wana loko theme ra “swakudya swa vuxisi” ri tirhisiwile hi swihangalasamahungu ku vula swakudya leswi nga hava swendlaswakudya.
   

10.5 Khabinete yi tshikelela swikombelo eka vaaki ku humesa vumbhoni byo khomeka bya swakudya leswi endliweke hi swendlaswakudya na tikhemikali leti nga tshukaka ti vavisa.

10.6 Ku yisa emahlweni, Khabinete yi sola mihlaselo ehenhla ka mavhengele na ku phangeriwa ka wona tanihi angulo eka ku xavisiwa ka swakudya leswi ehleketelerisaka. Swiendlo swa vugevenga swo tano a swi nga kondzeleriwi naswona tiejensi ta nsindziso wa nawu a ti nga kanakani ku khoma na ku tengisa vanhu lava kumekaka va ri karhi va hlanganyeta kumbe ku endla swiendlo leswa vugevenga. Khabinete yi khutaza vaaki lava va tivaka hi swakudya swo ehleketelerisa ku bela riqingho ro nyika vuxokoxoko bya xilamulelamhangu ra DoH eka 011 386 2003/6 na NCC eka 012 428 7000.

11. Ku hakeriwa ka timali ta nhlayiso wa vaaki

11.1 Khabinete yi amukela xiviko xa ndzima hi Holobye Susan Shabangu, eka xinakulobye exikarhi ka Ejensi ya Timali ta Nhlayiso wa Vaaki ya Afrika-Dzonga (SASSA) na Hofisi ya Poso ya Afrika-Dzonga (SAPO) ku teka ku holela ka timali ta nhlayiso wa vaaki kusuka eka Cash Paymaster Services kusukela hi siku ra 1 Nhlangula 2018. 

11.2 SASSA kufika sweswi yi sivile kwalomu ka ntlhanu na hafu wa timiliyoni ta makhadi lama khale hi khadi ra nsuku ra SASSA lerintshwa kambe magidi ya ha dinga ku cinciwa. Khabinete yi kombela swinene eka vini va makhadi lama khale ku ya cinca.

11.3 SAPO yi ta tlhela yi teka ku holela ka mali yinene eka vaamukeri lavaya a va nga koti ku kutsula mali eka ti-ATM kumbe eka vaxavisi. Ku kuma vuxokoxoko byin'wana, vavuyeriwa va timali ta nhlayiso wa vaaki va nga bela riqingho eka nomboro ya riqingho ra mahala ra SASSA eka 0800 60 10 11 hi nkarhi wa tiawara ta hofisi.

12. Nghozi ya switimela

12.1 Khabinete yi navelela vakhandziyi lava va vavisekeke loko switimela swa Metrorail swimbirhi swi tlumbana Eloff Extension eSelby, edzongeni wa Joni, ku hola hi ku hatlisa na ku kombela leswaku vulavisisi eka xivangelo xa nghozi leyi byi hatlisisiwa ku sivela ku endleka nakambe.

B. Swiboho swa Khabinete

1. Khabinete yi pasise ku humesiwa ka Tinhlayohlayo ta Vugevenga ta Rixaka ta 2017/18 hi Vukorhokeri bya Maphorisa ya Afrika-Dzonga.

1.1 Tinhlayohlayo ta vugevenga ta lembe na lembe ti kotisa mfumo ku veka tihlo eka mipakanisokulu, ngopfungopfu ku hungutiwa ka vugevenga byo tika swinene lebyi mangariweke, tanihilaha swi hlamuseriweke hakona eka Rimba ra Maqhinga ya le Xikarhi ka Theme ra 2014-2019. Tinhlayohlayo ta vugevenga ti nga tlhela ti tirhisiwa tanihi swikombo swo tsundzuxa ka ha ri na nkarhi ku tiyisa mitirho na maqhinga ya nsivelo wa vugevenga ya tindzawulo ta mfumo to hambanahambana.     

2. Khabinete yi hlamuseriwile hi ndzima leyi khatsiweke eka mafambiselo ya matshinyelo ya vatirhelamfumo lava endlaka bindzu na swiyenge swa mfumo. Ku kondletela swiendlo swa mafambiselo lamanene na ku va ya kahle hi vaofixiyalinkulu va mfumo i xiphemu xa nkoka xa ku aka mfumo lowu pfulekeke na ku va na vutihlamuleri, tanihilaha swi langutisisiweke eka Vumbiwa ra Rhiphabuliki ra Afrika-Dzonga ra 1996 na ku akiwa ka mfumo lowu nga na vuswikoti tanihilaha swi langutisisiweke hakona eka Kungu ra Nhluvukiso ra Rixaka (NDP): Xivono xa 2030.

2.1 Ndzima yi khatsiwele hi ku landza nsimeko wa Xinawana xa 13(c) xa Swinawana swa Vukorhokeri bya Mfumo (PSR) swa 2016, leswi swi tshimbisaka vatirhelamfumo ku endla bindzu na xiyenge xa mfumo, xikan'we na Xinawana xa 18 xa PSR xa 2016, leswi swi lavaka swirho swa Vukorhokeri bya Vufambisinkulu (SMS) ku paluxa mitsakelo ya swona ya swa timali na ya le xihundleni yin'wana.

2.2 Nakambe Khabinete yi pasise leswaku Vulawurinkulu lebyi faneleke bya tindzawulo ta mfumo byi fanele ku veka tihlo eka nsimeko wa Xinawana xa 13(c) xa PSR xa 2016, ku teka magoza yo tshinya na ku rhumela xiviko lexi fambelanaka na swona eka Holobye wa Vukorhokeri bya Mfumo na Mafambiselo (MPSA) hi ku hela ka lembeximali rin'wana na rin'wana. Xiviko xo sungula xa laveka ku rhumeriwa eka MPSA ku nga si hundza siku ra 31 Nyenyanyana 2019.

2.3 Hi 2016 na 2017, Ndzawulo ya Vukorhokeri bya Mfumo na Mafambiselo yi kume vatirhelamfumo lava tsariseke tanihi vaphakeri va tinhundzu na vukorhokeri eka Databeyisinkulu ya Vaphakeri va Tinhundzu na Vukorhokeri, tanihilaha yi nyikiwaka hakona hi Nkwama wa Timali wa Rixaka. Tindzawulo ti komberiwile ku tumbuluxa vulemuki, ku tiyisisa vuxokoxoko na ku vika ndzima hi nsimeko wa magoza lama tekiweke ehenhla ka vaonhi.

2.4 Hi ku hela ka Dzivamisoko 2018, 96% ta swirho swa SMS swi rhumerile mipaluxo ya swona hi ku tirhisa Sisiteme ya Mpaluxo ya Xielekitironiki.

3. Khabinete yi hlamuseriwile hi ndzima leyi khatsiweke eka Modlolo wo Nyika Timali wa Xikolo xa Mfumo xa Rixaka (NSG).

3.1 Khabinete yi pasise xikatsa xa minongonoko ya vuleteri lebyi bohaka ku ringetiwa hi NSG ku endla miphalalo ya nhluvukiso wa vuswikoti byo hatlisa na ku endla vukorhokeri bya mfumo va xiphurofexini. Ku hakeleriwa ko kongoma ka minongonoko leyi bohaka eka NSG hi tindzawulo leti tholaka leti faneleke kusuka eka mipimanyeto ya vuleteri na swona swi pasisiwile.

3.2 Leswi swi ta yisa eka mafambiselo ya mfumo lama hluvukisaka lama ya yaka emahlweni eka ku fikelela Xivono xa 2030 xa NDP hi "ku aka mfumo lowu nga na vuswikoti na ku va wa nhluvukiso, leswi hi ku tirhisana na vuakatiko lebyi gingiritekaka, swi nga ta yisa eka pfhumba leri nga heriki ntamu ehenhla ka vuswikoti, mpfumaleko wa mitirho na nkandzingano wa vaaki.”

4. Khabinete yi pasise nkandziyiso wa Phepha ra Swibumabumelo swa Mfumo eka Sayense, Thekinoloji na Maendlelo Lamantshwa ra 2018, leswaku vaaki va nyika mavonelo. Holobye wa Sayense na Thekinoloji, Man Mmamoloko Kubayi-Ngubane, u ta nyika nhlamuselo hi ntalo hi nkarhi lowu faneleke.

5. Nakambe Khabinete yi pasise nkandziyiso wa Qhinga ra Ndlandlamukiso wa Tindhawu Leti Sirheleriweke ra Rixaka (NPAES) leswaku vaaki va nyika mavonelo.

5.1 NPAES i kungu ra maqhinga ra 20 wa malembe leri xaxametiweke eka NDP, leri kongomisaka eka ku ndlandlamukisa misava ya ndhawu leyi sirheleriweke, hi nkongomiso eka ku kula ka ikhonomi, ncinco na ku yiseka emahlweni.

5.2 NPAES yi kombisa hilaha switirhisiwa swa ximunhu na swa timali leswi pfumalekaka swi nga averiwaka hindlela leyi nga tlangisiki na ku va leyi tirhaka kahle ku fikelela ndlandlamukiso wa tindhawu leti sirheleriweke lowu fambelanaka na madurhelo, ku yiseka emahlweni ka ikholoji na nkondletelo wa ku cinca ka tlayimeti.

5.3 Netiweke ya tindhawu leti sirheleriweke ya Afrika-Dzonga yi katsa tindhawu ta ndzhaka ta misava, mitanga ya rixaka, mitanga ya ntumbuluko, mitanga ya ntumbuluko yo hlawuleka, mivangu leyi sirheleriweke, tindhawu leti sirheleriweke ta le lwandle, tindhawu leti mati ya khulukaka kusuka eka tona, tindhawu ta swihlahla leswi sirheleriweke hindlela yo hlawuleka, na mitanga ya ntumbuluko ya swihlahla.

6. Khabinete yi pasise Swiyimo swo Kanerisana swa Afrika-Dzonga swa Nhlengeletano ya vu13 ya Khomferense ya Mavandla lama Nyikiwaka Tikontiraka eka Ntsombano wa Ramsar eka Switsevetseve (Ramsar COP 13) lowu nga ta khomiwa eDubai, United Arab Emirates, kusuka hi ti 21 kufika 29 Nhlangula 2018.

6.1 Swikongomelo swo angarhela swa Ntsombano wa Ramsar i ku tiyisisa leswaku nhlayiso na ntirhiso wa vutlhari wa switsevetseve hinkwaswo. EAfrika-Dzonga, switsevetseve hi swona leswi xungetiwaka ngopfu eka tiikhosisiteme hinkwato, laha 48% wa swona swi nga ekhombyeni swinene.

6.2 Leswi swi hoxa xandla eka malawulelo ya swihlovo swa mati tanihi xiphemu xa endlelo leri lulamiselaka xiyimo xi nga si fika ra malawulelo ya dyandza.

C. Milawumbisi

1. Khabinete yi pasise nkandziyiso wa Nawumbisi wa Ndzhundzhuluxo wa Ndziriso wa ku Vaviseka ka le Ntirhweni na Mavabyi wa 2018 leswaku vaaki va nyika mavonelo.

1.1 Nawumbisi lowu, lowu wu hundzuluxaka Nawu wa Ndziriso wa ku Vaviseka ka le Ntirhweni na Mavabyi, 1993 (Nawu wa 130 wa 1993) wu tekela enhlokweni vatirhi va le mindyangwini, lava a va nga katsiwi eka Nawu lowu, tanihi vatirhi eka swikongomelo swa ku kuma mivuyelo, xikan'we na ku antswisa mivuyelo leyi nga kona.

1.2 Mihundzuluxo leyi yi antswisa mivuyelo leyi hakeriwaka vatirhi na vahlayisiwa va vona, naswona yi na xikongomelo xa ku pfuneta vatirhi lava vavisekeke na lava vabyaka ku va va pfuxiwa na ku katsiwa entirhweni na rixaka.

2.2 Khabinete yi pasise ku andlariwa ka Nawumbisi wa Ndzhundzhuluxo wa Vululami bya Vana wa 2018 ePalamende.

2.3 Nawumbisi lowu wu hundzuluxa Nawu wa Vululami bya Vana, 2008 (Nawu wa 75 wa 2008) hi xikongomelo xa ku kambisisa vukhale hi malembe bya mpimohansi wa vuswikoti bya vugevenga bya n'wana hi ku engetela kusuka eka vukhale bya 10 kufika eka 12 wa malembe. Nawumbisi lowu wu ya emahlweni wu sirhelela timfanelo ta vana lava nga edzolongeni na nawu.

2.4 Nakambe Nawumbisi lowu wu hambanisa mhaka ya vuswikoti bya vugevenga eka hambuko, hi ku susa xilaveko xa ku humesa vumbhoni bya vuswikoti bya vugevenga eka swikongomelo swa hambuko na vulavisisi bya masungulo.

3. Khabinete yi pasise ku rhumeriwa ka Nawumbisi wa Ndzhundzhuluxo wa Vuhahisi bya Vaaki wa 2018 ePalamende.

3.1 Nawumbisi lowu, lowu wu hundzuluxaka Nawu wa Vuhahisi bya Vaaki, 2009 (Nawu wa 13 wa 2009), lowu nga ta tiyisa vuhlayiseki bya vuhahisi, nsirhelelo na marimba yo lawula nsirhelelo wa mbangu ku tiyisisa ku yiseka emahlweni na ntshamiseko wa indasitiri ya vuhahisi bya vaaki.

3.2 Ku tiyisisa leswaku Afrika-Dzonga yi ya emahlweni ku fikelela miboheko ya yona ya matiko ya misava eka xiyenge xa vuhahisi bya vaaki, leswi swi tiyisaka nseketelo eka nhluvukiso wa ikhonomi ya hina tanihi xihatlisisi xa mabindzu, vupfhumba na ku tumbuluxiwa ka mitirho leswi tlakukeke.

3.3 Nawumbisi lowu, exikarhi ka swin'wana, wu lulamisela vutiyimeri byo tirha bya vulavisisi bya tinghozi na timhangu ta swihahampfhuka, na ku lulamisa vuhambani na mikayivelo.

D. Swiendleko leswi Taka

1. Vhiki ra Tisenthara ta Vukorhokeri ta Thusong

1.1 Endzeni ka mbangu wa N'hweti ya Vukorhokeri ta Vaaki, Vhiki ra Tisenthara ta Vukorhokeri ta Thusong ra lembe na lembe kusuka hi ti 17 kufika 21 Ndzati 2018 ehansi ka nkongomelo: "Rhuma Mina: Ku Yisa Vukorhokeri bya Vaaki Evanhwini", ku nyika pulatifomo yin'wana ku va mfumo wu yisa vukorhokeri bya vaaki evanhwini.

1.2 Tisenthara ta Vukorhokeri ta Thusong i tisenthara leti u kumaka vukorhokeri hinkwabyo eka tona ta mfikelelo wa vukorhokeri na vuxokoxoko bya mfumo, naswona Tisenthara ta Vukorhokeri ta Thusong leta 133 leti nga etikweni hinkwaro i tisenthara ta ntshembo, mfikelelo, ndzulamiso, ndzingano na ku havaxerisamatimba eka lava a va siyiwile ehandle eka nkarhi lowu nga hundza eka ntolovelo wa nhluvukiso wa vanhu na ikhonomi.

1.3 Mfumo wu le ku vekeleni ka Sisiteme ya Malawulelo ya Layini leyi yi nga ta hunguta nkhuluko wa endlelo ku endla leswaku ku va na ku hunguteka eka nkarhi wo rindzela. Sisiteme leyi yi ta vekeriwa eka tisenthara hinkwato leti nga etikweni hinkwaro hi nkongomiso nakambe eka nkhomaniso wa thekinoloji ya vuxokoxoko na vuhlanganisi (ICT), leyi yi nga mukotisi wa mphakelo wa vukorhokeri.

2. Khomferense ya Misava ya Telecom ya ITU ya 2018

2.1 Khabinete yi amukela Khomferense ya Misava ya Telecom ya Yuniyoni ya Vuhlanganisi bya Tiqingho ya Matiko ya Misava (ITU) ya 2018 eDurban kusuka hi ti 9 kufika 13 Ndzati 2018, ehansi ka nkongomelo: "Maendlelo Lamantshwa ya Nhluvukiso wa Xidijitali xa Inthanete”. Xiendleko lexi, lexi xi taka eAfrika ro sungula, xi nyika xivandlanene eka vutekaxiave lebyi tlakukeke bya matiko ya Afrika eka ku tiyisa ICT eAfrika tanihi muchayeri wa nhluvukiso na maendlelo lamantshwa.

2.2 Khomferense leya lembe na lembe yi tisa ku tlula 9 000 wa varhumiwa kusuka emisaveni hinkwayo, laha varhangeri va mifumo na tiindasitiri va valangaka na ku kuma swivandlanene swa vuvekisi na matirhelo lamanene ya nhluvukiso wa swa vanhu na ikhonomi hi ku tirhisa ICT. Timhakakulu eka nkanelo ti katsa: 5G eka nhluvukiso wa xidijitali xa inthanete, ku tirhisana eka nsirhelelo wa inthanete na data, vukorhokeri bya swa timali bya xidijitali na tisathelayiti eka nhluvukiso wa xidijitali xa inthanete.

2.3 Khomferense ya Misava ya Telecom ya ITU ya 2018 yi rhurheriwa hi nkarhi lowu Afrika-Dzonga yi nga eku simekeni ka tiphurojekekulu ta rixaka leti ti katsaka Qhinga ra Mfumo wa Xielekitironiki ra Rixaka leri kongomisaka eka ncinco wa xidijitali wa vukorhokeri bya mfumo na Qhinga ra Nseketelo ra Mabindzu Lamatsongo, ya le Xikarhi na Swibindzwana (SMME) ya ICT ya Rixaka, leri ri lavaka ku khiyinula vuswikoti bya sekitara ya ti-SMME ta ICT ta Afrika-Dzonga. Switirho leswi swi vumba mbangu lowu kotisaka eka ku kula ka sekitara na ku tiyisisa ku yiseka ka yona emahlweni.

E. Swihungwana

1. Michavelelo

1.1 Khabinete yi hundzisa michavelelo ya yona eka:

• ndyangu lowu nga na gome na vaakandhawu hinkwavo va Yunivhesiti ya Thekinoloji ya Tshwane endzhaku ka rifu ra Katlego Monareng. Khabinete yi kombela leswaku ku va na ku rhula loko vulavisisi bya maphorisa bya ha ya emahlweni ku tiyisisa leswaku wihi kumbe wihi loyi a nga na vutihlamuleri bya rifu ra xitshuketa a langutana na voko ra nawu.
• ndyangu na vanghana va vanhu va nhungu lava va loveke eka mbhuluko wa le femeni ya switlhavani ya Denel eSomerset West eKapa-Vupeladyambu.
• varhandziwa va lavaya va loveke eka ndzilo wo dlaya lowu veke kona eka muako lowu avelaniwaka hi tindzawulo ta Mfumo wa Xifundzakulu xa Gauteng ta Rihanyu, Vutshamiso bya Vanhu na Mfumomtirhisano. 

2. Vuhoyozeri

2.1 Khabinete yi hoyozele vanhu va Zimbabwe eka ku cincela hindlela leyi humeleleke eka mfumo lowuntshwa lowu rhangeriweke hi Phuresidente Emmerson Mnangagwa, loyi a vekiweke exitulwini hi siku ra 26 Mhawuri 2018. Phuresidente Ramaphosa u tikatse na varhangeri va Afrika van’wana eHarare ku hlalela ntirho lowu. Khabinete yi seketela vutiboheleri bya Phuresidente Ramaphosa ku tirhisana swinene na Zimbabwe ku antswisa vuxaka bya matimu, xipolitiki na bya xin'wanamanana, ku ri na ntshikelelo wo kongoma eka ku tiyisa ntirhisano wa swa ikhonomi.

2.2 Khabinete yi hoyozela Khansele ya Ndzavisiso wa swa Sayense na Tiindasitiri, naswona ngopfungopfu valavisisi va xisati, eka ndzavisiso wa rihanyu lowu wu endliwaka ku antswisa sisiteme ya nhlayiso wa swa rihanyu ra tiko. Leswi swi katsa: (i) chipi leyi thumbaka vuvabyi bya chukela ku veka tihlo eka mipimo ya chukela engatini hi ku xopela mahefemulelo; (ii) ku tumbuluxiwa ka switsongwatsongwana leswi laviwaka hi miri ku va swi tirhisiwa eka ku andzisiwa ka tihuku to oxiwa, na magetle yo rhurharhurha na abaloni, leswi swi nga ta pfuneta eka ku andzisiwa ka swimakiwa swa swifuwo swo ntumbuluko, leswi nga riki na swilwisaswitsongwatsongwana, tikhemikali na swihlohloteri swa ku kula; (iii) na ndzavisiso wa tisele leti kotaka ku avana hi mixaka yo hambanahambana lowu yaka emahlweni.

2.3 Nakambe Khabinete yi hoyozela Dok Evodia Setati, mulavisisinkulu eka Ndzawulo ya Vurimi bya Madiriva na Ntivovhinyo ya Yunivhesiti ya Stellenbosch, loyi a hluleke a kuma Sagwati ra Van'watisayense va Vavasati vo Hlawuleka eka Masagwati ya Vavasati lava nga eka Sayense ya Afrika-Dzonga ya lembe na lembe lama a ya khomeriwile ePolokwane hi siku ra 23 Mhawuri 2018.

2.4 Khabinete yi hoyozela Caster Semenya eka matirhelo ya yena yo saseka eka ku hlula mahetelelo ya yena ya Ligi ya Dayimani ya vunharhu eka xiendleko xa 800 wa timitara eSwitzerland.

F. Lava thoriweke

Lava thoriweke hinkwavo va fanele ku landzelela vutiyisisi bya mithwaso na mbhasiso lowu faneleke.

1. Tat Jacob Ganny Mbele tanihi Xandla xa Mulawuri-Jenerali (DDG): Minongonoko na Tiphurojeke ta Eneji eka DoE.
2. Man Hilda Dikeledi Mhlongo tanihi DDG: Vukorhokeri bya Mafambiselo eka DoE.
3. Valawuri lava nga riki xiphemu xa vurhangerinkulu eka Huvo ya Valawuri va Bangi ya Nhluvukiso wa Misava na Vurimi:

• Gqwetha Sandra Coetzee (ku thoriwa hi vuntshwa); na
• Man Mathane Eveline Makgatho.

Swivutiso:
Man Phumla Williams, Muvulavuleri wo khomela wa Khabinete
Selifoni: 083 501 0139