Khabinete yi hlangane hi Ravunharhu, 7 Mhawuri 2019 eUnion Buildings, ePitori

A. Timhakankulu

1. Swiboho swa Huvo ya Vatirhi na Nhluvukiso wa Ikhonomi ya Rixaka (NEDLAC)

1.1. Khabinete yi tama ya ha vilerisiwa hi mayelana na tilevhele ta le henhla ta vupfumalantirho na tinhlayo ta le hansi ta ku kula ka ikhonomi etikweni ra hina. Mivuyelo ya Ndzavisiso wa Vatirhi wa Kotara eka kotara ya vumbirhi ya 2019 leyi humesiweke hi Tinhlayohlayo ta Afrika-Dzonga, yi kombisa leswaku mpimo wa vupfumalantirho wa ximfumo wu tlakukile hi 1,4 wa tipoyinti ta phesenteji ku ya eka 29,0% loko yi pimanisiwa na ya 2019.

1.2. Khabinete yi tama ya ha tibohile eku lulamiseni mitlhontlho ya swivumbeko leyi ya ka emahlweni yi khumba matirhelo ya ikhonomi ya hina na vuswikoti bya yona ku hlamula eka mitlhontlho ya swa nhluvukiso.

1.3. Ntwanano wa ku hlamula wo hatlisa lowu sayiniweke hi mavandla hinkwawo eka NEDLAC wu tiboha ku hlangana na vakhumbeki n'hweti na n'hweti ku landzelerisa swiboho swa Samiti ya Mitirho swa makumenkombonkombo. Tinhlengeletano ta n'hweti na n'hweti ti ta rhangeriwa hi Presidente Cyril Ramaphosa kusukela hi Ndzati 2019.

1.4. Swiboho hi vakhumbeki hinkwavo – leswi katsaka mfumo, vatirhi, bindzu, mihlangano ya vaaki – swi kongomisa eka tiphurogireme ku tumbuluxa mitirho, tindlela to ololoxa swirhalanganya ku sungula nsimeko, xikan'we na mitwanano yo hlayisa mitirho na tindlela to sivela ku lahlekeriwa hi mitirho. Leswi nga tlhlela swi katsiwa eka swiboho i swiyenge swo hlawuleka leswi kongomeke eka matshalatshala yo kurisa ikhonomi.

2.Ntirhisano wa Afrika-Dzonga-Japan

2.1. Khabinete yi amukela matshalatshala ya ntirhisano exikarhi ka  Afrika-Dzonga na Japan ku lwa na nthyakiso wa tipulasitiki hi ku seketela ku cinciwa ka tifeme ta tipulasitiki ta laha kaya kusuka eka tipulasitiki ta ntolovelo ku ya eka tindlela tin'wana to kota ku hlayisa mbango.

3. Foramu ya Nawu wa Nkateko na ku Kula ka Afrika (AGOA) ya vu18

3.1. Sweswinyana Afrika-Dzonga ri nghenelerile eka Foramu ya vu18 leyi a yi khomeriwe eCôte d'Ivoire ehansi ka nkongomelo: “AGOA na Vumundzuku: Ku hluvukisa Xikombiso xa Bindzu Rintshwa ku Letela Vuvekisi na Bindzu ra Afrika-United States (US)”.

3.2. AGOA i phurogireme ya ntsakelo wa bindzu wa US riri roxe leri nyikaka matikhomelo ya xibalo xa mahala handle ka mpimo wa nhundzu eka ku tlula 6 400 wa swikumiwa kusuka eka matiko ya Afrika ya dzonga wa Sahara lawa ya nge le nawini, ku katsa na Afrika-Dzonga, ku ya eka makete wa US.

3.3. Mikanerisano ya kahle na ku va yo pfuna ya Afrika-Dzonga na muyimeri wa Bindzu wa US yi nyika ku tshuka ku ve na mfikelelo eka makete wa US na vuvekisi bya Amerika eka ikhonomi ya hina, leswi ku nga tindlela ta nkoka ta ku lulamisa ku tumbuluxa mitirho na ku herisa vusweti.

4. Mihlaselo eka swirho swa Vukorhokeri bya Maphorisa ya Afrika-Dzonga (SAPS)

4.1. Mihlaselo leyi ya ha ku va kona eka swirho swa SAPS leswi a swi ri entirhweni exikarhi ka Dorobankulu ra Joni a yi fanelangi ku amukeriwa. Khabinete yi sola swinene mihlaselo naswona yi lerisile maphorisa ya hina na tiejensi to sindzisa nawu ku kuma vaehleketeleriwa handle ka nchavo kumbe ntsakelo wihi na wihi.

4.2. Vumbiwa ra Riphabliki ra Afrika-Dzonga ra 1996 ri lerisa leswaku tiejensi to sindzisa nawu, ku katsa na maphorisa ya hina, va fanele ku sivela, ku lwa na ku lavisa vugevenga, ku tshamisekisa vuhlayiseki bya vaaki, ku sirhelela vatshami va rona na tinhundzu ta vona na ku sirhelela na ku sindzisa nawu.

4.3. Nhlaselo wihi na wihi eka vatirhi vo sindzisa nawu va hina i nhlaselo eka mfumo wa hina na vutifumi bya wona, mihlaselo yoleyo a yi fanelangi yi nga xupuriwi. Hi kombela miganga hinkwayo ku seketela tiejensi ta mfumo wa hina, ngopfungopfu toleto ti sindzisaka milawu ya hina na ku va un’we ku lwisana na migingiriko leyi ya madzolonga na vugevenga lebyi lavaka ku hlasela maphorisa.

4.4. Khabinete yi rhamba tiejensi to sindzisa nawu ku ya emahlweni na ku sindzisa nawu na ku tirhana hi xihatla na volavo va tlulaka milawu ya tiko ra hina. Swinawana swa masipala swi fanele ku landzeleriwa hi mikarhi hinkwayo naswona hi rhamba timasipala hinkwato ta hina ku sindzisa swinawana swa masipala swa hina. Hi tama hi ri tiko leri landzelelaka nawu leri nga ta ya emahlweni ku tiyisisa ku rhula, ntshamiseko na ku humelela ka vaaki va rona.

4.5. Khabinete yi langutela hinkwavo lava tshamaka kumbe va tirhaka eAfrika-Dzonga ku tirhisana na tiejensi to sindzisa nawu ta hina ku lwa na vugevenga na migingiriko yo ka yi nga ri enawini.

4.6. Khabinete yi tshembisa rixaka leswaku tiejensi to sindzisa nawu ta tiko ti ta tirha hi xihatla na ku khoma vanhu lava endlaka vugevenga na ku tlula nawu.   

5. Ku onhiwa ka nhundzu ya mfumo

5.1. Khabinete yi amukela ku hela ka ku kombisa ku vilela loku ka ha ku va ka kona eka Dorobankulu ra Tshwane. Hambiswiritano, a swi amukeleki swinene leswaku vachayeri va mabazi va pfarile magondzonkulu lawa ya nghenaka edorobeni hi mabazi ya masipala, naswona van'wana va vakombisa ku vilela va onhile switirhisiwa na ku tlhela va vikiwa ku va va chavisile swirho swa vaaki. 

5.2. Khabinete yi vilerisiwa hi mayelana na ku kula ka swihumelelo swa ku onhiwa ka nhundzu ya mfumo loku fambisanaka na migingiriko yo kombisa ku vilela etikweni. Mfanelo yo kombisa ku vilela yi sirheleriwile naswona yi hlamuseriwile eka Vumbiwa, naswona ku na tindlela to tala to rhula to lulamisa swivilelo handle ko onha vukorhokeri bya vaaki na nhundzu. Ku lulamisa switirhisiwa leswi onhakeke swi na switandzhaku swa swa timali na swa miganga,  leswi khumbaka hi ndlela yo ka yi nga ri kahle vaaki lava tirhisaka switirhisiwa swoleswo siku na siku.

6. Ku hakeriwa ka vavabyi va rifuva ra migodi

6.1. Khabinete yi amukele ku pasisiwa ka ku hakeriwa ka matimu ka R5 wa tibiliyoni hi Khoto ya le Henhla ya Gauteng, leswi nyikaka mahungu yo tiya eka tikhamphani ta migodi ku rhangisa emahlweni vuhlayiseki bya vatirhi ku sivela mavabyi lawa ya nga tshukaka ya ve kona nkarhi wo leha endzhaku ka ku ya ephenxenini ka vona.

6.2. Vuahluri bya Khoto ya le Henhla byi ta endla leswaku magidigidi ya khale ka vatirhi va le migodini va ririsiwa eka ku vaviseka na ku xaniseka loku va ku tiyiseleke endzhaku ko khomiwa hi mavabyi lama khomanisiweke na mikarhi yo leha yo tirha emigodini.

6.3. Khabinete yi tlhela yi ndhundhuzela swipanu swa swa nawu, ku katsa na mpfuno wa swa nawu, leswi yimeleke mavandla yo hambanahambana eka nandzu wo leha lowu heleleke eka ku ririsiwa ka khale ka vatirhi va le migodini kumbe vadyandzhaka va vona va le nawini, eka xiphemu xa vatirhi va le migodini lava va hundzeke emisaveni, endzhaku ka loko va xanisiwile hi rifuva ra migodi kumbe tinxaka tin'wana ta vuvabyi bya rifuva lebyi va byi kumeke emigodini yin'wana endzhaku ka 12 Nyenyankulu 1965.

6.4. Tikhamphani ta migodi ta tsevu – African Rainbow Minerals, Anglo American, AngloGold Ashanti, Gold Fields, Harmony na Sibanye-Stillwaters – swin'we na magqwetha ya vakoxi, va ta lulamisa Tshiamiso Trust, leyi nga ta tiyisisa leswaku vatirhi va le migodini lava ringaneleke kumbe vadyandzhaka va vona lava nge le nawini va kuma ndziriso.

7. Ntwanano wa Mozambique

7.1. Khabinete yi amukela ku sayiniwa ka Ntwanano wa Ndzivalelano na ku Rhula eMozambique hi Ravumbirhi, 6 Mhawuri 2019, tanihi mfungho wa vun'we na vanhu va Mozambique, naswona hi ku seketela ku rhula na ntshamiseko etikweni.

7.2. Ntwanano wu landzela n'wangulano wa swa tipolotiki lowu humeleleke exikarhi ka  Mfumo wa Mozambique na Nhlangano wo Tiarisa wa Rixaka wa le Mozambique, lowu heteleleke eku sayiniweni ka ntwanano wo herisela makumu ku lwa ka masocha hi ti1 Mhawuri 2019.

7.3. Afrika-Dzonga na Mozambique va avelana xinghana xa ximbirhi, xa swa tipolitiki, swa ikhonomi na vuxaka bya miganga leswi seketeriweke hi ku twanana ka khale loku tiyeke ka kusukela eka malembe ya nyimpi ya ntshuxeko. Presidente Ramaphosa na Tipresidente ta Matiko tin'wana to tala kusuka eSADC va nghenele ku ntirhi wo sayina.

8. Caster Semenya

8.1. Khabinete yi khomiwe hi tingana leswaku xitsutsumi xa hina, Caster Semenya, a nge pfumeleriwi ku sirhelela xidlodlo xa yena xa misava xa 800m eka Tinghwazi ta Misava eDoha, Qatar. Leswi swi landzela xiboho hi khoto ya le Swiss leyi seketeleke xiboho xa Nhlangano wa Swipotso wa Matiko hinkwawo lexi lavaka leswaku a nwa murhi lowu hungutaka testosterone.

8.2. Khabinete yi seketela hi ku hetiseka Man. Semenya tanihi loko a aphila na ku lwela timfanelo ta ximunhu ta yena. Ku fana na switsutsumi hinkwaswo, u na mfanelo yo phikizana handle ko sindzisiwa ku cinca mirhi wa yena hi ku tirhisa murhi wihi na wihi.

9. Tiharhi ta Rixaka

9.1. Khabinete yi rhamba MaAfrika-Dzonga ku langa vanhu lava va vonaka va fanerile ku va va nyikiwa ku xixima ka le henhla ka tiko, Tiharhi ta Rixaka.

9.2. Masagwadi lawa ya xixima MaAfrika-Dzonga na vahlampfa va ndhuma lava hoxeke xandla eka ku humelela ka Afrika-Dzonga ro ntshuxeka, ra vun'we, ra nkaxihlawuhlawu, ra nkaxihlawularimbewu, ro humelela na ra xidemokirasi hi tindlela to hambanahambana.

9.3. Ku langiwa ka Tiharhi ta Rixaka ta 2020 ku ta pfala hi ti 31 Mhawuri 2019 naswona ntirho wa masagwadi wu ta va kona hi Dzivamisoko 2020. Tifomo to langa ta kumeka eka webusayiti ya Hofisi ya Presidente: www.thepresidency.gov.za. Swirho swa vaaki swa khutaziwa ku khomanisa nsusumeto eka munhu loyi a langiweke.

B. Swiboho swa nkoka

1.1. Ntungu wa vuvabyi bya xitsongwatsongwana xa Ebola

Holobye wa Vuxaka bya Matiko ya Misava na Ntirhisano, Dok.  Naledi Pandor na Holobye wa Rihanyu, Dok. Zweli Mkhize, va hlamusele Khabinete hi ntungu, xikan'we na rifu leri vangiweke hi Ebola eDemocratic Republic of Congo na mixungeto ya le henhla leyi vangiwaka eka matiko ya le kusuhi.

1.2. Vuvabyi byi hundziseriwa kusuka eka munhu ku ya eka munhu un'wana hi ku khumbana na ngati na swihalaki swa mirhi swa vanhu lavanga na vuvabyi. Hi ku ya hi Nhlangano wa Rihanyu wa Misava, Afrika-Dzonga ri tlawahatiwe tanihi rin'we ra matiko ya eAfrika-Dzonga leri nga na nxungeto wa le hansi.

1.3. Khabinete yi tlhele yi hlamuseriwa hi xiyimo xa ku lulama ku tirhana na timhangu ta Ebola leti nga tshukaka ti humelerile etikweni ra hina. Mahlelelo ya nxungeto yo hambana yanharhu lawa ya endliweke ya tiyisisile xiyimo xa phurofayili ya Ebola ya nxungeto wa le hansi ya Afrika-Dzonga. Tindlela ta xirindzamhangu ta rihanyu ra nkoka se ti simekiwile etikweni ra hina ku katsa na ku vekiwa ka swibedhlele leswi langiweke eka swindzankulu hinkwaswo swa hina loko ho tshuka hi fanele ku tirhana na Ebola. Handle ka swibedhlele leswi langiweke, tindlela ta xirindzamhangu ti katsa switirhisiwa swa ku xopela emindzilekanini, vuhlanganisi xikan'we na tilaborotari leti langiweke.

1.4. Khabinete yi seketele tindlela ta xirindzamhangu leti vekiweke ku tiyisisa leswaku tiko ra hlamula loko ko tshuka ku ve na vuvabyi. Hambiswiritano hi lava ku tiyisisa tiko leswaku Afrika-Dzonga ri tama ra ha ri tiko ra nxungeto wa Ebola wa le hansi.

C. Mitlangu leyi ta ka

1. Siku ra Vavasati ra Rixaka

1.1. Hi Ravuntlhanu, 9 Mhawuri, tiko ri ta va ri tlangela Siku ra Vavasati ra Rixaka, leri funghaka nyimpi yo lava ku va tiko ra ntshuxeko eka madzolonga yo fambelana na rimbewu, nkaxihlawuhlawu na nkaxihlawularimbewu, ehansi ka nkongomelo: “25 wa Malembe ya Xidemokirasi: Ku kurisa Afrika-Dzonga ra Ntshuxeko wa Vaxisati”.

1.2. Presidente Ramaphosa u languteriwe ku nyika mbulavulonkulu eVryburg Showgrounds, eka Xifundza xa Dok. Ruth Segomotsi Mompati, N'walungu Vupela-dyambu.

1.3. N'hweti ya Vavasati se yi vone ku sungula ka ku simekiwa loku kongomisaka eka ku  nyika matimba na nsirhelelo wa vavasati, ku katsa na ku thoriwa ka swirho hi Presidente Ramaphosa eka khomixini ya Ndzingano wa Rimbewu (CGE). CGE i nhlangano wa nawu lowu tumbuluxiweke ku tlakusa nhlonipho wa ndzingano wa rimbewu na nsirhelelo, nhluvukiso na ku kumiwa ka ndzingano wa rimbewu.

1.4. Vavasati va na ntirho wa nkoka ku wu endla eku akeni ikhonomi ya tiko, ku tumbuluxa mitirho na ku tlakusa mindyangu yi huma evuswetini. Ku nyika matimba eka vavasati i swa nkoka eku heriseni ka ndzhendzheleko wa nxaniso lowu nga ku xaniseni ka muganga wa MaAfrika-Dzonga ya hina. Khabinete yi rhamba vakhumbeki hinkwavo ku rhangisa emahlweni ku tlakusiwa ka vavasati na ku nghenela migingiriko leyi tlangelaka siku ra Vavasati ra rixaka mundzuku.

2. Samiti ya Muganga wa Nhluvukiso wa le Dzongeni wa Afrika (SADC)

2.1. Presidente Ramaphosa u ta rhangela vurhumiwa bya Afrika-Dzonga ku nghenelela eka samiti ya vu39 ya Tipresidente ta Matiko hi ti 17 na 18 Mhawuri 2019.

2.2. Hi nkarhi wa samiti, Presidente ya Tanzania John Magufuli u ta teka vutshamaxitulu bya SADC kusuka eka ntangha ya yena, Presidente Hage Geingob.

2.3. Samiti ya SADC yi tlhela yi languteriwa ku kanela hi timhaka to tala, ku katsa na ku simekiwa ka makungu ya matirhelo ya rhijini na tiphurogireme ta xirhangana to fana na vutumbuluxavumaki, bindzu, nhluvukiso wa switirhisiwa, ku tumbuluxiwa ka palamende ya rhijini, na mahlanganiselo ya ku rhula na vusirheleri eka rhijini.

D. Swihungwana

1. Michavelelo

Khabinete yi rhumele michavelelo eka:

1.1. vanhu va Riphabliki ra Tunisia endzhaku ka ku hundza emisaveni ka Presidente Beji Caid Essebsi.

1.2. va ndyangu na vanghana va Toni Morrison, mutsari na muwini wa Nobel Prize ya laureata, loyi a hundzeke emisaveni a ri na vukhale bya 88 wa malembe. Mutsari loyi a hoyozeriwaka u rhekodile ntokoto wa Afrika-Amerika hi tifikixini eka malembe-khume ya ntlhanu, hi tinovhele ku katsa na Beloved na The Bluest Eye.

1.3. vanhu va le India endzhaku ka rifu ra mutivinkulu wa tipolotiki wa India Sushma Swaraj, 67, eNew Delhi. Swaraj a ri Holobye wa Matikomambe wa tiko kusuka hi 2014 ku fika 2019. A ri wansati wa vumbirhi ku kuma xitulu lexi eka matimu ya India.

2. Vuhoyozeri na ku Navelela swa Kahle

Khabinete:

2.1. yi ndhundhuzela ntlawa wa 45 Working on Fire na varhangerinkulu va vona, lava tekeke kwalomu ka  masiku ya 30 va lwa na ndzilo eProvince of Alberta eVupeladyambu bya Canada. Xipanu xi rhumeriwile ku pfuna kulwa na ndzilo wa nhova wukulu eChuckegg Creek lowu hiseke ku tlula 350 000 wa tihekitara kusukela hi Mudyaxihi 2019, endzhaku ka xikombelo hi Senthara ya Ndzilo wa Nhova ya le Xikarhi ka Tiejensi.

2.2. hoyozela vahlamberi va hina lava endleke tiko ri tinyungubyisa eka Vunghwazi bya Misava FINA 2019 eSouth Korea. Zane Waddell u kumile nsuku eka ku hlambela hi nhlana ka 50m, Chad le Clos u kumile tiburonzo timbirhi eka ku hlambela xiphaphatana ka 100m na 200m, naswona Tatjana Schoenmaker u kumile silivhere eka ku hlambela hi nhlana ka 200m.

2.3. navelela xipanu xa baseball xa Malembe ya le hansi ka 18 xa Afrika-Dzonga swa kahle loko va hahisela ehenhla mujeko wa hina eka mpikizano wo humesana wa Khapu ya Misava eDzonga wa Korea kusukela hi ti 30 Mhawuri ku fikela 8 Ndzati 2019.

2.4. hoyozela Khanyisile Mthetwa, muchayi wa fulutu, loyi a nga MuAfrika wo sungula ku hlawuriwa tanihi muamukeri wa (2019) wa Myrna Brown International Scholarship, lexi nyikiwaka hi Nhlangano wa Fulutu wa Rixaka wa Amerika.

Swivutiso:
Man Phumla Williams – Muvulavuleri wa Khabinete wo Khomela
Selifoni: 083 501 0139