Khabinete yi hlangane hi Ravunharhu, 24 Nhlangula 2018 eTuynhuys eKapa.

A. Xiyimo xa Khabinete eka timhakakulu

1. Xitatimente xa Pholisi ya Mpimanyeto wa le Xikarhi ka Theme (MTBPS)

1.1 Khabinete yi amukela MTBPS yo sungulasungula hi Holobye wa Timali Tito Mboweni, leyi simekiweke ehenhla ka nkholwo wo tiya leswaku Afrika-Dzonga yi nga pfuxiwa hi vuntshwa.

1.2 MTBPS ya 2018 yi kombisa swihlawuriwa swo tika swa ikhonomi na nkwama wa timali wa mfumo leswi langutaneke na mfumo eka malembe manharhu lama landzelaka. Ku kula ka ikhonomi ka 2018 ku pfuxetiwile kuya ehansi kusuka eka 1.5% kufika eka 0.7%, naswona mbangu wa misava hinkwayo wu ta tama wa ha ri na mitlhontlho eka tiikhonomi ta timakete leta ha tumbulukaka. MTBPS 2018 yi humelerisa xihlohloteri xa ku kula ka ikhonomi xa Phuresidente na pulani ya ku hlukela, leswi swi nga ta seketeriwa hi ntshamiseko wa nkwama wa timali wa mfumo na wa timali.

1.3 Mfumo wu tama wa ha tibohile eka ku yiseka emahlweni ka swa nkwama wa timali wa mfumo, kambe ku vile na ku rheta kusukela loko ku andlariwile Mpimanyeto wa 2018 nan’waka. Mfumo wu tama wa ha tibohile ku tshamisekisa na ku hunguta xikweleti. Ehenhla ka xiyimo xa mbangu wo tika wa ikhonomi na nkwama wa timali wa mfumo, ku aviwa loku ringanyetiwaka ka xibalo ku ya emahlweni ku rhangise minongonoko yo tirhisa mali leyi seketelaka dyondzo ya masungulo, rihanyu, ku hanya kahle ka vaaki, mati, nkululo na vukorhokeri bya gezi.

2. Samiti ya swa Rihanyu ya Phuresidente

2.1 Khabinete yi amukela mivuyelo ya Samiti ya swa Rihanyu ya Phuresidente leyi yi nga na xikongomelo xa ku tirhana na mitlhontlho yo hambanahambana leyi langutaneke na sisiteme ya swa rihanyu ra vaaki. Mivuyelo yi ta tiyisa ku lulamiseriwa ka ntirhiso wa Ndzindzakhombo wa swa Rihanyu wa Rixaka.

3. Mpfuxeto wa misava

3.1 Khabinete yi amukela ntirho lowu fananaka wa minongonoko ya mpfuxeto wa misava na ntlheriso wa timfanelo lowu lulamisaka nkavululami wa karhi lowu nga hundza na ku pfuna ku kurisa ikhonomi.

3.2 Phuresidente Cyril Ramaphosa u rhangele ntirho wa ntlheriso wa timfanelo ta misava, laha kutlula 4 586 wa tihekitara ta misava ti nyikiweke muganga wa KwaMkhwanazi eEmpangeni, KwaZulu-Natal.

3.3 Muganga wa KwaMkhwanazi wu ta tlhela wu kuma mipako ya le ndzhaku ka ku tshamisekisiwa na nseketelo lowu nga ta va pfuna ku fikisa eka mpimo wa le henhla rifuwo leri nga kotekaka ra misava leyi. Leswi swi cinca vaakandhawu kusuka eka vurimelakhwiri kuya eka vatekaxiave va swa mabindzu na vini va mabindzu eka nkhuluko wa nkoka hinkwawo wa rifuwo leri nga eka emisaveni ya vona.

3.4 Mfumo wa tiboha ku seketela ku yiseka emahlweni ka mabindzu ya swa vurimi lama ha tumbulukaka, lama katsaka 262 wa tiphurojeke leti fambelanaka na mpfuxeto wa misava ku vuyerisa vantshwa na vavasati eswifundzenikulu hinkwaswo.

4. Ku onheteriwa ka swimakiwakulu swa mfumo

4.1 Khabinete yi kombise ku vilela eka ku onheteriwa ka swimakiwakulu swa vutleketli. Leswi swi yisa ehansi vutiboheleri bya mfumo bya ku yisa vukorhokeri emigangeni leyi a yi nga byi kumi kusukela khale na khale. Ku hava mpimo wa nhlundzuko wu faneleke ku vanga ku onheteriwa ka nhundzu ya mfumo. Ku onheteriwa kwaloko ku tirha ku pfumata lava sweleke vukorhokeri lebyi dingiwaka swonghasi.

4.2 Khabinete yi kombela vaaki ku rhiya tihlo na ku tirhisana na tiejensi ta nsindziso wa nawu ku endla leswaku lavaya va nga na vutihlamuleri va tihlamulela. Khabinete yi ya emahlweni yi lemuka leswaku Ntlawa wa Vululami, Nsivelo wa Vugevenga na Nsirhelelo wu tirhana na mhaka leyi hilaha swi faneleke hakona.

5. Endlelo ra ku thoriwa ka Mulawuri wa Vuchuchisi bya Mfumo wa Vaaki (NDPP)

5.1 Khabinete yi amukele endlelo lerintshwa ra ku thoriwa ka NDPP. Phuresidente Ramaphosa u thole Phanele yo Tsundzuxa ku kuma na ku endla tiinthavhiyu na vanhu lava nga na nkoka wa ku tekeriwa enhlokweni ku teka xiyimo xa Nhloko ya Vulawuri byo Chuchisa bya Rixaka. Phanele leyi yi hlengeletane ro sungula vhiki reri naswona yi languteriwa ku rhumela mavito ya lava nghenisiweke eka nxaxamelo wo koma eka Phuresidente ku nga si hundza siku ra 7 N’wendzamhala 2018.

6. Vuahluri bya Khoto ya Vumbiwa

6.1 Khabinete yi burisanile hi Vuahluri bya Khoto ya Vumbiwa hi ku tirhisiwa, ku rimiwa na ku va na mbangi hi ntswatsi eka ku yi tirhisela swa le xihundleni swa yena n’wini na nhlohlotelo wa yona. Vaaki va komberiwa ku  endla va tiva hi vuahluri lebyi tanihileswi ntirhiso wa mbangi endhawini ya mani na mani wu tshimbisiweke. Ku ya emahlweni, vuahluri lebyi a byi susangi vugevenga bya ku xavisa mbangi.

6.2 Khabinete yi amukela vuahluri lebyi nga kona eka mbangu wa milawu yin’wana leyi yi nga ha tirhisiwaka eka ntirho, ku va na mbangi na ku rima mbangi. Khabinete yi le ku kumeni ka switsundzuxo eka mhaka leyi.

7. Samiti ya Vuhlayiseki bya Swikolo

7.1 Khabinete yi amukela Samiti ya Vuhlayiseki bya Xikolo leya ha ku Khomiwaka ku nga ri khale leyi rhurheriweke ehansi ka vurhangeri bya Holobye wa Dyondzo ya Masungulo Angie Motshekga. Samiti leyi yi tise endhawini yin’we dyondzo na vakhomaxiave va le handle ku kuma switshunxo swa swiphiqo swa vuhlayiseki leswi langutaneke na swikolo swa tiko xikan’we na ku khulela ndlela ku ya emahlweni ku va na mbangu lowu hlayisekeke eswikolweni.

7.2 Leswi swi landzela timhangu ta madzolonga eswikolweni swin’wana, ku katsa na rifu ro vava ra mudyondzisi wa 24 wa malembe hi vukhale, Ttn Gadimang Daniel Mokolobate, loyi a tlhaviweke hi mudyondzi eka Xikolo xa Sekondari xa Ramotshere eZeerust, N’walungu-Vupeladyambu.

7.3 Vakhomaxiave hinkwavo va twananile leswaku madzolonga hi ku angarhela, naswona exikolweni ngopfungopfu, a ya amukeleki na leswaku ntirhisano wo yisa emahlweni wa laveka ku tiyisisa leswaku swikolo swi va swi hlayisekile swinene eka havumbirhi bya vadyondzi na vadyondzisi.

8. Swikambelo swa matiriki

8.1 Khabinete yi navelela vadyondzi hinkwavo, ngopfungopfu vadyondzi va Giredi ya 12, leswinene eka nkarhi lowu. I ro sungula, ndzawulo nan’waka yi ta tlhela yi fambisa swikambelo hi Ririmi ra Swikoweto ra Afrika-Dzonga eka levhele ya Ririmi ra le Kaya eka 58 wa vakamberiwa lava nga twiki eswikolweni swa 10 hinkwaswo. Xikambelo xi famba ku ringana mavhiki ya ntlhanu na hafu naswona xi ta hela hi siku ra 28 Hukuri.

8.2 Vadyondzi etikweni hinkwaro va ta tlhela va sayina xihlambanyo hi ku lava ka vona xa ku tiboha ku hlayisa vunene bya swikambelo hi ku nga teki xiave eka mitirho yo homboloka yihi kumbe yihi. Vatswari na vahlayisi va khutaziwa ku seketela vadyondzi hi nkarhi lowu wa nkoka swonghasi eka rendzo ra vona ra tidyondzo. Swi tlhela swi va swa nkoka swonghasi ku hlohlotela vadyondzi ku heta ku dyondza xikolo.

B. Swiboho swa Khabinete

9. Khabinete yi pasisile ku tivisiwa ka Tindhawu leyi Sirheleriweke  (tiMPA) ta 20 tanihi Oparexini Phakisa: Netiweke ya Vayimeri va tiMPA ta Ikhonomi ya swa Lwandle.  

Mbuyelo wa ku thoriwa ko engetela, exikarhi ka swin’wana, wu ta kotisa nhluvukiso lowu yaka emahlweni wa vupfhumba na ikhonomi na nkondletelo wa mfikelelo wa switirhisiwa leswi lawuriwaka hindlela leyi yisekaka emahlweni ya vunjoveri bya mpimo wa le hansi. Swiyimo leswi ringanyetiwaka swi landzela mikanerisano na vakhomaxiave lava faneleke. TiMPA ti ta kandziyisiwa eka Gazate ya Mfumo.

10.0 Khabinete yi pasise Nongonoko wa Matirhelo wa Rixaka (NAP) lowu Pfuxetiweke na ku  va lowu Fambelanisiweke  wa Afrika-Dzonga ku Herisa ku Endliwa ka Mananga, ku Hungutiwa ka Nono ka Misava na ku Hunguta Switandzhaku swa Dyandza (2018-2030). NAP yi lava ku hoxa xandla eka nhlayiso na ntirhiso lowu yisekaka emahlweni wa misava ya hina na swipfuno swin’wana swa ntumbuluko.

Afrika-Dzonga yi pfumerile Ntsombano wa Vun’we bya Tinxaka wa ku Herisa ku Endliwa ka Mananga hi 1997. Hi ku fambisana na Atikili ya 9 ya ntsombano, mavandla ya laveka ku hluvukisa, ku lulamisa na ku tirhisa NAP tanihi xiphemukulu xa qhinga ra ku herisa ku endliwa ka mananga na ku hunguta switandzhaku swa dyandza. Afrika-Dzonga yi hluvukise NAP ya yona yo sungula hi 2004.

C. Milawumbisi

11. Khabinete yi pasise nkandziyiso wa Nawumbisi wo Hundzuluxa wa Vana eka Gazete ya Mfumo leswaku vaaki va nyika mavonelo. Nawumbisi lowu wu lava ku tiyisa ntirhisano wa sisiteme ya nhlayiso wa vana na nsirhelelo hi ku tirhisa ntirhisano wa le xikarhi ka tindzawulo na le xikarhi ka tisekitara.

Mihundzuluxo leyi yi ta angula eka Vuahluri bya Khoto ya le Henhla ya Gauteng N’walungu bya Hukuri 2017, laha eka byona Ndzawulo ya Nhluvukiso wa Vanhu yi leriseke ku lulamisiwa na ku tivisiwa ka mihundzuluxo leyi faneleke ya Nawu wa Vana, 2005, (Nawu wa 38 wa 2005) hi mayelana na xitshunxo xa xinawu eka malawulelo ya sisiteme ya nhlayiso na vuwundli.

12. Khabinete yi pasise ku andlariwa ka Nawumbisi wo Hundzuluxa wa Vukorhokeri bya Poso ePalamende. Nawumbisi lowu wu humelerisa Papila ra Swibumabumelo swa Mfumo ra Pholisi ya ICT leyi Pfanganisiweke ya Rixaka leyi yi pasisiweke hi Khabinete hi Ndzati 2016.

Mivuyelo leyi kunguhateriweke yi fanele ku va na Hofisi ya Poso ya Afrika-Dzonga  leyi phikizanaka, leyi tirhisekaka na ku va leyi yisekaka emahlweni leyi yi nyikaka/humelerisaka vukorhokeri bya vanhu hinkwavo na mfikelelo xikan’we na ncinco wa sekitara ya poso. Nakambe Nawumbisi lowu wu nyika endlelo eka tiadirese ta ndhawu eka miganga ya le tindhawini ta le makaya na ya ndhavuko. Nawumbisi lowu se wu yisiwile eka ku pfumelelana na vaaki.

D. Swiendleko leswi taka

13. Khomferense ya Vuvekisi bya Matiko ya Misava ya Afrika-Dzonga

Phuresidente Ramaphosa hi Ravuntlhanu, 26 Nhlangula 2018, u ta va mutshamaxitulu wa Khomferense ya Vuvekisi leyi simekiwaka ya Afrika-Dzonga eSandton Convention Centre eJoni. Lexi i xiphemu xa nkatsano wa matshalatshala ya ku koka vuvekisi na ku kurisa ikhonomi ya hina.

Hi ku engetela, varhumiwa va vuvekisi va mune lava va thoriweke hi Phuresidente va ta vuyisa xiviko eka khomferense hi ndzima leyi khatsiweke.

14. Samiti ya Ntlawa wa Makumembirhi (G20)

Phuresidente Ramaphosa u rhambiwile hi Chanselara wa Xifederali wa Jarimani, Dkd Angela Merkel ku teka xiave eka Samiti ya Vuvekisi ya G20 –Mabindzu ya Jarimani na Matiko ya Ntwanano na Afrika (CwA), na Nhengeletano ya Mabindzu, leswi havumbirhi swi nga ta khomeriwa eBerlin, Jarimani hi siku ra 30 Nhlangula 2018. Samiti ya Vuvekisi ya G20 yi ta tisa endhawini yin’we mabindzu ya Jarimani na Matiko ya CwA ku valanga swivandlanene swa vuvekisi ehansi ka rimba ra Xinakulobye xa G20. Vavekisi va Jarimani va ta nyika tiphurojeke ta nkoka swinene leti nga ku endlekeni eka nkarhi wa sweswi eka Matiko ya CwA na ku valanga swivandlanene ku yisa emahlweni eka tikokulu. Phuresidente u ta ya eka samiti a ri eka xiyimo xa Mutshamaxitulukulobye wa Ntlawa wo Tsundzuxa wa Afrika wa G20.

Khomferense ya G20 eka CwA yi ta kongomisa eka tindlela leti G20, matiko ya Afrika na mihlangano ya nhluvukiso swi nga tirhisanaka hatona ku kondletela vuvekisi lebyi nga riki bya mfumo na vutekaxiave bya ikhonomi eka mifumo ya Afrika. Nhlengeletano leyi yi ta tlhela yi endla ntirho wo lulamisela eka xiyenge xa Samiti ya G20 eBuenos Aires, Argentina.

15. Vhiki ra Nkongomiso wa Xivijo xa Rixaka

Swirho swa Vurhangerinkulu swi ta teka xiave eka Vhiki ra Nkongomiso wa Xivijo xa Rixaka xa mafambiselo ya xidemokirasi ya vuntlhanu, leri ri nga ta va kona kusuka hi siku ra 12 kufika 25 Hukuri 2018. Leswi swi kotlana na Vhiki ro Vika ra Nongonoko wa Matirhelo wa Khabinete.

Vhiki ra Nkongomiso wa Xivijo ri ta nyika pulatifomo eka swirho swa Vurhangerinkulu bya Rixaka xikan’we na varhangeri va mfumo wa swifundzakulu na wa miganga ku endla tinhlengeletano ta miganga na Swivijo etikweni hinkwaro, hi nkarhi lowu, ku kombisa ntirho wa mfumo wa Rimba ra Maqhinga ra le Xikarhi ka Theme na ku angula eka timhaka leti boxiwaka hi vaakatiko, leswi

Mavhiki mambirhi ya vugingiriki ya ta va kona ehenhla ka xiyimo xa mitlangelo ya malembexidzana mifungho ya Nyimpi yo Lwela Ntshunxeka Manana Albertina Sisulu na Tatana Nelson Mandela, lava havumbirhi bya vona va kombisaka nkoka wa vutihlanganisi na n‘wangulano na miganga leyi va yi korhokeleke.  

D. Swihungwana

Vuhoyozeri

16. Khabinete yi hoyozele Holobye wa swa Rihanyu, Dkd Aaron Motsoaledi, loyi a kumeke masagwati ya Kochon ya xiyimo xa le henhla mambirhi, eka nkhuvu wa masagwati lowu khomeriweke eThe Hague, Nethelands. Sagwati ro sungula ri le ka xiyimo xa munhu a ri yexe xa Holobye xa xiave xakwe na vurhangeri bya xipolitiki eka ku lwisana na rifuva (TB) emisaveni hinkwayo.

Sagwati ra vumbirhi, leri Holobye a nga ta ri avelana na Muchavisekinkulu Nick Hebert, Xirho xa Palamende (MP) eUnited Kingdom, ri ta va eka xiyimo xa vona tanihi vatshamaxitulukulobye va Khokhasi ya TB ya Misava Hinkwayo ya tiMP to huma emisaveni hinkwayo. Sagwati ra Kochon ri ta nyikiwa lembe na lembe eka vanhu na/kumbe mihlangano leyi yi endleke vuhoxaxandla byo tivikana eka ku herisa TB ku nga va ematikweni ya ka vona kumbe emisaveni hinkwayo.

17. Khabinete yi amukela Masagwati ya ku Tekiwa ka Tendzo Emisaveni ya 2018 laha ku vhotiweke Afrika-Dzonga tanihi Ndhawu leyi Endzeriwaka leyi Rhangeke Emahlweni. Durban eKwaZulu-Natal na yona yi tekeriwile enhlokweni tanihi Ndhawu leyi Endzeriwaka ya Madorobakulu leyi Rhangeke Emahlweni naswona hi tekile xidlodlo xa xiyimo xa le henhla xa Hlaluko wa Swikepe lowu Rhangeke Emahlweni wa Afrika. Kapa, eKapa-Vupeladyambu yi kume xidlodlo xa Ndhawu leyi Endzeriwaka ya Mikhuvu na Swiendleko leyi Rhangeke Emahlweni ya Afrika.

18. Khabinete yi amukela ku rhanga emahlweni ka filimi ya laha tikweni leyi thyiweke Nommer 37 hi muendli wa tifilimi Joshua Bradley eUnited States hi siku ra 2 Hukuri 2018. Xitsakisi xa vugevenga leyi endleriweke eCape Flats yi nyikiwile timali hi Ndzawulo ya Mabindzu na Vumaki hi ku tirhisa xikimi xa yona xa Swihlohloteri swa Vaendli va Tifilimi va Vantima lava ha Tumbulukaka va Afrika-Dzonga. Leswi swi ta hoxa xandla eka ku koka vuvekisi byo kongoma bya matiko mambe eka indasitiri ya tifilimi ya Afrika-Dzonga.

Michavelelo

19. Khabinete yi tikatse na Phuresidente Ramaphosa eka ku hundzisa ku tsana na michavelelo:

19.1 eka ku lova ka kutlula 27 wa vanhu, eka nghozi ya swipandzamananganyingi eka N1 N’walungu eLimpopo. Vatirhisi va magondzo va khutaziwa ku va na vukheta emagondzweni ya hina na ku tiyisisa leswaku va landzelela milawu ya gondzo hi mikarhi hinkwayo.

19.2 eka ku lova ka mfungho wa Nyimpi yo Lwela Ntshunxeko, Manana Agnes Msimang. Manana Msimang a ri mugingirikeli wa rimbewu loyi a tinyiketeleke tlhelo Xandla xa Phuresidente ya Ligi ya Vamanana ya African National Congress.  A ri exikarhi vavasati va ntsandzavahlayi lava va hlohloteleke miganga ya ka vona eAfrika-Dzonga hinkwayo ku lwisana na sisiteme ya xihlawuhlawu. U ta lahliwa hi Ravuntlhanu, 26 Nhlangula. Ntirho wa nkosi wu ta sungula hi 08:00 eOur Lady of Cedars Catholic Church eWoodmead, Joni.

19.3 eka ku lova ka nghwazi ya Nyimpi yo Lwela Ntshunxeko tlhelo muamukeri wa Risiva ra Rixaka ra Mendi eka Xitiyanhlana xa Silivhere, Ttn Eric “Stalin” Mtshali.

19.4 eka ku lova ka nghwazi ya ANC Moss Chikane. Ttn Chikane u ve MP hi 1994 endzhaku ka mihlawulo ya xidemokirasi yo sungula ya tiko. Hi 2005, u thoriwile tanihi Muyimeri wa Tiko wa Afrika-Dzonga eka Jarimani.

19.5 eka vanhu Sweden xikan’we na ndyangu wa Mnn Lisbet Palme, 87, loyi a hundzeke emisaveni. Mnn Palme i noni ya khale ka Holobyenkulu Olof Palme loyi a dlaweke hi 1986 naswona loyi Phuresidente Ramaphosa a n’wi hlamuseleke tanihi munghana wa “Afrika-Dzonga”.

20. Ku thoriwa

Ku thoriwa hinkwako ku ta fanela ku landzelela vutiyisisi bya mithwaso na mbhasiso lowu faneleke.

21. Huvo ya SENTECH SOC LIMITED:
a. Mnn Maureen Makole Manyama (mulawuri loyi nga riki xiphemu xa vurhangerinkulu); na
b. Mnn Precious Nompumelelo Sibiya (mulawuri loyi nga riki xiphemu xa vurhangerinkulu).

22. Ku thoriwa hi vuntshwa ka Mnn Gugulethu Brightness Nokukhanya (Poppy) Khoza tanihi Mulawuri: Vuhahisi bya Vaaki bya Huvo ya Vulawuri bya Vuhahisi bya Vaaki bya Afrika-Dzonga.

23. Dkd Molefi Motuku tanihi Muofisirinkulu wa Vurhangerinkulu wa Mintek (nhlangano wa ndzavisiso wa swicelwa wa rixaka wa Afrika-Dzonga).

24. Ttn Terries Salani Ndove tanihi Xandla xa Mulawuri-Jenerala: Vuhangalasi hi Vuntshwa na Nhluvukiso wa Misava eka Ndzawulo ya Nhluvukiso wa le Tindhawini ta le Makaya na Mpfuxeto wa Misava.

Swivutiso:
Manana Phumla Williams –  Muvulavuleri wo Khomela wa Khabinete
Selifoni: 083 501 0139