Khabinete yi hlengeletane hi Ravunharhu, 24 Mawuwani 2019 eTuynhuis eKapa.

A.  Xiyimo xa Khabinete eka timhakankulu

1.  Ku cinca eka swa ikhonomi na ku tumbuluxiwa ka mitirho

Khabinete yi amukela ku tlakuka eka ku tsakela ka vavekisi lava nga tshukaka va va kona na lava nga kona sweswi ku tekela Afrika-Dzonga enhlokweni tanihi ndhawu leyi va navelaka ku vekisa eka yona. Nxaviselano wa sweswi na lowu nga tshukaka wu va kona wu kombisa leswi nakambe, naswona wu katsa nxaviselano eka sekithara ya vumaki bya mimovha (Ford), migingiriko yo endla tikhemikali (BFG Rail) na swiphemu swa tiindhasitiri ta swa gezi (Aberdare) xikan’we na vuvekisi lebyi languteriweke eka ku phurosesa swa vurimi (PepsiCo) laha leyi yo hetelela yi lawuriwaka hi lava nga na xiave na tiphurosese to lawula.

1.2.  Ku tinyikela ka PepsiCo ka R25 wa tibiliyoni ku kuma Pioneer Foods ku ndhundhuzeriwa tanihi vhoti ya ku tshembela eka Afrika-Dzonga leyi nga erivaleni.

1.3.  Vaendli va mimovha, Ford va tivisile leswaku makungu ya vona yo ndlandlamuxa ya ta tumbuluxa mitirho ya 1200 hi ku ya hi matirhiselo yo tiyimisela ku vekisa R3 wa tibiliyoni. Ndhawu ya khampani yo endla mimovha ya Silverton yi tatise vuswikoti byo endla ku fikela eka 168 000 wa tiRanger na tiEverest lembe na lembe – ku tlakuka ka 44 000 wa mimovha ku nga se sungula ku ndlandlamuxiwa.

1.4.  Ku yisa emahlweni, vuvekisi bya R50 wa timiliyoni hi khampani ya vumaki BFG Rail eka ndhawu yo endla leyi antswisiweke eGauteng ku ta hetelela hi ku va ndhawu ya vumaki ya xiyimo xa le henhla leyi khomaneke leyi tindhundhuzelaka hi tiphurosese ta vuinjhiniyara lebyi tirhisaka tithekinoloji leti humaka emahlweni.

1.5.  ENelson Mandela Bay, Aberdare Cables yi tivisile ku ndlandlamuxiwa ka vuswikoti bya yona hi ku pfula High-Voltage Power Cable Plant hi vuvekisi bya R135 wa timiliyoni na ku tumbuluxa mitirho ya 58 ku tatisela eka mitirho ya 429 eka matirhelo ya khampani ya sweswi eka ndhawu yoleyo.

1.6.  Vuvekisi eka ndhawu ya vumaki leyintshwa na vumaki lebyi ndlandlamuxiweke byi tumbuluxa mitirho leyintshwa na ku kurisa GDP. Tisekithara laha vumaki lebyintshwa byi nga ta humelela hinkwabyo  byi le ka tisekithara leti boxiweke hi Phuresidente Ramaphosa eka Mbulavulo wa Phuresidente na Rixaka. Afrika-Dzonga yi nyika mpfangano wa switirhisiwankulu swa ikhonomi leswi hluvukisiweke swinene, makete ya ikhonomi leyi ya ha hluvukaka na mfikelelo eka makete ya tikonkulu ra Afrika leyi kulaka hi xihatla.   Afrika-Dzonga yi tlhela yi rhanga emahlweni eka tisekithara letintshwa ta vuvekisi to fana na ikhonomi leyi nga onheki mbangu, vumaki bya swikepe swo pompa oyili na gasi na ikhonomi ya swa malwandle.

2.  Nongonoko wa Nhlangano wa Tinxaka wa Nhlanganelo hi mayelana na Xiviko xa Matiko ya Misava xa HIV na AIDS (UNAIDS)

2.1.  Khabinete yi hlohloteriwa hi Xiviko xa UNAIDS xa Matiko ya Misava lexi xa ha ku vaka kona lexi xa ha ku simekiwaka eAfrika-Dzonga. Hi ku ya hi xiviko, Afrika-Dzonga yi hungute hi ku humelela mitlulelo ya HIV leyintshwa hi ku tlula 40% na mafu lama fambelanaka na AIDS hi kwalomu ka 40% kusukela hi 2010. Xiviko xi tiyisisa maqhinga ya ku nghenelela ka hina eka HIV na AIDS yo hunguta mitlulelo leyintshwa na ku lawula vavabyi lava se va hanyaka na mavabyi na tswala mihandzu leyinene.

2.2. Khabinete yi hlohlotela Maafrika-Dzonga hinkwawo ku hanya hanyelo lerinene ku hunguta mitlulelo leyintshwa.

3.  Ku lwisana na vugevenga

3.1.  Khabinete yi tlhela yi tiyisisa ku tshemba na ku tiboha ka yona eka ku tumbuluxa mbangu lowu hlayisekeke eka  vaakandhawu va ka hina. Hi ku tirhisana ka mfumo na vaakandhawu, hi nga swi kota ku herisa ntungu wa vugevenga na ku tumbuluxa mbangu eka vaakandhawu va ka hina lowu lulameleke vuvekisi.

3.2.  Matshalatshala yo hambanahambana lama endliweke ku nga ri khale hi tiejensi to tiyisisa ku landzeleriwa ka nawu etikweni hinkwaro ti endle leswaku ku khomiwa nhlayo ya vaehleketeleriwa na ku kuma swidzidziharisi leswi nga riki enawini. Masocha ya Vusirhelri ya Afrika-Dzonga ya Rixaka ma tlhele ma yisiwa eka tindhawu tin’wana leti nga na ndhuma ya vugevenga ku seketela swirho swa Vukorhokeri bya Maphorisa ya Afrika-Dzonga eka matshalatshala lama katsaneke yo lawula madzolonga ya mitlawa na ku ngungumerisiwa ka swidzidziharisi.

3.3.  Khabinete yi hlohlotela swirho swa vaakandhawu ku tshama swi vambe ngoma na ku vika migingiriko ya vugevenga eka maphorisa na ku nga langutiwi leswaku i mani loyi a khumbekaka.

B.  Swiboho swa Khabinete

1.  Pholisi na Tlhelo ra Pholisi ra ku Nyikiwa ka Tilayisense ta High Demand Spectrum

1.1.  Khabinete yi pasisile Pholisi na Tlhelo ra Pholisi ra ku Nyikiwa ka Tilayisense ta High Demand Spectrum endzhaku ka ku tihlanganisa ka xiyimo xa le henhla eka sekithara na vaaki. Pholisi na Tlhelo ra Pholisi yi endla rimba ra ku cinciwa eka sekithara hi ku olovisa ku nghena ka lava nga na xiave lavantshwa eka makete leyi ya nkoka loko hi nkarhi lowu fanaka yi hlohlotela vuvekisi na vutumbuluxi. Holobye wa swa Vuhlanganisi, Manana Stella Ndabeni-Abrahams u ta nyika Khabinete pholisi yo hetelela leyi antswisiweke eka masiku ma nga ri mangani lama landzelaka no hlamusela vahangalasi va mahungu.

2.  Phanele ya Vativinkulu yo Tsundzuxa Phuresidente hi mayelana na Xiviko xa Mpfuxeto wa Misava na Vurimi

2.1.  Khabinete yi amukele xiviko xo hetelela kusuka eka Phanele ya Vativinkulu yo Tsundzuxa Phuresidente hi mayelana na Xiviko xa Mpfuxeto wa Misava na Vurimi. Phuresidente Ramaphosa u yi thole hi Ndzati 2018 ku nyika vonelo ra pholisi leri katsaneke hi mayelana na mpfuxeto wa misava. Xiviko xi nyika leswi kumiweke hi mayelana na matshamelo ya swilo eka nkarhi wa sweswi na ku endla swibumabumelo leswi nga ta pfuneta ku nghwetlisisa ntirho wa mfumo wo ololoxa ku hambana ka ku hangalasiwa ka misava ka matimu.

2.2.  Khabinete yi lerise leswaku Vaholobye hinkwavo, hi ku tirhisa tindzawulo ta vona to hambanahambana va fanele va hlaya xiviko na swibumabumelo leswi ringanyetiweke no vuyela eka Khabinete ku nga se hela tin’hweti timbirhi. Komiti yo Hlanganisa Vaholobye ya swa Timhaka ta Mpfuxeto wa Misava leyi fambisiwaka hi Xandla xa Phuresidente David Mabuza yi ta veka phurosese leyi tihlo.

2.3.  Khabinete yi yisa ku khensa ka yona eka ntirho lowu endliweke hi phanele leyi fambisiwaka hi Dokodela Vuyokazi Mahlati na ku pasisa leswaku xiviko xi endliwa xi fikeleleka eka vaaki.

2.4.  Holobye wa swa Vurimi, Mpfuxeto wa Misava na Nhluvukiso wa Tindhawu ta le Matikoxikaya, Manana Thoko Didiza, hi ku tirhisana na phanele, u ta khoma nhlengeletano yo tihlanganisa na vateki va mahungu yo hambana ku hlamusela vundzeni bya xiviko lexi. Nhlengeletano yo tihlanganisa na vateki va mahungu yi ta va kona hi Sonto, 28 Mawuwani 2019 hi awara ya khume nimixo eGCIS Ronnie Mamoepa Media Centre eHatfield na vuhlanganisi bya vhidiyo na Cape Town GCIS Imbizo Centre.

C.  Nawumbisi

1.   Nawumbisi wo Cinca swa Timhaka to Tekeriwa Enhlokweni ka Vukati bya Xintu wa 2009

1.1.  Khabinete yi pasise ku yisiwa ka Nawumbisi wo Cinca swa Timhaka to Tekeriwa Enhlokweni ka Vukati bya Xintu wa 2019 ePalamende.

1.2.  Nawumbisi wu fambelanisa Xiyenge xa 7(1) na 2 xa Nawu wa ku Tekeriwa Enhlokweni ka Vukati bya Xintu (RCMA) wa 1998 (Nawu wa 120 wa 1998) na swigwevo swa Huvo ya Vumbiwa leswi hlambanyeke swiyenge ku va swi nga fambisani na vumbiwa. Swiyenge swi hlawula vamanana hi ndlela leyi nga fanelangiki eka vukati bya xintu.

1.3.  Nawumbisi wu lulamisela ku khomiwa ka vamanana hi ku ringana eka vukati bya xintu bya ku teka nsati wun’we na bya ku teka tshengwe ku nga se va na Nawu lowu. Ku cinca ku herisa xihlawuhlawu lexi simekiweke eka rimbewu eka vukati byo teka tshengwe lebyi nga va kona ku nga se sungula RCMA ya 1998. Sweswi vatekani va na timfanelo ta vun’wini tin’we no ringana eka nhundzu ya le vukatini.

A.   Swiendleko leswi swa ha taka

1.  Ntwanano wa swa Rihanyu wa Phuresidente

1.1.   Phuresidente u ta fambisa ku sayiniwa ka Ntwanano wa swa Rihanyu wa Phuresidente exibedhlele xa Akhademiki xa Dokodela George Mkhari eGarankuwa, Doroba ra Tshwane hi Ravumune, 25 Mawuwani 2019. Ntwanano wa swa Rihanyu i mbuyelo wa Samiti ya swa Rihanyu ya Phuresidente leyi a yi khomiwe hi Nhlangula 2018. Nkhuvo wu fungha xiendleko xa nkoka eka maendlelo ya nhlanganelo ya ku fikelela sisiteme ya swa rihanyu ra nkoka leri hetaka nkarhi wo leha.

2.  Foramu ya N’wangulano ya Pholisi ya Levhele ya le Henhla yo Sungula ya Lembe na Lembe hi mayelana na Dyondzo ya le Sekhondari eAfrika
2.1.  Ndzawulo ya Dyondzo ya le Swikolweni yi ta rhurhela swin’we Foramu ya N’wangulano ya Pholisi ya Levhele ya le Henhla yo Sungula ya Lembe na Lembe hi mayelana na Dyondzo ya le Sekhondari eAfrika: Ku LulamiselaVantshwa Vumundzuku bya Ntirho na Nhlangano wa Nhluvukiso wa Dyondzo eAfrika.

2.2.  Yi ta khomiwa kusukela hi 29 kufikela hi 30 Mawuwani 2019 eEmperors Palace eJoni. Foramu yi ta hlanganisa Vaholobye lava nga na vutihlamuleri bya dyondzo, vantshwa na vatirhi kusukela eka tikonkulu ra Afrika, swidyondzeki; vaendlatipholisi; vayimeri va levhele ya le henhla kusuka eka varinganisi vo hluvukisa minhlangano; sekithara leyi nga riki ya mfumo; vaakitiko; minhlangano ya mathicara na vatswari; minhlangano ya vantshwa na vuhangalasamahungu.

2.3.  Mivulavurisano yi kongomisa eka dizayini na matirhiselo ya timodlolo leti nga na vuyumbuluxi leti lavekaka eka dyondzo ya le sekhondari eAfrika ku antswisa mathicara hi ndlela leyinene na ku lulamisela swichudeni vumundzuku bya ntirho. Khabinete yi ya emahlweni yi hoyozela ku nghenelela ka hina eka min’wangulano leyi phulaka mahlo.

3.  N’hweti ya Vamanana

3.1.  Ku tlangela Siku ra Vamanana ra Rixaka ku ta khomeriwa eVryburg, xifundzankulu xa Ruth Mompati eNorth West hi Ravuntlhanu ehansi ka nkongomelo wa: “Malembe ya 25 ya Xidemokirasi: Hi kurisa Afrika-Dzonga swin’we ku Ntshuxa Vamanana”.

3.2.  Ku tlangela ku tsundzuka vamanana vo tlula 20 000 lava nga machela eUnion Building hi Mhawuri 1956 va kombisa ku vilela ehenhla ka ku hundziseriwa ka Milawu ya Mapasi eka vamanana. Ku kombisa ku vilela loku ku tise ku cinca eka ku kayakayela ntshuxeko na vaakitiko lava nga na xidemokirasi.

3.3.  Handle ka mfikelelo wa leswo hlamarisa eka ku yisa ku ntshuxiwa ka vamanana eka tiko ra hina, ntungu wa madzolonga na ku xanisiwa ka vamanana wa ha ri kona eka rixaka ra hina. Swigwevo swo tika leswi nyikiweke eka milandzu ya madzolonga ya swa masangu eGauteng swi kombisa leswaku vaendlamilandzu va vugevenga bya swa masangu na milandzu yin’wana leyi fambelanaka va nga ka va nga baleki voko ra nawu.

3.4  Khabinete yi rhamba tisekithara hinkwato ta vaakitiko ku kanetana na madzolonga na ku endla matshalatshala ya nhlanganelo ku hunguta nhlayo ya milandzu ya swa masangu na ku hlaseriwa ka vamanana na vana ku endlela ku herisa hi ku hetiseka vubihi lebyi.

D.  Mahungu

1.  Nchavelelo

1.1.  Khabinete yi rila ku hundza emisaveni ka nhenha yo lwela ntshuxeko, Tatana Isaac Lesibe ‘Bra Ike’ Maphoto loyi a hi siyeke a ri na malembe ya 88 hi vukhale. Phuresidente Ramaphosa u hlambanyele Bra Ike Nkosi wa Ximfumo wo Hlawuleka, loyi a nga suka eAfrika-Dzonga hi 1961, kutani a ya kuma vuleteri bya nyimpi na tipolitiki eBeirut na khale ka Soviet Union exikarhi ka 1961 na 1963 a nga se ya joyina Yuniti ya Nkarhi Hinkwawo ya Luthuli ya lavakulukumba ya Mkhonto we Sizwe.  Hi 2006, Phuresidente wa nkarhi wolowo Thabo Mbeki u n’wi nyike Bra Ike Sagwadi ra Rixaka ra Luthuli ra silivhere eka ku hoxa xandla ka yena eka ku lwela ntshuxeko na xidemokirasi.

1.2.  Khabinete yi kombisa ku rila swin’we na ndyangu, vanghana na valandzeri va xiyimbeleri lexi wineke masagwadi na mutsari wa tinsimu, Jonathan ‘Johnny’ Clegg loyi a tirhiseke vuyimbeleri bya yena ku hlohlotela rixaka leri nga hava xihlawuhlawu. U ta tsundzukiwa hi ku tiyimisela ka yena eka ku aka rixaka, vun’we bya vaakitiko na ku nga ha vi na xihlawuhlawu xa muhlovo. U amukele Sagwadi ra Rixaka ra Ikhamanga ra Silivhere eka ku hoxa xandla ka yena ka xiyimo xa le henhla swinene eka rhavi ra vuyimbeleri na ku hlanganisa vuyimbeleri bya Afrika bya ndhavuko na tinxaka tin’wana ta vuyimbeleri.

2.  Vuhoyozeri

Khabinete yi hoyozela:

2.1.  Xipanu xa bolo ya mavoko xa vaxisati xa rixaka xa Proteas eka matirhelo ya xona ya xiyimo xa le henhla na ku hahisela mujeko wa Afrika-Dzonga ehenhla hi ku fikelela tisemifayinali eka Khapu ya Misava eLiverool. Ku antswisa ka xona kusukela eka xiyimo xa vuntlhanu xi ya eka xa vumune eka minongoloko ya misava swa bumabumeriwa swinene. Yi tlhela yi hoyozela Manana Karla Pretorius loyi a nga hlawuriwa no vuriwa Mutlangi wa Khapu ya Misava ya 2019 wa thonamente.

2.2.  Switsutsumi swa Afrika-Dzonga eka International Association of Athletics Federations Diamond league eLondon. N’wini wa rhekodo ya rixaka, Akani Simbine a ri ka xiyimo xa le maninginingini eka mphikizano wa 100 wa timitara wa vaxinuna loko a wina fayinali hi ku humela emahlweni ka nguva ka 9.93 wa timitara. Eka ku tlula hi goza ka vaxinuna, Luvo Manyonga u winile ku tlula hi goza ka vaxinunahi ku humela emahlweni ka nguva ka 8.37 wa timitara laha muakatikokuloni Ruswahl Samaai a nga kuma xiyimo xa vunharhu hi ku tlula ka 8.11 wa timitara.

2.3.  Khwayere ya Vantshwa ya Ndlovu leyi mayimbelelelo ya vona lawa a ma ri na eneji swinene ma nga endla va humelela va ya eka xiyenge lexi landzelaka xa ku haxiwa thwi, ka America’s Got Talent.

2.4.  Xipanu xa rugby xa rixaka xa hina, Springboks lexi nga wina 35-17 eka Australia eJoni hi nkarhi wa 2019 Rugby Championship. Thonamente i xiendleko xa swa mintlangu xa nkoka lexi khumbaka matiko yo fana na Afrika-Dzonga, New Zealand, Australia na Argentina. Hi xi navelela leswinene na ku tirha kahle loko xi ya emahlweni eka thonamente.

2.5. TeamSA leyi nga pfuneta ku tsla matimu ya Afrika nakambe eka edixini ya vu30 ya Federexini ya Mintlangu ya le Yunivhesiti ya Matiko ya Misava eNapoli, eItaly. Afrika yi winile ntsengo wa timedali ta 26 hi ku angarhela. Eka timedali ta 18 ta Afrika-Dzonga, tsevu wa tona a ti ri nsuku, tisilivhere ta nhungu na tiburonzi ta mune.

3.  Ku thoriwa

Ku thoriwa hinkwako ku ta fanela ku landzelela vutiyisisi bya mithwaso na mbhasiso lowu faneleke.

1.     Vafambisi va nkarhinyana va Bodo ya Ejensi ya swa Timali ya Mabindzu Lamatsongo (SEFA):
(a)     Manana Mphokolo Makara;
(b)     Gqweta Nomathemba Mlonzi;
(c)     Manana Delicate Mabuza;
(d)     Tatana Martin Mahosi;
(e)     Tatana Justice Kganyago;
(f)      Tatana Maurice Radebe; na
(g)     Manana Nonkululeko Dlamini – (a thoriwa nakambe).

Swivutiso:
Manana Phumla Williams –Muvulavuleri wa Khabinete wo Khomela
Riqingho:  083 501 0139