Khabinete yi hlanganile hi Ravunharhu, ti 10 Nhlangula 2018 eTuynhuys eKapa.

A. Xiyimo xa Khabinete eka timhakakulu

1. Ikhonomi na pfhumba ra  vuvekisi

1.1. Khabinete yi amukela ku nghenelela loku tirhisekaka ko fana na ku tiyimisela ku xava swimakiwa leswi endliweke endzeni ka tiko, endlelo ro tika swinene ro tlakusa ku rhumela nhundzu ematikweni mambe, ku nghenelela eka migingiriko yo yisa swimakiwa swa vurimi eka vaxavi na nseketelo wa mabindzu lamatsongo na ya le xikarhi. Switiviso leswi swi hume eka Samiti ya Mitirho ya masiku mambirhi leya ha ku vaka kona, leyi a yi khomeriwe ehansi ka Huvo ya Vatirhi na  Nhluvukiso wa swa Ikhonomi ya Rixaka.

1.2. Mbuyelo wa Samiti ya Mitirho wu ta endzhaku ka ku tivisiwa ka Kungu ro Vuyisela na Nhlohlotelo wa swa Ikhonomi, leri lavaka ku tlherisela ku kula ka ikhonomi na ku tumbuluxa mitirho leyi lavekaka swinene. Tsalwa ra milawu ya swa Migodi lerintshwa leri nga fikisiwa emakumu hi ku tihlanganisa na indhasitiri ya swa migodi, vatirhi, miganga leyi khumbekaka na vanhu lava nga na xiave van’wana – ri swi veka erivaleni nkoka wa ku kula, ku yisa emahlweni nkarhi wo leha na ncico.

1.3. Khabinete yi rhamba vanhu hinkwavo lava nga na xiave ku hlayisisa Tsalwa ra Milawu ya swa Migodi ku endlela leswaku ku fikisiwa emakumu na ku endla leswaku ku va na ntshamiseko eka sekitara ya swa migodi.

2. Hofisi ya Timhaka ta Xikaya ya le Kokstad na ku nyikiwa ka mapapila ya vun’wini bya tindlu

2.1. Khabinete yi tikatsa na Phuresidente Cyril Ramaphosa eku ndhundhuzeleni Ndzawulo ya Timhaka ta Xikaya ku va yi pfule hi ku humelela hofisi ya yona ya le Kokstad eKwaZulu-Natal. Phuresidente u pfule hofisi ya Timhaka ta Xikaya tanihi xiphemu xa nongonoko wa mfumo wo ndlandlamuxa tindhawu to nyika vukorhokeri ta Ndzawulo ya Timhaka ta Xikaya ku fikelela swilaveko swa vaaki swa mapasi ya makhadi na matsalwa man’wana.

2.2. Ku tatisela kwalaho, Phuresidente Ramaphosa u nyike ku tlula 443 wa mapapila ya vun’wini bya tindlu eka vavuyeriwa va Phurojeke ya swa Tindlu ya Franklin. Lexi i xiphemu xa nongonoko wo tlherisela ku tiyisisa leswaku vavuyeriwa va kuma ku vuyeriwa hi ku hetiseka ko va vini va tindlu naswona va kota ku fikelela makete ya swa tindlu ya ximfumo.

2.3. Khabinete yi tlhela yi tirhisa xivandlanene lexi ku khutaza swinene vaakatiko ku ya teka mapasi ya vona hi xihatla loko va kume xitiviso xo ya teka.

3. Ntwanano lowu fikeleriweke hi mayelana na swihondzo

3.1. Khabinete yi amukela ntwanano lowu fikeleriweke eka mhaka leyi khumbaka Xirhambo xo Endla Xikombelo xa maavelo ya swihondzo leswi laviwaka swinene. Leswi swi nyika ku tshemba eka pholisi eka sekitara ya vuhlanganisi bya thekinoloji na mahungu (ICT).

3.2. Ntwanano lowu fikeleriweke wu fambisana na xirhambo xa Phuresidente Ramaphosa xo ta na phurosese ya maavelo ya tilayisense ta swihondzo swa rhadiyo leti laviwaka swinene.

3.3. Loko ku tlhela ku hoxiwa xandla eka matirhiselo ya Pholisi ya Mpfapfarhuto wa tirhele ya ICT leyi Pfanganisiweke ya Rixaka, mavandla lama nga na ku tsakela ya na ku fikela ti 8 Hukuri 2018 ku nyika mavonelo lama tsariweke hi mayelana na pholisi leyi ringanyetiweke na tlhelo leri pholisi yi ri tekaka eka mfumo.

4. Mabindzu lamatsongo ya vunjoveri yo sungula ya Afrika-Dzonga

4.1. Khabinete yi amukela mabindzu lamatsongo yo sungula ya Afrika-Dzonga eka sekitara ya vunjoveri lama ku nga mabindzu ya le Port Nolloth na Hondeklipbaai eKapa-N’walungu, lama simekiweke hi Holobye wa Vurimi, Swihlahla na Vunjoveri, Tat Senzeni Zokwana.

4.2. Ku simekiwa ku fungha matirhiselo ya pholisi ya vunjoveri lebyitsongo. Timfanelo to njovela ti nyika xindzhuti eka vanjoveri va tinhlampfi va laha ndzeni ka tiko, lava a va njovela swi nga ri enawini, laha sweswi va sirheleriweke ro sungula.

4.3. Miganga leyimbirhi ya swa vunjoveri lebyitsongo yi nga ta vuyeriwa kusuka eka pholisi leyi yi kume vuleteri bya masungulo hi mayelana na mabindzu naswona yi pfuniwe ku tsarisa mabindzu ya yona hi xikongomelo xo endla xikombelo xa timfanelo to njovela xa malembe ya 15.

5. Nguva ya xibalo

5.1. Khabinete yi bumabumela kwalomu ka timiliyoni tinharhu ta vahakeri va swibalo lava tlheriseke swibalo swa vona laha ku tlula hafu ya vona va tlheriseke hi ku tirhisa Inthanete. Hi ti 31 Nhlangula, nguva ya xibalo ya 2018 ya pfala eka vahakeri va swibalo lava holaka miholo lava hakelaka xibalo kan’we hi lembe na le ka vahakeri va xibalo lava handle ka miholo, va endlaka mali hi tindlela tin’wana lava hakelaka kambirhi hi lembe lava hlawulaka ku ya tlherisa xibalo eka rhavi ra Vukorhokeri bya Swibalo swa Afrika-Dzonga. Vahakeri va swibalo lava handle ka miholo, va endlaka mali hi tindlela tin’wana lava hakelaka kambirhi hi lembe lava hlawulaka ku tlherisa swibalo swa vona hi ku tirhisa Inthanete va nyikiwa kufikela ti 31 Sunguti 2019 ku endla tano.

5.2. Ku hlengeletiwa ka xibalo hi ndlela ya kahle na vuswikoti swi tiyisisa leswaku ku va na ku yima kahle ka nkwama wa tiko, naswona ku tlherisiwa ka xibalo hi nkarhi na hi nkahoxeko swi tiyisisa leswaku vahakeri va xibalo va landzelelaka. Mali leyi hlengeletiweke hi swibalo yi pfuna mfumo ku pfuna tiphurojeke ta mphakelo wa vukorhokeri ta tiko hi swa timali na minongonoko yin’wana ya nhluvukiso ikhonomi ya vanhu.

6. Ku hakeriwa ka midende ya vaakatiko

6.1. Khabinete yi hlamuseriwe hi Komiti ya Vaholobye: Midende ya Vaakatiko leyi fambisiwaka hi Holobye Nkosazana Dlamini-Zuma. Kusukela hi ti1 Nhlangula 2018, ku tlula 10 wa timiliyoni ta vahori va midende va hakeriwile hi ku tirhisa yin’wana na yin’wana ya tipulatifomo leti – Poso ya Afrika-Dzonga (SAPO)/Postbank; Bangi ya Grindrod xikan’we na mavhengele yo xavisa yo fana na Boxer, Shoprite na Pick n Pay.

6.2. Mfumo wu swi kotile ku rhurhisela ku hakeriwa ka midende ya vaakatiko ku suka eka Cash Paymaster Services (CPS) tanihilaha swi lerisiweke hakona hi Vuahluri bya Khoto ya Vumbiwa. Vavuyeriwa va mali ya midende hinkwavo lavaa va hakeriwaka hi CPS va rhurhisiwile naswona CPS yi tivisiwile hi ku herisiwa ka kontiraka ya yona hi ti 30 Ndzati 2018.

6.3. Khabinete yi tata ku khensa ka yona eka ntirho wo  langutela lowu tirhiweke kahle lowu a wu rhangeriwile hi Komiti ya Vaholobye lowu seketeriweke hi Ntlawa wa Ntirho wa Xithekiniki Vafambisijenerali. Yi tlhela yi tata ku khensa ka yona eka ntirho wa vatirhi vo huma eka SAPO, Ejensi ya swa Midende ya Vaakatiko ya Afrika-Dzonga (Sassa) na, tindzawulo ta Nhluvukiso wa Vaaki; Vukorhokeri bya Tiposo na Vuhlanganisi bya Tinqingho, Nkunguhato, Nandzeleriso na Nhlahluvo; Vutameri bya Nkwama wa Tiko; Vukorhokeri bya Maphorisa ya Afrika-Dzonga na GCIS.

6.4. Khabinete yi khensa vavuyeriwa va midende hinkwavo eka ntirhisano wa vona hi nkarhi wa ku cinca loku.

7. Ku tlangeriwa ka dzana ra malembe ya Albertina Sisulu

7.1. Khabinete yi hlamuseriwile hi malunghiselo yo tlangela lembexidzana ra Manana Albertina Sisulu loku nga ta va kona hi n’hweti ya ku velekiwa ka yena, nhlangula. Manana Sisulu u velekiwe hi ti 21 Nhlangula 1918, naswona Mutshamaxitulu wa IMC wa Ku Tlangela Lembexidzana, Holobye Jeff Radebe u kona laha ku andlala migingiriko leyi taka leyi fambelanaka na ku tlangeriwa ka lembexidzana.

8. Ku gweviwa ka tatana wa le Springs

8.1. Khabinete yi amukela ku gweviwa ka wanuna wa muxanisi loyi a tiviwa swinene tanihi Xihovori xa le Springs. U gweviwe kufikela eka malembe ya 35 ekhotsweni eka ku ringeta ku dlaya n’wana wa yena wa jaha, ku xanisa n’wana na ku tsan’wa, xikan’we na ku tirhisa na ku xavisa swidzidziharisi. Madzolonga lama simekiweke eka rimbewu ma ha ri ntlhontlho lowukulu emigangeni ya hina,tanihilaha swi tikombeke hakona hi mpfinyo lowu wa ha ku vaka kona wa n’wana lontsongo evhengeleni ro xavisa swakudya leswi swekiweke na ku dyela ra Dros eSilverton. 

8.2. Khabinete yi tshikelela xirhambo xa minhlangano ya nsindziso wa nawu ku tirha hi matimba swinene eka ku gweva vaendlamilandzu va vugevenga lebyi byo chavisa. Yi tlhela yi rhamba hinkwerhu ka hina ku tirhisana eka ku herisa ku tluriwa ka timfanelo ta vana na swirho leswi nga sirhelelekangiki swinene swa vaakatiko va hina.

9. Ku kombisa ku vilela ka le Westbury

9.1. Khabinete yi amukela ku nghenelela ka Holobye wa Maphorisa Bheki Cele eWestbury, loku nga xiphemu xa qhinga ro angarhela ro lwisana na ntungu wa swidzidziharisi na madzolonga lama fambelanaka na mitlawa ya vugevenga eka ndhawu yoleyo.

9.2. Ku nghenelela ku katsa ku rhumeriwa ka Ntlawa wa Qhinga ro Angula (Tactical Response Team, va tlhela va tiveka tanihi Mabereta) na vukona bya maphorisa lebyi vonakaka swinene. Xa nkoka swinene, hi leswaku ku ta tlhela ku va na vulavisisi bya swihehlo swa vukungundzwana eka Xitichi xa Maphorisa xa le Westbury.

9.3. Khabinete yi rhamba vaakatiko va le Westbury na vaaki hinkwavo ku tirhisana na maphorisa ku vona leswaku hi herisa migingiriko ya vugevenga, swidzidziharisi na mitlawa ya swigevenga eka tindhawu ta vona to hambanahambana.

10. Vugevenga

10.1. Khabinete yi bumabumela tiejensi to sindzisa ku landzeleriwa ka nawu eka ku endla vulavisisi bya xiyimo xa le henhla lebyi fambelanaka na timhangu ta le timolo, mavhengele yo xavisa na tikereke ta MaIslam lebyi nga endla leswaku ku khomiwa vaehleketeriwa va khumekaye. A byi katsa Ntlawa wa Vululami, Nsivelo wa Vugevenga na Vusirheleri. Vaehleketeleriwa vanharhu va khomiwile hi mayelana na swibuluki eka ndhawu ya le Durban, ku katsa na Kereke ya MaIslam ya le Verulam. Vaehleketeleriwa hinkwavo va languteriwa ku langutana na swihehlo leswi katsaka ku dlaya na ku ringeta ku dlaya na tlula Nawu wa Swibuluki.

10.2. Khabinete yi tshembisa MaAfrika-Dzonga leswaku ku lwisana na vugevenga i xirhangana xa le henhla na leswaku mfumo wu ta ya emahlweni wu teka magoza lama faneleke ku vona leswaku ku na mbangu lowu hlayisekeke na ku sirheleleka eka vatshami hinkwavo va Afrika-Dzonga.

11. Ku cinciwa ka vito: Makhanda

11.1. Khabinete yi amukela ku cinciwa ka vito ra Grahamstown ri va Makhanda eKapa-Vuxa, hi ku xixima muphurofeta, mufilosofa na nhenha ya nyimpi ya Muqhoza leyi nga lwa na xikoloni.

11.2. Ku cinca i xiphemu xa nkoka xa rendzo ra hina ra xidemokirasi naswona ku ta pfuneta ku tlakusa vun’we bya vaaki hi lakukulu na ku aka ku tlangela ko enta ka ku avelana ka matimu ya hina

B. Swiboho swa Khabinete

Khabinete yi pasise modlolo wo korhokela lowu pfuxetiweke eka nsimeko wa Phurojeke ya Ndzhurho wa Vuhaxi byi ya eka Dijitali. Modlolo lowu wu amukela endlelo leri fambisiwaka hi makete/vuxavisi hi ku tirhisana swin’we na vutirhisani na sekitara leyi nga riki ya mfumo na indhasitiri. Hi endlelo leri, mfumo wu nge he khumbeki eka nkumo wa Xibokisana xa Vuhaxi bya Mahungu vuhlayiselanhundzu, ku tleketliwa na ku nghenisiwa ka switirhisiwa.

Leswi swi nyika Afrika-Dzonga nhluvukiso wo ya emakumu ka phurojeke hi ndlela leyi nghenisaka hinkwavo, yo kala yi nga durhi na ku koteka, naswona sweswo swi hungutaka nxungeto eka mfumo. Leswi swi ta susumeta ndzhurhiso wa ku vona ka dijitali ku ya eka 85% ya masungulo na ku yisa emahlweni, ku ya eka ku timiwa ka vuhaxi hinkwabyo bya analogo.

Khabinete yi pasise Tsalwa ra Nkoka wa Swo Fana swa Afrika-Dzonga leri nga ta yisiwa eka Nhlangano wa Matiko (UN). Tsalwa ri nyika nhluvukiso lowu nga na mahungu ya ntolovelo, ya ntiyiso na ku va ya muxaka wa tinhlayo eka ku landzelela ka Afrika-Dzonga eka mfanelo leyi fambisanaka na ku sayiniwa na mitwanano ya kaye ya UN.

C. Swiendleko leswi taka

1. Xitatimente xa Pholisi ya Mpimanyeto wa Theme ya le Xikarhi (MTBPS)

Holobye wa Timali Tito Mboweni u ta andlala Xitatimente xa Pholisi ya Mpimanyeto wa Theme ya le Xikarhi (MTBPS) hi Ravunharhu, 24 Nhlangula 2018, lexi nga ta humesela erivaleni cincacinco eka mpimanyeto wa rixaka ku tiyisisa leswaku ku va na ntshamiseko wa swa timali ta tiko.

2. N’hweti ya swa Vutleketli

2.1. Nongonoko wa lembe leri wa N’hweti ya Vutleketli wu ta tshikelela nkoka wa switirhisiwankulu swa vutleketli swo fana na tisekitara ta swa malwandle, vuhahisi, swiporo na magondzo tanihi swipfuneti swa ku kula ka ikhonomi.

2.2. Khabinete yi rhamba vaaki ku tirhisa vutleketli bya mani na mani na ku tirhisa hi nkhinkhi mapfhumba ya vuhlayiseki bya le magondzweni lembe hinkwaro. A hi tirhiseni n’hweti leyi ku tlangela na ku vuyisa ntolovelo wo famba swin’we emimovheni loko hi ya entirhweni ku hunguta ntlimbano wa mimovha emagondzweni ya hina. Vuhlayiseki bya gondzo emagondzweni ya hina byi tshama bya ha ri ntlhontlho, naswona vachayeri na van’wamilenge va fanele va tirhisa magondzo ya mani na mani hi vutihlamuleri.

D. Swihungwana

1. Vuhoyozeri

1.1. Thelesikopu ya rhadiyo ya Afrika-Dzonga, MeerKat yi ta joyina Breakthrough Listen,  pfhumba ra matiko ya misava leri lavaka mikombeto ya vutomi bya vutlhari emisaveni. Leswi swi kombisa vutivi na switirhisiwankulu swa hina leswi tekeriwaka enhlokweni hi matiko ya misava. Thelesikopu ya rhadiyo ya MeerKat ya Afrika-Dzonga leyi nga na 64 wa tidishi, leyi simekiweke hi Mawuwana lembe leri, i thelesikopu yo nyenyela swinene ya muxaka wa yona yi ri yoxe emisaveni.

1.2. Khabinete yi hoyozela ntlawa wa valavisisi vo huma eYunivhesiti ya Wits lava nga endla hundziso wa xivindzi wa matimu na ku humelela ku suka eka manana loyi a nga na HIV ku ya eka n’wana wa yena loyi a nga hava HIV. Ntlawa wa vadokodela lowu a wu katsa Phurofesa Jean Botha, Dok Francesca Conradie, Dok Harriet Etheredge, Dok June Fabian na Phurofesa Caroline Tiemessen.

1.3. Khabinete yi hoyozela vanhu va le Equatorial Guinea eka ku tlangela ka vona ka malembe ya 50 ya ntshuxeko. Afrika-Dzonga yi ve na vuxaka bya xidipulomatiki byo hetiseka na Rhiphabliki ra Equatorial Guinea kusukela hi ti 5 Mudyaxihi 1993.

2. Michavelelo

2.1. Khabinete yi yisa ku chavelela ka yona eka ndyangu, vanghana na vatirhikulobye va Holobye wa Timhaka ta Mbangu Boma Edna Molewa. Holobye Molewa u tihumelerise erivaleni hi tindlela to tala ta vuswikoti na swivangelo swo karhi, kusuka eka ku hoxa xandla ka yena ku lwela ntshuxeko wa hina na ku lwela ndzingano wa vamanana eka rixaka ra hina. U tlhele a va nghwazi ya rixaka na ya matiko ya misava eka ku xiximeka eka swa mbangu ka pulanete leyi nga ta va kona nkarhi wo leha leyi ku nga ta avelaniwa hayona na ku rhandziwa vanhu hinkwavo.

2.2. Khabinete yi yisa ku chavelela ka yona eka mfumo na vanhu va le Indonesia. Mfumo se wu tibohe nseketelo wa wona, laha swi faneleke, naswona Khabinete yi ndhundhuzela vatirhi vo pfuneta va Afrika-Dzonga lava nga va na xiave eka matshalatshala yo pfuneta eka Xihlala xa Sulawesi xa le Indonesia, lexi xi hlaseriweke hi ku ninginika ka misava na tsunami.

2.3. Khabinete yi yisa ku chavelela ka yona eka mindyangu na vatirhikulobye va Manana Rowena Baird loyi a hundzeke emisaveni vhiki leri. Man Baird a ri muteki wa mahungu ya rhadiyo wa ndhuma na ku va  munhu wa ndhuma swinene.

E. Ku thoriwa

Lava thoriweke hinkwavo va fanele ku landzelela vutiyisisi bya mitshwaso na mbhasiso lowu faneleke.Khomixini ya Vulawuri ya Bindzu ra Matiko ya Misava:

• Dok F Ismail (Mutshamaxitulu);
• Tat B Mokgatle;
• Man T van Meelis;
• Tat ED Vlok;
• Man P Mbiko;
• Tat JC de Beer;
• Man VNN Ncwaiba;
• Tat W Sihlobo; na
• Man AV Hlatshwayo.

Swivutiso:
Man Phumla Williams – Muvulavuri wo khomela wa Khabinete
Selifoni: 083 501 1039