Khabinete yi hlangane hi Ravunharhu, 21 Hukuri 2018, eTuynhuys, Kapa.

A.    Xiyimo xa Khabinete eka timhakakulu

1.    Vuvekisi

1.1. Khabinete yi amukela Foramu ya Vuvekisi ya Afrika leyi simekiweke yi famba kahle leyi khomiweke kusuka hi siku ra 7 kufika 9 Hukuri 2018 eSandton Convention Centre eGauteng. Mifumo ya Afrika na mabindzu, mihlangano ya swa timali ya matiko ya misava na vatirhisani va nhluvukiso van'wana va kongomise eka ku endla Afrika yi va rirhangu ra matiko ya misava leri landzelaka eka vuvekisi.

1.2. Eku pfaleni ka khomferense 45 wa mitwanano, leyi nga na nkoka wa US$32 wa tibiliyoni, ku ngheniwile eka yona ku vuyerisa tikokulu. Eka sweswo, Afrika-Dzonga yi ta vuyeriwa kusuka eka US$6.8 wa tibiliyoni eka vuvekisi.

2. Samiti ya Yuniyoni ya Afrika (AU)

2.1. Khabinete yi khutaziwa hi mikanerisano eka Samiti ya AU leyi khomeriweke eAddis Ababa, Ethiopia hi siku ra 17 na 18 Hukuri 2018, laha Phuresidente Cyril Ramaphosa a tekeke xiave. Nhlengeletano leyo ka yi nga Tolovelakangi eka tiphurosese ta mpfuxeto leti yaka emahlweni leti a ti kunguhateriwile ku tumbuluxa AU leyi tirhaka kahle, leyi nga tlangisiki swipfuno na ku va leyi nyikiweke matimba hi vuntshwa leyi kotaka ku fikelela swirhangana swa tikokulu na swikongomelokulu leswi hlamuseriweke eka Ajenda 2063, leswi swi nga rimba ra maqhinga eka ncinco wa vaaki na ikhonomi wa Afrika eka 50 wa malembe lama taka.

2.2. Mpfuxeto wa AU i phurosese leyi yaka emahlweni, laha swin'wana swa swibumabumelo swa yona se swi tirhisiweke, ngopfungopfu hi ku fambelana na vutiboheleri bya ku va na mifumo leyi nga swirho swa AU yi byarha vun'wini lebyikulu bya ku nyika timali eka nhlangano lowu.  Matiko yo tala ya ya emahlweni ya sayina Ntwanano wa Mabindzu ya Nkaswipimelo ya Tikokulu ra Afrika ku tiyisisa leswaku Tikokulu ri humelerisa ntwanano wa mabindzu ya nkaswipimelo ya tikokulu hinkwaro.

3. Vutirhisani bya Xiqhinga na Yniyoni ya Yuropa (EU)

3.1. Khabinete ya tsaka hi mbuyelo lowunene wa Samiti ya Afrika-Dzonga – EU ya vu7 leyi khomiweke hi siku ra 15 Hukuri eBelgiu.m Mivuyelo na vutiboheleri lebyi endliweke eka samiti ku aka ehenhla ka pfhumba leri nga si tshama ri vakona ku veka ku kula ka ikhonomi na ku tumbuluxiwa ka mitirho exikarhi ka ajenda ya rixaka ya Afrika-Dzonga.

3.2. Afrika-Dzonga i tiko ra Afrika ri ri roxe naswona hi rin'wana ra matiko ya 10 emisaveni hinkwayo leri nga na Xinakulobye xa Xiqhinga na EU. EU i mutirhisani wo bindzurisa lonkulu wa Afrika-Dzonga naswona i muvekisi wa matiko mambe lonkulu tanihi biloko, leyi yimelaka 73.7% ta switoko hikwaswo swa Vuvekisi byo Kongoma bya Matiko Mambe etikweni.

3.3. Phuresidente Ramaphosa vhiki reri u rhurhele Phuresidente xa Rhiphabuliki ya Xifederali ya Jarimani, Ttn Frank-Walter Steinmeier, eka Vuendzeri bya Mfumo eka Afrika-Dzonga. Jarimani hi yin'wana ya vavekisi va matiko mambe lavakulu eAfrika-Dzonga, leyi nga na kutlula 6000 wa tikhamphani ta Jarimani leti nga na marhavu kumbe vuhumesi etikweni, yi hlayisa kwalomu ka 100 000 wa mitirho.

3.4. Vuendzeri lebya Mfumo byi vange ku sayiniwa ka mitwanano ya mabindzu na vuvekisi exikarhi ka matiko lamambirhi, naswona byi kotise varhangeri havambirhi ku kanela hi swiphiqo swa matikonyingi na ku tirhisana swinene tanihi swirho leswi nga riki swa nkarhi hinkwawo swa Khansele ya Nsirhelelo ya Vun'we bya Tinxaka (UN) ku ringana theme ya malembe mambirhi kusuka hi 2019 kufika hi 2020.

4. Mpfuxeto wa misava

4.1. Khabinete yi lemuke leswaku Komiti ya Nkambisiso wa Vumbiwa ya Nhlanganelo ya Palamende yi amukele xiviko xa yona lexi xi seketelaka ku hundzuluxiwa ka Xiyenge xa 25 xa Vumbiwa ra Rhiphabuliki ya Afrika-Dzonga ra 1996. Hundzuluxo lowu wu ta endla swi koteka eka Mfumo ku teka vun'wini bya misava ku ri hava ndziriso ku vuyerisa vaaki. Xiviko xa komiti xi languteriwa ku andlariwa eka Huvo ya Rixaka eka njhekajekisano.

4.2. Phurosese yo tinhlanganisa na vaaki yi endle mihlangano yo tala yi rhumela swibumabumelo eka Nawumbisi lowu naswona tinhlengeletano to twa miehleketo ya vaaki ti khomiwile eka swifundzakulu swa hinkwaswo. Vumbiwa kufika sweswi ri hundzuluxiwile ka 17 hi phurosese yo tihlanganisa na ku katsa vanhu hinkwavo.

4.3. Mfumo wu tshama wa ha tibohe eka endlelo ra mpfuxeto wa misava lowu nga na vutihlamuleri leri nga ta vuyerisa munhu un'wana na un'wana. Khabinete ya tiyisisa leswaku mfumo wu xixima mfumo wa nawu naswona, hi mikarhi hinkwayo, wu ta endla hi ku fambisana na Vumbiwa.  

5. Vuahluri bya Khoto ya Vumbiwa

5.1. Khabinete yi amukela vuahluri bya Khoto ya Vumbiwa leyi boheke leswaku Nawu wa Swicelwa na Nhluvukiso wa Swipfuno swa Oyilimbisi, 2020 (Nawu wa 28 wa 2002) lowu wu fumaka ku nyikiwa ka timfanelo ta vucelamigodi, wu fanele ku hlayiwa swin'we na Nawu wa Nsirhelelo wa Timfanelo ta Misava leti nga riki ta Ximfumo, 1996 (Nawu wa 31 wa 1996), lowu wu sirhelelaka timfanelo ta misava leti nga sirhelelekangiki.

5.2. Vuhluri bya muganga wa Lesetlheng eN'walungu-Vupeladyambu wu komba masungulo ya timfanelo ta misava leti vanhu lava a va tshikeleriwile emikarhini leyi nga hundza va Afrika-Dzonga a va pfumatiwile tona eka tinxaka to hlaya. Laha vucelamigodi byi hlohlotela eka matshamelo, mindyangu na miganga, vanhu lava khumbekaka hi ku kongoma hi vucelamigodi va fanele ku pfumela ku cinca kwihi kumbe kwihi loku khumbaka timfanelo ta vona ta misava.

6. Mivuyelo ya oditi

6.1. Khabinete yi amukela na ku hoyozela tindzawulo na mavandla ya mfumo lama yaka emahlweni hindlela yo fanana ya ku kuma mivuyelo ya oditi yo basa. Leswi swi ta endzhaku ka ku humesiwa hi Oditara-Jenerala (AG) Kimi Makwetu ka Xiviko xa Oditi ya Malawulelo ya Timali ta Mfumo xa lembeximali ra 2017/18.

6.2. Hambisiwiritano Khabinete yi vilerisiwa hi xiviko lexi xi kombaka ku ya ehansi ko angarhela eka mivuyelo ya oditi ya tindzawulo tin'wana ta mfumo wa rixaka na wa swifundzakulu na mavandla ya tona. Ku sayiniwa ku va nawu ka Nawumbisi wo Hundzuluxa wa Oditi ya Mfumo hi Phuresidente Ramaphosa, leswi swi nga ta tiyisa ntirho wa Hofisi ya AG, swi ta pfuna ku endla va tihlamulela lava va yaka emahlweni na ku tsan'wa rimba ra mfumo.

6.3. Khabinete yi khutaza tindzawulo na mavandla hinkwawo ku tirha hi miphalalo yo lulamisa eka swiphiqo hinkwaswo leswi funghiweke hi AG na ku veka ndzima tihlo nkarhi na nkarhi ku tirhana na swiphiqo ku nga si fika ndzhendzeleko wa oditi ya nkarhi lowu taka.  

7.  Vuhlayiseki na Nsirhelelo

7.1. Khabinete ya tiboha ku seketela Pfhumba ra Nguva ya Makhisimusi yo Hlayiseka ya Rixaka leyi simekiweke hi Holobye wa Maphorisa Bheki Cele ehansi ka nkongomelo wa “Operation Quiet Storm”.
 
7.2. Pfhumba leri ri kongomisa eka ku endla Afrika-Dzonga yi va ndhawu yo hlayiseka tanihiloko hi tshinelela nguva ya tiholideyi ta ku hela ka lembe. Vukorhokeri bya Maphorisa bya Afrika-Dzonga byi ta endla mitirho etikweni hinkwaro edorobeni rin'wana na rin'wana, emugangeni na le lokixini kufikela ku hela ka Sunguti 2019. Va ta kongomisa eka maphorisa lama vonakalaka, loko ku ri karhi ku endliwa mitirho ya vulemukisi na nsivelo wa vugevenga byo hlawuleka.

7.3. Khabinete yi kombela vanhu hinkwavo eAfrika-Dzonga ku ya emahlweni va tirhisana na maphorisa eka ku endla miganga yi tshama yi hlayisekile. Vatswari na vahlayisi va xinawu na vona va tsundzuxiwa ku va xa xalamuka swinene eka ku hlayisa vana va vona hi nkarhi wa nguva ya makhisimusi leyi nga eku teni.   

7.4. Nakambe Khabinete ya tiboha ku seketela pfhumba ra Vuhlayiseki bya le Magondzweni bya Nguva ya Makhisimusi, leri simekiweke hi Holobye wa Vutleketli, Dkd Blade Nzimande, eLimpopo hi ku hela ka vhiki.

7.5. Nsimeko lowu wu kotlana na Samiti ya Vuhlayiseki bya le Magondzweni ya masiku mambirhi ya lembe na lembe na Siku ra ku Tsundzuka ra Misava ra UN ra lava weriweke hi khombo ra mitlumbano ya le magondzweni.  Swi ta vuyerisa ku hanya kahle ka hina leswaku hinkwerhu hi tirha xiphemu eka ku tiyisisa leswaku ku va na nguva ya makhisimusi leyi hlayisekeke hi ku chayela hindlela ya vutihlamuleri na ku landzelela milawu ya gondzo.

8. Biloho ra Maputo-Catembe

8.1. Khabinete yi hoyozela vainjhiniyara va Afrika-Dzonga lava khumbekeke eka nhluvukiso lowu nga wa nkoka eka matimu wa biloho ro cinkinya ro leha kutlula hinkwawo eAfrika. Biloho ra Maputo-Catembe ri akiwile hi Khamphanikulu ya Magondzo na Mabiloho ya Chayina naswona ri khomanisa Maputo eMozambique na KwaZulu-Natal.

8.2. Phuresidente wa Mozambique, Ttn Filipe Nyusi, u pfule ximfumo Biloho ra Maputo-Catembe ro leha tikhilomitara tinharhu, leri ri akiweke hi mune wa malembe hi ndhurho wa US$785 wa timiliyoni.

8.3. Nhluvukiso lowu wu ta hlohlotela mabindzu na vupfhumba exikarhi ka Mozambique na Afrika-Dzonga hi nkarhi wa ku tekiwa ka rendzo exikarhi ka Maputo kuya eka Hlaluko wa Kosi endzilakanini wa Ribuwu ra le Vuhumadyambu ra KwaZulu-Natal lowu hunguteke hindlela ya xiyimo xa le henhla kusuka eka tsevu wa tiawara kufika eka 90 wa timinete.

B. Swiboho swa Khabinete

9. Nongonoko wa Vhiki ro Nyika Vuxokoxoko bya Matirhelo

9.1. Khabinete yi nyike vuxokoxoko eka swiviko swa tindzima eka mivuyelo ya swirhangana eka nkarhi lowu sungulaka hi 1 Dzivamisoko  2018 kufika hi 30 Ndzati 2018. Tindzawulo leti tirhaka exikarhi ka swikatsa leswi ku simeka 14 wa mivuyelo leya swirhangana ti ya emahlweni ti fikelela swiphakeriwa swa tona vini. Mivuyelo leyi yi huma eka Rimba ra Maqhinga ra le Xikarhi ka Theme na kusuka eka Xivono xa 2030 xa Kungu ra Nhluvukiso ra Rixaka.

9.2. Khabinete yi pasisile xibumabumelo xa goza leri lavekaka ku tirhana na mitlhontlho leyi khumbaka nsimeko. Swiviko leswi swi kandziyisiwle eka webusayiti ya DPME (www.dpme.gov.za).

10. Nongonoko wa Vuhumesi na Nhluvukiso wa Swipandzamananga (APDP)

10.1. Khabinete yi pasise ku engeteriwa ka APDP kusuka hi 2021 kufika hi 2035 hi mihundzuluxo ku seketela Kungukulu ra Swipandzamananga ra Afrika-Dzonga (SAAM).

10.2. SAAM yi kongomisa eka swiyenge swa tsevu: Ku tirhisiwa hindlela leyi vuyerisaka makete wa le tikweni; Nhluvukiso wa makete wa Xifundza; Nhluvukiso wa swimakiwakulu; ncinco wa vumaki, na nhluvukiso wa thekinoloji na swikili leswi fambelanaka.

10.3. Mihundzuluxo leyi exikarhi ka swin'wana yi lava ku hlohlotela tilevhele ta le henhla ta ku engeteriwa ka nkoka wa laha tikweni ku tumbuluxa swivandlanene swa mitirho yo engetela. Vulanguteri na nkambelo wa nongonoko lowu na swiendleko swa vumaki leswi fambelanaka swa antswisiwa ku tiyisisa leswaku ku va na ndzima eka xivono na swikongomelo swa SAAM.
 
10.4. Holobye wa Mabindzu na Vumaki, Dkd Rob Davies, u ta nyika vuxokoxoko eka swihangalasamahungu hi mihundzuluxo leyi hi Ravuntlhanu, 23 Hukuri 2018.

C. Milawumbisi

11. Khabinete yi pasise Nawumbisi wa Hakelo yo Engetela ya Oditi ya Mfumo wa 2018 (Public Audit Excess Fee Bill of 2018) leswaku wu andlariwa ePalamende. Nawumbisi lowu wu lulamisela Oditara-Jenerala ku teka goza ro lulamisa ku tiyisisa leswaku milahleko leyi Mfumo wu hlanganaka na yona, laha swi kotekaka, yi vuyisiwa na ku kongomisa mihambuko yo tivikana leyi ehleketeleriwaka yo karhi eka vulavisisi. Nawumbisi lowu wu ya emahlweni ku lava ku nyika matimba eka AG ku tirha ntirho wa oditi ya matiko ya misava a ku endla tioditi ta matirhelo, na ku fambelanisa milulamiselo ya mafumelo ya AG eka maendlelo lamanene ya nkarhi wa sweswi.

D. Swiendleko leswi Taka

12. 100 #WomenOfFortitude

Endzhaku ka nkarhi wa ku boxiwa ka mavito, 100 #WomenOfFortitude yi ta pfuriwa eUnion Buildings ePitori hi siku ra 22 Hukuri 2018. Komiti ya le Xikarhi ka Tindzawulo eka Malembexidzana ya Nelson Mandela na Malembexidzana ya Albertina Sisulu yi tivise hi siku ra 11 Nhlangula 2018 pfhumba ra #WomenOfFortitude tanihi un'wana wa migingiriko ya Malembexidzana ya Manana Sisulu.

Pfhumba ra #WomenOfFortitude i nhlangano wa 100 ra vavasati ra ku hlohlotela mbulavurisano wa hilaha vavasati namuntlha va nga yisaka emahlweni ndzhaka ya Manana Sisulu.

13. 16 wa Masiku ya ku Lwisana na Madzolonga yo ya hi Rimbewu (GBV)

Ndzawulo ya Vamanana yi le ku kondleteleni na ku katsakanya khalendara ya swiendleko ya mfumo eka Pfhumba ra 16 wa Masiku ya ku  Lwisana na GBV kusuka hi siku ra 25 Hukuri kufika 10 N'wendzamhala 2018. Swirho swa Vurhangerinkulu bya Rixaka xikan'we na varhangeri va swifundzakulu na va miganga va ta endla swiendleko swo kongomana na photifoliyo/sekitara etikweni hinkwaro hi mapfhumba ya ku vulavurisana na miganga. Minongonoko ya mfumo leyi koxometiweke yi nga hlahluviwa kusuka eka from www.gov.za/16DaysofActivism2018.  

Khabinete yi hlohlotela maAfrika-Dzonga hinkwavo ku tirhisa pulatifomo leyi na ku teka xiave eka xiendleko xa mfumo lexi nga ekusuhi na vona. Vaakatiko lava nga na ku tsakela kun'we na mihlangano ya vavasati yin'wana yi khutaziwa ku tata tikhalendera ta yona hi swiendleko swa nkarhi lowu.

MaAfrika-Dzonga hinkwavo va khutaziwa ku tirhisana ku tekela enhlokweni xirhambo eka #HearMeToo, hi ku yingisela mpingu wa vavasati, kutani va teka goza ku herisa maxangu ya mixaka hinkayo ya madzolonga ehenhla ka vavasati.

E. Vuhoyozeri

14. Khabinete yi hoyozela tinghwazi ta mitlangu hinkwato leti endlaka Afrika-Dzonga yi tinyungubyisa. Mifikelelo ya lavaya va tirheke kahle swinene etimbaleni ta vona ta mitlangu, yi amukeriwile eka nkhuvu wa Masagwati ya mitlangu wa 2018 lowu wa ha ku vaka kona ku nga ri khale.  

14.1. Caster Semenya wa Afrika-Dzonga u amukele misuku yimbirhi hi ku wina sagwati ra N'wamitlangu wa Lembe leri rhandziwaka ngopfu swin'we na Sagwati ra N'wamitlangu wa Xisati wa Lembe.

14.2. Muhlamberi wa xiyimo xa le henhla wa Afrika-Dzonga Chad le Clos u wine Sagwati ra N'wamitlangu wa Xinuna wa Lembe.

14.3. Ndodomzi Ntutu u wine Sagwati ra N'wamitlangu wa Xinuna wa Lembe loyi a nga na Vutsoniwa.

14.4. Anrune Liebenberg u wine Sgwati ra N'wamitlangu wa Xisati wa Lembe loyi a nga na Vutsoniwa.
 
14.5. Banyana Banyana u wine Sagwati ra Xipanu xa Lembe ra xiyimo xa le henhla.  Banyana Banyana yi wine meche wa yona wo sungula na Nigeria eka Khapi ya Tinxaka ya Vavasati ya 2018 (AFCON).

14.6.  Bafana Bafana yi tlange ku ringana hi 1-1 eka meche wo hundzela emahlweni wa AFCON na Nigeria.

14.7. Xipanu xa Rhagabi xa Afrika-Dzonga xa hoyozeriwa eka matirhelo ya xona naswona hi va navelela leswinene eka meche wa xona lowu taka na Wales hi siku ra 24 Hukuri  2018.

Khabinete yi kombela maAfrika-Dzonga ku ya emahlweni va seketela vatlangi va xinuna na va xisati va tiko.

15. Nakambe Khabinete yi hoyozela:

15.1. Holobye wa Sayense na Thekinoloji Mmamoloko Kubayi-Ngubane, loyi vito ra yena ri boxiweke ku tirha eka Khansele ya Forau ya Ikhonomi ya Matiko ya Misava eka Ncinco wa Tifeme wa Vumune, lowu vumbiwaka hi mfumo vaaki lava nga na ku tsakela kun'we na swidyondzeki. Leswi swi ta pfuna matiko emisaveni hinkwayo ku angula na ku tirhisa hindlela leyi vuyerisaka swivandlanene leswi tisiwaka hi Ncinco wa Tifeme wa Vumune.

15.2. Holobye wa Timali Tito Mboweni eka ku thoriwa ka yena eka Bodo ya Valawulathirasiti ya Nkwama wa ku Rhula wa Misava, lowu wu nga ta nyika timali eka migingiriko ya xidipulomati yo lamula no sivela, swilaveko swa vuswikoti bya mihlangano, na mitirho yo seketela ku rhula eAfrika. Tanihi xirho xa Bodo ya Vulawulathirasiti, Holobye Mboweni u ta hoxa xandla eka nkhomano wa xiqhinga na mafumelo lama antswisweke, na vuangameri bya swa timali na mafambiselo bya Nkwama wa ku Rhula.  Ku thoriwa ka valawulathirasiti va Nkwama wa ku Rhula wa AU i gozakulu eka nsimeko wa ku nyikiwa ka timali ka ajenda ya AU, leswi swi nga xiphemu xa phurosese ya mpfuxeto wa mihlangano leyi yaka emahlweni.

15.3. Holobye wa Dyondzo ya le Henhla na Vuleteri Naledi Pandor, loyi a nga ta tlhomiwa Risiva ra Rixaka ra Furwa ra Sagwati ra Vuthu ra Nxiximo hi Ravuntlhanu, 30 Hukuri 2018. Sagwati leri ri tekela enhlokweni mifikelelo na mitirho ya yena leyi nga erivaleni ya vutomi hinkwabyo eka ku kondletela na ku yisa emahlweni ntirhisano exikarhi ka Furwa na Afrika-Dzonga eka xiyenge xa Sayense na Thekinoloji. Nkhuvu lowu wu ta khomeriwa endhawini ya vutshamo ya Muyimeri wa Furwa eka Afrika-Dzonga ePitori.

F. Lava thoriweke

Lava thoriweke hinkwavo va fanele ku landzelela vutiyisisi bya mithwaso na mbhaso lowu faneleke.

16. Tinhloko ta swifundzakulu ta Ndzawulotsongo xa Vulavisisi bya Vugevenga bya Xirhangana (Hawks):

16.1. Free State: Burigadiya Kubandran Moodley; na

16.2. N'walungu-Vupeladymabu: Meja-Jenerala Dumisani Patrick Mbotho.

17. Ku thoriwa hi vuntshwa ka Adv Makhosini Solomon Msibi tanihi CEO wa Khamphanikulu ya Malawulelo ya Nkhuluko wa le Magondzweni (RTMC).

18. Ku thoriwa hi vuntshwa ka Ttn Thulani Matiki Norman Kgomo tanihi xirho lexi nga riki xiphemu xa vurhangerinkulu xa Huvo ya RTMC.

19. Ku thoriwa hi vuntshwa ka Mnn Daphline Harridene Charlotte-Ann Ewertse tanihi xirho lexi nga riki xiphemu xa vurhangerinkulu xa Huvo ya RTMC.

20. Ku thoriwa ka Adv Sandile Nogxina tanihi Mulawuri loyi a nga riki Xiphemu xa Vurhangerinkulu tlhelo Mutshamaxitulu wa Huvo ya Khamphani ya Vuhahiselo ya Afrika-Dzonga.

Swivutiso: Manana
Phumla Williams – Muvulavuleri wo Khomela wa Khabinete
Selifoni: 083 501 0139