Khabinete yi hlengeletane hi Ravunharhu, 30 Nhlangula 2019 eTuynhuis eKapa.

A. Xiyimo xa Khabinete eka Timhakankulu

1. Khomferense ya Vuvekisi ya Afrika-Dzonga (SAIC)

1.1. Khabinete yi langutela hi ku tshemba eka SAIC ya Vumbirhi ya 2019 leyi nga ta khomiwa vhiki leri taka kusukela 5 7 ta Hukuri eSandton Convention Centre eGauteng ehansi ka nkongomelo wa: “Ku Hatlisisiwa ku Kula ka Ikhonomi hi ku Aka Swinakulobye”.

1.2. SAIC ya 2019 yi ta aka ehenhla ka SAIC yo sungula leyi khomiweke hi Nhlangula 2018, leyi tiseke R300 wa tibiliyoni ta vutiboheleri bya vuvekisi. Leswi swi katse muxavisinkulu hi ku tirhisa inthanete wa matiko ya misava Amazon leyi tumbuluxeke ndhawu yo nyika vukorhokeri hi ku tirhisa inthanete eAfrika-Dzonga; khamphani ya migodi ya matiko ya misava ya Vedanta Resources ku vekisa eka xin’okisi xa laha tikweni; khamphani ya thekinoloji leyi kumekaka eRwanda ya Mara Corporation ku endla tiselifoni ta thekinoloji ya le henhla na khamphani yo endla mirhi ya Aspen Pharmacare leyi vekiseke eka ku endla swititivati leswi xuviweke.

1.3. Hi tikatsa na maAfrika-Dzonga eka ku amukela varhumiwa vo tlula 1500 ya lava yimelaka mabindzu ya laha tikweni na ya matiko ya misava, va vavanuna na vavasati lava languteriweke ku va kona eka Khomferense ya Vuvekisi.

1.4. Hi siku ra vu7 Hukuri, khomferense leyi yi ta ya emahlweni eka Khampasi ya Soweto ya Yunivhesiti ya Joni, yi ri karhi yi kongomisa eka vun’wamabindzu, maendlelo lamantshwa na ku kurisa mabindzu lamatsongo na ya le xikarhi.

2. Foramu ya Vuvekisi ya Afrika (AIF)

2.1. Ntlawa wa Bangi yo Hluvukisa Afrika wu ta hlangana na Foramu ya Vuvekisi ya Afrika kusukela 11 kufikela 13 Hukuri 2019 eJoni. Lexi i xivandlanene xin’wana xo vekisa leswaku Afrika-Dzonga yi tirhisa swiendlarifuwo leswi swi lavaka ku hlohlotela ku antswisiwa ka swimakiwakulu swa Afrika.

2.2. Foramu yi hlanganisa mikwama ya phenceni, mikwama ya rifuwo leyikulu, vavekisi lava nga riki va mfumo, tifeme ta vuvekisi leti nga riki ta mfumo na varhangeri va mfumo. Yi ta kongomisa eka hluvukisa na ku humelerisa mitwanano ku humesa swivandlanene swo vekisa hi tibiliyoninyingi ta Afrika.

2.3. Hi ku hlongorisa xikongomelokulu xa hina lexi boxiweke xa ku simeka nongonoko wa swimakiwakulu wa mfumo na mihlangano leyi nga riki ya mfumo, mfumo wu veke etlhelo R100 wa tibiliyoni eka 10 ra malembe ya Nkwama wa Swimakiwakulu wa Rixaka, naswona wu langutela ku tirhisana na vavekisi lava nga riki va mfumo na mihlangano ya swa timali ya matiko ya misava ku tirhisa timali eka nhluvukiso wa swimakiwakulu swa tiko ra ka hina.

2. Xitatimente xa Pholisi ya Mpimanyeto wa Themexikarhi (MTBPS)

2.1. Khabinete yi amukerile MTBPS ya 2019 leyi andlariweke hi Holobye wa swa Timali, Tito Mboweni leyi andlariweke hi nkarhi wa ikhonomi yo tika ya laha tikweni na le matikweni ya misava. MTBPS ya 2019 yi ringanyeta magoza lawa ma nga ta hunguta ntirhiso wa mali wa mfumo na ku kula ka xikweleti eka GDP.

2.2. Khabinete yi tlhele yi lemuka leswaku mivuyelo wa Mbalango wa swa Timhaka ta Vatirhi wa Kotara hi Kotara eka kotara ya vunharhu ya 2019 leyi humesiweke hi Tinhlayonhlayo Afrika-Dzonga yi kombe leswaku mpimo wa ku pfumaleka ka mitirho wa ximfumo wu tlakuke hi 0,1 wa nkutlunya wa phesente kufika eka eka 29,1% loko ku pimanisiwa na kotara ya vumbirhi ya 2019.

2.3. Khabinete ya tshemba leswaku loko maAfrika-Dzonga hinkwavo vo tikatsa na mfumo eka ku tirhisa vutiboheleri lebyi koxometiweke eka MTBPS ya 2019, hi nga kota ku pfuneta ku kurisa Afrika-Dzonga swin’we, hi engetela ku kula ka ikhonomi ya hina na nhlayo ya mitirho leyi lavekaka swinene etikweni.

3. Eskom

4.1. Khabinete yi amukerile tsalwa leri thyiweke “Kungu ra Eskom eka Indasitiri yo Phakela Gezi leyi Pfuxetiweke”, leri humesiweke hi Holobye wa Mabindzu ya Mfumo, Pravin Gordhan hi Ravumbirhi, 29 Nhlangula 2019.

4.2. Leswi swi te endzhaku ka xitiviso lexi nyikiweke hi Phuresidente Ramaphosa eka Mbulavulo wa Phuresidente hi Matshamelo ya Rixaka wa yena hi Nyenyanyana 2019 wa leswaku ku antswisa vuswikoti bya matirhelo, Eskom yi ta tlhantlhiwa na ku avanyisiwa hi swiphemu swinharhu, ku nga ku hundziseriwa, ku endliwa na ku hangalasiwa.

4.3. Khabinete yi tiyisisa swiringanyeto eka modlolo wa matirhelo wa Eskom, lowu ku nga kungu ra sweswi ra ku veka Eskom eka gondzo ra ku kula. Kungu leri ri na xivono xa leswaku ku va na mphakelo wa gezi lowu nga durhiki, vuhlayiseki bya eneji na swihlovo swa gezi swo hambanahambana leswi fambisanaka na Kungu ra Swipfuno Leri Katsanisiweke, leri gazetiweke n’hweti leyi loko ya ha ku sungula naswona leri koxometeke mpfangano wa eneji wa tiko eka malembe ya 10 lama nga ta landzela.

4.4. Hi kombela vanhu hinkwavo lava nga na xiave eka sekitara ya swa eneji ku seketela hi ku hetiseka ku tirhisiwa ka kungu leri.

5. Ntlangu wo Hetelela wa Khapu ya Misava ya Rhagabi (RWC)

5.1. Khabinete yi hoyozela hi ku tinyungubyisa xipanu xa rhagabi xa rixaka, Springboks, eka ku fikelela mitlangu yo hetelela ya RWC ya 2019. Khabinete yi kombela maAfrika-Dzonga hinkwavo na vaseketeri va hina kusuka ematikweni ya misava ku seketela “Boks” na ku kombisa ku seketela ka vona ka vavanuna varikwavo hi ku nghenelela eka Ku Ambala swa Rihlaza hi Ravuntlhanu na ku avelana mahungu ya nseketelo eka tipulatifomo to hangalasa mahungu ya vaaki hi ku tirhisa hexithege ya #StrongerTogether, #Bokke, #Rugbyworldcup.

5.2. Phuresidente Ramaphosa u ta ya eka ntlangu wo hetelela eJapan ku nyika nseketelo lowu tiyeke eka xipanu xa hina xa rixaka.

5.3. Khabinete yi tlhela yi amukela xiboho xa SABC xa ku haxa thwi, ntlangu wo hetelela exikarhi ka Afrika-Dzonga na Nghilandhi hi Mugqivela, 2 Hukuri kusukela hi 11h00.

6. Ku hlayisiwa ka mati

6.1. Khabinete yi hlohlotela vanhu hinkwavo eAfrika-Dzonga ku ya emahlweni na ku hlayisa mati. Leswi swi ta endzhaku ka ku ehla ka tilevhele ta madamu ya tiko loku ka ha ku vikiwaka. Afrika-Dzonga yi le xikarhi ka matiko ya 30 lama nga oma swinene emisaveni hinkwayo. Manelo ya mpfula lama nga ehansi ka swa ntolovelo lama yaka emahlweni eka swiphemu swin’wana swa tiko, swi katsana na mahiselo ya xiyimo xa le henhla lawa ma ha ku va ka kona swi nyanyise xiyimo.

6.2. Hambileswi Ndzawulo ya swa Mati na Nkululo yi tirhiseke makungu ya makungu ya xirindzamhangu, Khabinete yi hi hlohlotela hinkwerhu ka hina ku tirhisana ku endlela leswaku ku ta va na ntirho lowu yisekaka emahlweni wa xipfuno lexi xa nkoka swo nghasi na ku va xo kala. Switsundzuxo swa ku hlayisa mati swi katsa ku kambela tindhawu leti mati ma pfutaka eka tona, ku tirhisa mati la tirhisiwekem ku cheleta swirhapa ku nga se fika 06:00 kumbe endzhaku ka 18:00 na ku byala swimilana leswi nga chaviki dyandza. Hi fanele hinkwerhu hi hoxa xandla eka ku hlayisa mati.

7. Swinakulobye swa Xiqhinga na China

7.1. Xandla xa Phuresidente, David Mabuza u le ka riendzo ra ntirho ro ya ePeople’s Republic of China laha a nga ta fambisa swin’we Nhlengeletano ya vu7 ya Khomixini ya Matiko Lamambirhi ya Afrika-Dzonga na China (BNC) leyi nga ta va kona kufikela hi 3 Hukuri 2019. BNC leya Afrika-Dzonga na China yi tumbuluxiwile hi 2002 ku tirha tanihi pulatifomo ya xiqhinga ku ololoxa swiphiqo swa ntsakelo wo fana swo tanihi hi mikondletelo ya mabindzu na vucincanisa bya swa ikhonomi.

7.2. Ntsengo wa kwalomu ka 26 wa tikhamphani ta Afrika-Dzonga ti vekisile eChina, hi ntirhiso wa swiendlarifuwo wa R88 wa tibiliyoni exikarhi ka Sunguti 2003 na Mhawuri 2019. Hi le tlhelo, ntsengo wa 88 wa tikhamphani ta le China ti vekisa eAfrika-Dzonga, hi ntirhiso wa swiendlarifuwo wa R116 wa tibilioni eka nkarhi lowu fanaka.

7.3. Khabinete yi amukela ku sayiniwa ka ntwanano wo tirhisana wa xiqhinga exikarhi ka Vupfhumba bya Afrika-Dzonga na khamphani ya China, Tencent, leyi nga na vun’wini bya pulatifomo ya vuhlanganisi ya WeChat. Xinakulobye lexa malembe mambirhi xi nyika Afrika-Dzonga mfikelelo wo kongoma eka timiliyoni ta vapfhumba lava nga tshukaka va vhaka va le China eka havumbirhi bya bindzu na ku tihumesa, ku maketa tiko tanihi ndhawu yo yi vhakela leyi u tihlawulelaka.

7.4. Afrika-Dzonga yi na xikongomelo xa ku endla hi kambirhi ku fika ka vapfhumba vo huma ematikweni ya misava kusuka eka 10, 4 wa timiliyoni kufikela eka 21 wa timiliyoni hi 2030.

7.5. Khabinete yi tlhela yi amukela mpfhumba ro nyika matimba ra Ndzawulo ya Dyondzo ya le Masungulo ra vafambisi va swikolo, hi ku tirhisana na mfumo wa China leri nga endla tinhloko ta swikolo ta 25 ti avelana na ku kanerisana hi maendlelo ya kahle emahlweni eka mbangu wa xikolo na tintangha ta vona hi ntirho ta le China eShangai, eChina.

8. Ku sivela vugevenga

8.1. Khabinete yi tekela enhlokweni ntirho wa Operation O Kae Molao, lowu rhangeriweke hi Vukorhokeri bya Maphorisa bya Afrika-Dzonga (SAPS), naswona wu ya emahlweni wu khatsa ndzima yo tivikana eka ku lwisana na vugevenga eGauteng.

8.2. Madzanadzana ya vaehleketeleriwa eka xifundzakulu hinkwaxo va khomeriwile vugevenga byo hambanahambana, naswona leswi swi katsa vaehleketeleriwa va 717 lava a va laviwa, 90 wa vona ku nga swigevenga leswi laveriwaka milandzu leyi fambelanaka na madzolonga yo ya hi rimbewu (GBV).

8.3. Khabinete yi kombela maAfrika-Dzonga hinkwvo ku ya emahlweni ma seketela na ku nghenelela eka ku lwisana na vugevenga hi ku mangala migingiriko ya vugevenga eka tiejensi ta nsindziso wa nawu. Vaakatiko va nga tlhela va tirhisa app yo lwisana na vugevenga ya SAPS leyintshwa, MySAPS ku lemukisa hindlela ya xikalavito, ku kuma xitichi xa maphorisa xa le kusuhi kumbe ku rhumela swilemukiso na swihungwana swa xilamulelamhangu. Khabinete yi tiyimiserile ku vona leswaku vanhu va miganga va hanya eka mivangu leyi nga hlayiseka na ku sirheleleka.

9. GBV na ku dlayeteriwa ka vaxisati

9.1. Khabinete yi amukela swigwevo swo tshama ejele vutomi hinkwabyo swa 20 na swigwevo swo khotsiwa malembe ya 758 leswi nyikiweke mupfinyi hi ku landzelelana, Bongani Lucky Masuku xikan’we na xigwevo xo tshama ekhotsweni vutomi hinkwabyo lexi nyikiweke mupfinyi loyi a voniweke nandzu, Nicholas Ninow.  Leswi swi yisa xihungwana xa matimba eka vaonhi xa leswaku sisiteme ya vululami bya vugevenga yi nga a yi nga amukeli vugevenga ehenhla ka vamanana na vana.

9.2. Mfumo wa ha ya emahlweni wu tiboha ku nyika nhlayiso eka vaxanisiwa na ku hlohlotela vaxanisiwa va GBV ku tirhisa vukorhokeri lebyi nyikiwaka hi Senthara yo Humelerisa Swileriso ya GBV. Senthara yi tirha tiawara ta 24, masiku ya 36 hi lembe. Vaxanisiwa va nga fonela 0800 428 428 kumbe va rhumela please call me eka *120*7867# kumbe va loga eka webusayiti ya www.gbv.org.za. Namuntlha Phuresidente Ramaphosa u ta hlamusela Palamende na rixaka hi mayelana na matshalatshala yo herisa GBV na Ku Dlayeteriwa ka Vaxisati loko a hlamula swivutiso eka Huvo ya Rixaka.

B. Swiboho swa Khabinete

1. Kungukulu ra Swidzidziharisi ra Rixaka (NDMP) ra 2019-2024

1.1. Khabinete yi pasise NDMP ya 2019-2024 na kungu ra matirhiselo ya yona, leri ri andlalaka maqhinga yo herisa matirhiselo yo biha ya swidzidziharisi eAfrika-Dzonga. NDMP leya 2019-2024 yi landzela nkambelo wa NDMP ya 2013-2017.

1.2. Kungu leri ri ringanyeta swikongomelokulu swa xiqhinga swa nkombo swo herisa matirhiselo yo biha ya swidzidziharisi emigangeni ya ka hina. Ri tlhela ri ringanyeta ku hungutiwa ka ku laveteriwa ka swidzidziharisi, vulawuri byo tika bya swidzidziharisi leswi kongomisiweke eka ku tirhirisiwa eka therapi, xikan’we na mafumelo, vurhangeri na vutihlamuleri eka ku humelerisiwa ka NDMP leyi..

2. Pholisi yo Nhlayiso wa Vana na Nsirhelelo ya Rixaka (NCCP)

2.1. Khabinete yi pasise NCCP, leyi yi humelerisaka Nawu wa Vana wa 2005 (Nawu wa 38 wa 2005). Xiyenge xa 28 xa Vumbiwa ra Rhiphabuliki ya Afrika-Dzonga xi tekela enhlokweni mfanelo ya vana hinkwavo ya ku kuma vukorhokeri bya vaaki na ku sirheleriwa eka madzolonga, nxaniso, ku tsan’wiwa na ku tirhisiwa hi ndlela yo biha.

2.2. NCCP leyi pasisiweke yi tiyisa ku hlanganisiwa ka sisiteme ya nhlayiso wa vana na ya nsirhelelo, naswona yi endla leswaku ku ku va na matirhiselo ya mpimohenhla ya swipfuno leswi nga kona sweswi ku antswisa vukorhokeri lebyi nga ta kondletela ku kula lokunene ka vana. Pholisi yi ya emahlweni yi angula eka vuavanyisi bya Khoto ya le Henhla ya Gauteng-N’walungu lebyi byi leriseke Holobye wa swa Nhluvukiso wa Vaaki ku endla mihundzuluxo leyi yi nga ta tiyisa sisiteme ya nhlayiso wa vuwundli.

3. Mpfumelelo wo Hlawuleka wa Lesotho (LSP)

3.1. Khabinete yi pasise ku engeteriwa ka LSP hi malembe ya mune man’wana. Endlelo ra nkarhi wa sweswi ri fika emakumu hi siku ra 31 N’wendzamhala 2019. Ku engeteriwa loku ku ta pfumelela Ndzawulo ya swa Timhaka ta Xikaya (DHA) ku hetisa ntirho wa yona wa ku kuma tindlela ta ku ololoxa swiphiqo swa ku rhurhela matikweni mambe, ngopfungopfu eka vaakatiko va ku huma eka xifundza xa Southern African Development Community.

3.2. Ku engeteriwa loku ku tirha ntsena eka vanhu lava eka nkarhi wa sweswi va nga na mpfumelelo wa LSP. DHA yi ta nyika vuxokoxoko hi xitalo eka endlelo leri faneleke ku landzeleriwa.

C. Milawumbisi

1. Nawumbisihundzuluxo wa ku Hundzeriwa hi Nkarhi eka Timhaka ta Mikwetlembetano ya Vaaki na Vugevenga (Milandzu ya swa Masangu) wa 2019

1.1. Khabinete yi pasise ku yisiwa ka Nawumbisihundzuluxo wa ku Hundzeriwa ka Tumhaka ta Mikwetlembetano ya Vaaki na Vugevenga (Milandzu ya swa Masangu) wa 2019 ePalamende. Mihundzuluxo leyi yi lulamisa Xiyenge xa 18 xa Nawu wa Mafambiselo ya swa Vugevenga wa 1977 (Nawu wa 51 wa 1977) lowu wu tivisiweke leswaku a wu fambisani na Vumbiwa hi Khoto ya swa Vumbiwa. Nawumbisi lowu wu lulamisela vuchuchisi bya vanhu lava va endleke milandzu ya swa masangu ku ri karhi ku nga langutiwi leswaku milandzu leyi yi humelele rini.

1.2. Nawumbisi lowu wu tlhela wu endla mihundzuluxo eka Xiyenge xa 12 xa Nawu wa ku Hundzeriwa hi Nkarhi, 1969 (Nawu wa 68 wa 1969). Nawu lowu wu lawula nkarhi lowu ku hundzeriwa hi nkarhi eka timhaka ta mikwetlembetano ya vaaki swi nga ta sungula ku tirha hawona na ku fana na Mawu wa Mafambiselo ya Vugevenga wa 1977, wu tlhela wu kombisa nxaxamelo wo koma wa milandzu ya swa masangu.

1.3. Mihundzuluxo leyi ringanyetiweke yi ta nyika Vulawuri bya Vuchuchisi bya Rixaka ku tirhisa mavonelo lokukulu ku chuchisa milandzu ya swa masangu leyi nga endliwa malembe ya 20 lama nga hundza.

A. Swiendleko leswi swa ha taka

1. Ku pfuriwa ka Khoto ya le Henhla

1.1. Phuresidente Ramaphosa u ta pfula ximfumo Khoto ya le Henhla ya le Mpumalanga eMbombela hi Ravuntlhanu, 8 Hukuri 2019.  Phuresidente u ta va swin’we na Holobye wa swa Vululami na Vukorhokeri bya Makhotso, Ronald Lamola na Holobye wa Mitirho ya Mfumo na Swimakiwakulu, Patricia de Lille ku fungha ndzimakulu ya nkoka eka nongonoko lowu kongomisaka eka ku nyika mfikelelo wa vululami eka maAfrika-Dzonga hinkwavo. Lexi i xiphemu xo hetelela lexi vonaka leswaku Khoto ya le Henhla ya tumbuluxiwa eka xifundzakulu xin’wana na xin’wana eka leswa kaye eAfrika-Dzonga.

1.2. Sweswi vanhu va le Mpumalanga va ta va na Khoto ya le Henhla ya vona vini, naswona a va nge he durheliwi hi ku famba mpfhuka wo leha ku ya ePitori ku ya lava ku pfuneka hi swa nawu.

D. Swihungwana

1. Khabinete yi yisa vuhoyozeri eka:

1.1. Olwami Shangase wa malembe ya 12 wo huma eKwaZulu-Natal, loyi buku ya yena leyi thyiweke Rejected Treasure yi kongomisaka eka ku dyondzisa munhu un’wana na un’wana, ngopfungopfu vana, hi mayelana na matimba ya ku rivalela na ku rhandza.

1.2. Amahle Zenzile wa 11 wa malembe wo huma eCape Town, loyi a rhambiweke ku ya yimela Afrika-Dzonga eka Thonamente ya Chese ya Vantshwa va Afrika leyi nga ta khomeriwa eNamibia hi N’wendzamhala.

1.3. Muhumelerisi na muqambi wa Afrika-Dzonga, Tatana Lebogang Morake loyi a nga vona leswaku Khwayere ya Majaha ya Drakensberg yi hahisele mujeko wa hina ehenhla loko ya yimbelela eka xitsundzuxo xo hlawuleka xa Lion King eLondon.

1.4. Phuresidente Mokgweetsi Masisi na vanhu va Botswana eka nhlawulo  wa phuresidente wo rhula wun’wana, lowu wu tlhelaka wu tiyisisa xidemokirasi xa Botswana. Afrika-Dzonga yi ta rhumela vurhumiwa ku va xiphemu xa ku vekiwa ximfumo ka Phuresidente wa Botswana mundzuku, 1 Hukuri 2019. Hi langutela ku ya emahlweni na vuxaka bya hina bya vaaki, bya xiikhonomi, bya xipolitiki na xidipulomati na Botswana.

E. Ku thoriwa

Ku thoriwa hinkwako ku ta fanela ku landzelela vutiyisisi bya mithwaso na mbhasiso lowu faneleke.

1. Bodo ya Nhlangano wo Thya Mavito ya Afrika-Dzonga:

1.1. Manana Palesa Legoze (Mutshamaxitulu)
1.2. Manana Veronica Motloutsi
1.3. Manana Sizo Mzizi
1.4. Phurofesa  Kasturi Moodaliyar
1.5. Manana Malekgoloane Malapane
1.6. Phurofesa  Daniel Mashao
1.7. Manana Anriette Esterhuysen
1.8. Tatana  Rendani Mbuvha, na
1.9. Tatana Nicholas Msibi (ku thoriwa nakambe)

2. Manana Mmakgomo Anna Tshatsinde, Xandla xa Mulawuri-Jenerali (DDG): Vukorhokeri byo Veka Sekitara Tihlo, Ndzawulo ya Ndzawulo ya swa Nkunguhato, Vulanguteri na Nkambelo (DPME).

3. Tatana Blake Keith Mosley-Lefatola, DDG: Sekitara yo Veka Tihlo na ku Hluvukisa Vuswikoti eka Sekithara ya Mfumo, DPME.

4. Tatana Luambo Thomas Sigama, DDG: Vukorhokeri bya Vaaki, DHA.

Swivutiso:
Manana Phumla Williams
Selifoni:  083 501 0139