Xitatimente hi mayelana na Nhlengeletano ya Khabinete leyi khomiweke hi Ravunharhu, 12 Nyenyanyana 2020 ePalamende, eTuynhuis eKapa

A   Xiyimo xa Khabinete eka Timhakakulu

1.  Mbulavulo wa Phuresidente hi Xiyimo xa Rixaka (SoNA) wa 2020

1.1. Khabinete yi amukela SoNA ya 2020 leyi nyikiweke hi Phuresidente Cyril Ramaphosa eka Ntshamo wa Nhlanganelo wa tiyindlu timbirhi ePalamende, eKapa hi Ravumune, 13 Nyenyanyana 2020. Mbulavulo wu nyikiwile endzhaku ka anivhesari ya vu30 ya ku tshunxiwa ka Tatana wa Rixaka, Tatana Madiba loyi a humesiweke ekhotsweni ra Victor Verster hi siku ra 11 Nyenyanyana 1990.

1.2. SoNA ya Phuresidente Ramaphosa ya 2020 yi nyike Nongonoko wa Matirhelo (PoA) wa mfumo lowu koxometaka lowu wu nga ta lava ku tlakusa ikhonomi ya tiko leyi nga tshamangiki kahle hi ku lulamisa swilo swa nkoka swa ikhonomi.

1.3. Tin’hweti tingaritingani leti nga ta landzela ti ta vona matirhiselo ya magoza lawa ma nga ta cinca swinene ndlela ya vuendli na maxavelo ya eneji etikweni.

1.4. Phuresidente u kombise makungu ya ku hlohlotela vumaki bya laha ndzeni ka tiko lebyi nga ta nyika matimba eka mabindzu lamatsongo, na ya le xikarhi na lamatsongo swinene (tiSMME). Swimakiwakulu swa kutlula 1 000 leswi endliweke laha ndzeni ka tiko swi ta xaviwa hi ku tirhisa tiSMME leti. Mapfhumba lawa ma ta va xiphemu xa tindlela ta maendlelo lamantshwa ta ku seketela vun’wamabindzu bya vantshwa na vutitirhi.

1.5. Tikhamphasi ta tikholichi ta Dyondzo na Vuleteri bya Xithekiniki na Mitirho ya Mavoko (TVET) letintshwa leti ti nga ta akiwa lembe leri ti ta pfuneta eka ku hunguta vangwa exikarhi ka ku nga tirhi ka vantshwa na swikili. Vukorhokeri bya ku Thoriwa ka Vantshwa, xikan’we na tikholichi ta TVET na sekitara leyi nga riki ya mfumo, byi ta tiyisisa leswaku vadyondzi vo tala va kuma ntokoto wa le ntirhweni lowu khomekaka tanihi xiphemu xa vuleteri bya vona.

1.6. Khabinete yi tlhele yi amukela ku tivisiwa ka ku simekiwa ka pulatifomo ya SheTradesZA leyi nga ta pfuneta mabindzu lama nga ehansi ka vun’wini bya vavasati ku nghenelela eka migingiriko yo tatisa nkoka na timakete.

1.7. Modlolo wo Hluvukisa Swifundzatsongo lowu ringetiweke eka lembe leri nga hundza eka dyidorobakulu dyin’we na timasipala ta swifundzatsongo timbirhi wu ta yisiwa eka swifundzatsongo na madyidorobakulu hinkwawo lembe leri. Leswi swi ta humelerisa modlolo wa ku nyikiwa ka vukorhokeri hinkwawo lowu wu katsaka kungu rin’we leri seketeriwaka hi swiyenge swa mfumo swinharhu hinkwaswo.

1.8.  Mbulavulo wa Phuresidente wu hi hlohlotele hinkwerhu leswaku hi va na vun’we na ku ya emahlweni hi hlula mitlhontlho ya hina na ku aka xidemokirasi xa Afrika-Dzonga. Khabinete yi rhamba tisekitara hinkwato ta rixaka ku tirhisana na mfumo eka ku tirhisa PoA ya mfumo.

1.9.  Hi nkarhi wa minjhekajekisano ePalamende vhiki leri, swirho swa Vurhangerinkulu swi ta ya emahlweni swi tlhantlha PoA leyi nga ta tirhisiwa eka lembeximali leri na kutlula.

2. Samiti ya Yuniyoni ya Afrika (AU)

2.1. Khabinete yi hoyozela Phuresidente Ramaphosa eka ku va a sungule vutshamaxitulu bya AU hi ku yimela Afrika-Dzonga. Phuresidente u ta tirhisa xiave xa yena ku yisa emahlweni ku rhula na ntshamiseko, mafumelo lamanene, ndzingano wa rimbewu na ku nyikiwa ka vavasati matimba ku kurisa ikhonomi ya Afrika. Loko lembe ri ya eku heleni Ntwanano wa Ndhawu ya Mabindzu ya Nkaswipimelo wa Tikonkulu ra Afrika (AfCFTA) wu ta tlhela wu sungula ku tirha.

2.2. Ntwanano lowu wu hlangana wu va makete yin’we eka tinxaka ta 54 ta kwalomu ka 1,2 wa tibiliyoni ta vanhu leti nga na swimakiwa hinkwaswo swa tiko swa kutlula US$3 wa tithiriliyoni. Tanihi mutshamaxitulu, Afrika-Dzonga yi ta rhurhela samiti yo hetisisa ntwanano wa AfCFTA wa matirhelo.

2.3. Afrika-Dzonga yi ta tlhela yi tirhela leswaku ku va na Afrika leyi nga na ntshamiseko na ku rhula ehansi ka nkongomelo wa: “Ku Miyetiwa Swibalesa: Ku Tumbuluxiwa Swipimelo leswi Faneleke swa Nhluvukiso wa Afrika”.

2.4. Khabinete yi tlhela yi amukela ku pfuxetiwa hi vutshwa ka Ajenda ya Vutsendzeleki bya maAfrika. Vukulu bya Vutsendzeleki bya maAfrika, na swikili na swipfuno leswi byi nga na swona, byi endla ku va na tindlela to burisana leti tirhaka kahle ku tirhisa vuswikoti lebyi ku antswisa nhluvukiso wa tikonkulu leri.

3. Rendzo ra Jarimani ra Ximfumo

3.1. Khabinete yi amukela mbuyelo wa Rendzo ra Ximfumo ra Chanselara wa Jarimani, Angela Merkel, leri nga tiyisisa vuxaka exikarhi ka matiko lamambirhi. Chanselara Merkel u endzele Afrika-Dzonga hi ku rhambiwa hi Phuresidente Ramaphosa kusukela 5 kufikela 7 Nyenyanyana 2020.

3.2. Afrika-Dzonga yi tirhise xivandlanene ku avelana swivandlanene swa vuvekisi leswotala leswi nga kona eitkweni. Leswi swi endliwile hi nkarhi wa Foramu ya swa Mabindzu leyi vumbiweke hi varhangeri va Afrika-Dzonga na vurhumiwa bya mabindzu havumbirhi lebyi heleketeke Chanselara Merkel. Tanihi un’wana wa vavekisi lavakulu swinene eAfrika-Dzonga, Jarimani yi na tikhampani to tlula 600 etikweni ra ka hina. 

4. Nhlengeletano ya ku Khomana ka Vaakatiko hi mayelana na ku Khomana ka Vaakatiko na ku Aka Rixaka

4.1. Ehansi ka vurhangeri bya Ndzawulo ya swa Mitlangu, Vutshila na Mfuwo – xikan’we na Hofisi ya Phuresidente na vakhomaxiavekulu van’wana – mabindzu, mfumo, vatirhi na vaakatiko va twanane ku tirhisana ku aka tiko leri khomaneke na ku yisa emahlweni tshunxeko, ku rhula na nsirhelelo xikan’we na ku xiximiwa ka timfanelo ta ximunhu hinkwato.

4.2. Ntwanano wa vaaki wu yisa emahlweni Kungu ra Nhluvukiso ra Rixaka, leri seketelaka xidingo xa ntirhisano eka ku kurisa Afrika-Dzonga loko ku ri karhi ku langutiwa ku avana ka vaakatiko ka kusuka eka mikarhi leyi nga hundza erixakeni etikweni hinkwaro, ngopfungopfu hi ku ya hi rixakanghohe, loku ka ha riki kona ninamuntlha.

5. Khoronavhayirasi

5.1. Khabinete yi tiyisisa nakambe leswaku miako ya swa rihanyu swa tiko swi tilulamisele swinene ku tirhana na mhangu yihi kumbe yihi ya Khoronavhayirasi. A ku na swiviko kumbe timhangu leti ehleketeleriwaka ta xitsongwatsongwana lexi, naswona Khabinete yi tiyisisa xihunguwana xa Holobye wa swa Rihanyu, Dokodela Zweli Mkhize, xa leswaku magoza hinkwawo ma vekiwile ku sivela mitluletavuvabyi yihi kumbe yihi etikweni.

5.2. Tindhawu hinkwato ta ka hina ta ku nghena etikweni ti tilulamiserile swinene, naswona tiphurofexinali ta swa rihanyu ti le ku kambeleni ka ku hisa ka miri eka vanhu lava endzelaka matiko ya misava hinkwavo. Ku tatisela kwalaho, Afrika-Dzonga yi tumbuluxile na ku hangalasa swiletelo swa xitlilinikali na tinhlamuselo ta timhangu eka madokodela na vaongori eka havumbirhi bya tisekitara ta mfumo na leti nga ri ta mfumo.

5.3. Swifundzakulu hinkwaswo swi tumbuluxile mitlawa swa angulo swa ntungu, naswona swi tilulamiserile swinene ku thumba na ku lawula timhangu leti nga tshukaka ti humelela etikweni. Swibedhlele swo hlayanyana swi hlawuriwile etikweni hinkwaro tanihi tisenthara to khetela etlhelo na ku tshungula munhu wihi kumbe wihi loyi a nga tshukaka a nga ha vaka a khomiwile hi Khoronavhayirasi.

5.4. Hi ku tirhisa Embasi ya hina ya le Chayina, hi swi le ku vekeni xiyimo tihlo swinene, naswona ha tshemba leswaku hi lunghekile ku rhurhisa swichudeni na vaakatiko van’wana va maAfrika-Dzonga lava sweswi va nga le Wuhan, eChayina loko xidingo xi tshuka xi tumbuluka.
 
A. Swiboho swa Khabinete

6. Ntwanano wa le Amity na Ntirhisano eDzongavuxa wa Asia (TAC)

6.1. Khabinete yi pasise vuxirho bya Afrika-Dzonga bya le ka TAC lebyi nga yisiwa ePalamende leswaku byi pfumeleriwa ximfumo. Nhlangano wa Tinxaka ta le Dzongavuxa wa Asia (ASEAN) wu vumbiwa hi swin’wana swa swifundza leswi kulaka hi xihatla na ku hlamarisa emisaveni. Vuxirho bya TAC byi ta nyika mabindzu ya le Afrika-Dzonga xivandlanene xa ku fikelela xifundza xolexo, na matiko ya ASEAN ku fikelela timakete ta xifundza ta le Afrika-Dzonga na ta le ka Muganga wa Nhluvukiso wa le Dzongeni wa Afrika.

7.  Ntirhisano wa Matiko ya Misava wa Vun’we bya Tinxaka (UN) bya Thekinoloji eka Simphoziyamu ya ku Tisa ku Rhula ya vu6 

7.1. Khabinete yi pasise leswaku Afrika-Dzonga yi rhurhela Vutirhisani bya Matiko ya Misava bya Nhlangano wa Tinxaka (UN) bya Thekinoloji eka Simphoziyamu ya ku Tisa ku Rhula ya vu6 kusukela 23 kufikela 26 Khotavuxika 2020. Hambileswi matiko yo hambanahambana ma nga rhurhela xiendleko lexi eka nkarhi lowu nga hundza, ku ta va rosungula ku va yi rhurheriwa eAfrika.

7.2. Simphoziyamu yi hoxa xandla eka ku antswisa tikokulu eka ku sivela mitlimbo, ku tisa ku rhula, nsirhelelo na ku akiwa hi vuntshwa na nhluvukiso endzhaku ka mitlimbo. Nkongomiso wa lembe leri wu ta va ku kuma switshunxo hi ku tlakusa ka matirhiselo ya tithekinoloji na minongoti ya ximanjhemanjhe eka mitirhokulu ya le vanhwini leyi rhangeriweke hi UN. 

Hi nkarhi wa simphoziyamu leyi, Afrika-Dzonga yi ta kota ku kondletela swimakiwa swa yona swa thekinoloji leswi endliweke endzeni ka tiko na vuswikoti bya indasitiri yo sirhelela bya tiko.

B. Milawumbisi
8.  Nawumbisi wa Maxavelo ya Tinhundzu na Vukorhokeri wa Mfumo

8.1. Khabinete yi pasise ku hangalasiwa ka Nawumbisi wa Maxavelo ya Tinhundzu na Vukorhokeri wa Mfumo leswaku vaakatiko va nyika mavonelo. Loko wu ta va wu pasisiwile tanihi nawu, Nawumbisi wu ta herisa Nawu wa Rimba ra Pholisi ya Maxavelo ya hi Ntsakelo, 2000 (Nawu wa 5 wa 2000) na ku hundzuluxamilawu leyi fambelanaka na maxavelo yin’wana.

8.2. Nawumbisi lowu wu ringanyeta rimba ro lawula rin’we ra maxavelo ya mfumo. Wu tumbuluxa vulawuri bya maxavelo ku lawula na ku kondletela Xiyenge xa 217 xa Vumbiwa ra Rhiphabuliki ya Afrika-Dzonga ra 1996 eka mfumo.  Wu lulamisela nawu lowu cincekaka swinene wa maqhinga ya maxavelo ya ntsakelo eka ku seketela swikongomelo swa vaaki na ikhonomi swa mfumo. 

9. Nawumbisi wo Hundzuluxa wa Ndzingano wa Matholelo wa 2020

9.1. Khabinete yi pasise ku andlariwa ka Nawumbisi wo Hundzuluxa wa Ndzingano wa Matholelo wa 2020 ePalamende.  Nawumbisi lowu wu ta nyika Holobye wa Matholelo na Vatirhi matimba hi ku tirhisana na vakhomaxiave va le ka sekitara ku ta na swilaveko leswi pfunetaka leswaku ku tumbuluxiwa tithagete leti nga hlayeriwaka ta Ndzingano wa Matholelo leti kongomaneke na sekitara leyi. Wu tlhela wu hunguta ndzhwalo wo lawula eka vathori lava ha kasaka. Nawumbisi lowu wu kondletela xivandlanene xo ringana na makhomelo lamanene eka matholelo hi ku herisiwa ka xihlawuhlawu lexi nga riki lexinene.

10. Nawumbisi wo Hundzuluxa wa Antswiso wa Timfanelo ta Vun’wini bya Misava 

10.1 Khabinete yi pasise ku hangalasiwa ka Nawumbisi wo Hundzuluxa wa Antswiso wa Timfanelo ta Vun’wini bya Misava leswaku vaakatiko va nyika mavonelo. Nawumbisi wu lulamisela endlelo leri pfumeleriwaka hi Vumbiwa ra ku bohiwa ka timfanelo ta vun’wini na ku tshama eka misava ku ololoxa ku nga amukeleki hi ku ya hi vumbiwa ka swiyenge swimbirhi swa Nawu wa Antswiso wa Timfanelo ta Vun’wini bya Misava wa 1991 (Nawu wa 112 wa 1991). Ndzulamiselo lowu nga kona sweswi wu hlawula vavasati eka ku hundzuluxiwa ka timfanelo ta ntirhiso wa misava ti va ta vun’wini.

10.2. Nawumbisi lowu wu tlhela wu vona leswaku wu tirhisiwa etikweni hinkwaro laha khale ka wona a wu nga tirhi eka khale ka “matikoxikaya lama tiyimelaka” ya Bophutatswana, Ciskei, Transkei na Venda. 

11. Nawumbisi wa ku Tleketliwa ka Nhundzu eLwandle hi Vabindzurisinkulu wa 2020

11.1. Khabinete yi pasise ku hangalasiwa ka Nawumbisi wa ku Tleketliwa ka Nhundzu eLwandle hi Vabindzurisinkulu wa 2020 leswaku vaakatiko va nyika mavonelo. Nawumbisi lowu wu lava ku humelerisa xivono xa mfumo ku pfuxeta sekitara yo tleketla hi ku tirhisa lwandle na ku antswisa ku hoxa xandla ka yona eka ku kula na ku cinca ka ikhonomi loku hetisekeke. Wu fambelanisa milulamiselo yo rhwala nhundzu elwandle swa Pholisi yo Tleketla Nhundzu eLwandle yo Angarhela leyi nga pasisiwa hi Khabinete hi 2017. Loko wu pasisiwile leswaku wu va nawu, Nawumbisi lowu wu ta herisa milawu ya swa malwandle leyi fambelanaka yo hlayanyana. 

12.  Nawumbisi wa Vuhlayiseki bya le Swiporweni wa 2020 

12.1. Khabinete yi pasise ku yisiwa ka Nawumbisi wa Vuhlayiseki bya le Swiporweni wa 2020 ePalamende. Nawumbisi lowu wu lava ku tiyisisa vuhlayiseki bya swiporo swa hina na ku vona leswaku xiporo xi va ndlela leyi kokaka rinoko ya vutleketli leyi nga ta tlhela yi hoxa xandla hindlela leyinene eka ikhonomi.

12.2. Nawumbisi lowu wu pasisiwile ro sungula leswaku ku kanerisaniwa na vaakatiko hi Nyenyanyana 2018 na ku humesiwa ku ya kanerisaniwa na vaakatiko eka swifundzakulu hinkwaswo hi Nyenyankulu 2018. Nawumbisi lowu pasisiweke lowu nga ta yisiwa ePalamende wu tekele enhlokweni mavonelo lawa ma kumiweke hi nkarhi wo kanerisana na vaakatiko. Endlelo lera Palamende ri ta tlhela ri antswisa Nawumbisi lowu wu nga se pasisiwa wu va nawu. 

13.  Nawumbisi wo Cinca Huvo yo Aphila swa Vutleketli wa 2018

13.1. Khabinete yi pasise ku yisiwa ka Nawumbisi wo Hundzuluxa wa Huvo ya Aphili ya swa Vutleketli wa 2018 ePalamende. Nawumbisi lowu wu cinca Nawu wa Huvo ya Aphili ya swa Vutleketli, 1998 (Nawu wa 39 wa 1998) lowu tirhanaka na tiaphili leti fambelanaka na swikombelo swa tiphemiti to rhwala emagondzwepatwini (leti sweswi wu vuriwaka tilayisense to tirha). Hundzuluxo lowu wu tekela enhlokweni ku cinca ka pholisi, leswi humelelaka na milawu leyintshwa kusukela hi 1998.

13.2. Nawumbisi lowu wu hatlisisa na ku antswisa maendlelo ya tiaphili, leswi nga ta endla leswaku ku va na ku hlayisiwa ka tihakelo na nkarhi, na ku olovisela hindlela yo antswa vatirhisi va vutleketli bya le magondzweni byo tsemakanya mindzilakano na le ndzeni ka tiko ku rhwala vakhandziyi hindlela leyi hatlisaka na ku kota ku tihanyisa. 

C. Swihungwana

14. Vuhoyozeri

Khabinete yi yisa vuhoyozeri eka:

• Xipanu xa vadyondzi va ka Giredi ya 11 va le Afrika-Dzonga: Sureshka Naidoo; Caitlin Schwarer, Nondumiso Ntshangase; Nosipho Dube; Mihlali Precious Stofile; Ondele Bede; Okhela Sigwela na Lizalise Dlomo lava nga wina Mphikizano wa International School Moot Court wa vu5 ePoland. 
• Muhlamberi wa le Afrika-Dzonga Natalie du Toit eka ku va a vhoteriwile a humelela exikarhi ka vayimelakulangwa va ntlhanu vo hetelela eka Sagwadi ra Laureus Sporting Moment ra malembe ya 20 lama nga hundza (2000-2020).

15. Nchavelelo

15.1. Khabinete yi yisa ku chavelela eka:

• ndyangu ni vanghana va Phurofesa Joseph Shabalala, xiyimbeleri xa ndhuma tlhelo musunguri wa ntlawa wa Ladysmith Black Mambazo lowu nga wina Sagwadi ra Grammy. Vuyimbeleri bya yena byi hlohlotele vanhu va ntsandzavahlayi emisaveni hinkwayo naswona byi hlanganise maAfrika-Dzonga.  Phuresidente Ramaphosa u tivise Nkhetekanyo wa Nkosi wa Ximfumo wo Hlawuleka wa 2 ku xixima Phurofesa Shabalala. 
• mfumo na vanhu va le Kenya eka ku hundza emisaveni ka khale ka Phuresidente wa Kenya, Muchavisekinkulu Daniel Toritich Arap Moi loyi a nga va Phuresidente wa le Kenya wa vumbirhi endzhaku ka tshunxeko.
• ndyangu ni vanghana va Kaputeni Thabiso Collins Tolo (49), Muofisiri wo Sungula Tebogo Caroline Lekalakala (33) na Mukamberi wa Swihahampfhuka Gugu Comfort Mnguni (36), lava xihahampfhuka xa vona xi nga wela endhawini ya titshava leyi nga ekusuhi na le Mossel Bay eKapa-Vupeladyambu hi siku ra 23 Sunguti 2020. Eka nkarhi wa ku hundza ka vona emisaveni a va tirhela eka Vulawuri bya Vuhahisi bya Vaaki bya Afrika-Dzonga. 
• ndyangu ni vanghana va Ttn Marcelino dos Santos, un’wana wa vasunguri va Mozambique Liberation Front (FRELIMO) loyi a nga hundza emisaveni a ri na malembe ya 90 hi vukhale. Murhangeri loyi wa nkoka eka matimu u tlhele a va un’wana wa mifungho ya vurhandzatiko bya Afrika. A ri nhenha ya nyimpi yo lwela ntshunxeko ya mavuthu lama hlomeke ya Mozambique, naswona u tlhele a va n’watipolitiki tlhelo mutlhokovetseri loyi a sayineke switsariwa swa yena hi mavito yo tifihla ya Lilinho Micaia na Kalungano.

B. Ku thoriwa

Ku thoriwa hinkwako ku ta fanela ku landzelela vutiyisisi bya mithwaso na mbhasiso lowu faneleke. 

16. Ttn Busani Ngcaweni tanihi Nhloko ya Xikolo xa Mfumo xa Rixaka.
17. Mnn Yoliswa Makhasi tanihi Mulawurinkulu wa Ndzawulo ya Vukorhokeri bya Mfumo na Mafambiselo.
18. Ttn Ayanda Kanana tanihi Muofisirinkulu wa Vurhangerinkulu (CEO) tlhelo Mulawuri wa Vurhangerinkulu wa Bangi ya Nhluvukiso wa Misava na Vurimi. 
19. Ttn Basil Bryan Ford tanihi Murhangerinkulu wa Nkarhinyana na Mulawuri wa Tinkota wa Ejensi yo Korhokela Mani na mani na Mfikelelo ya Afrika-Dzonga. 
20. Ttn Luvuyo Keyise tanihi Murhangerinkulu wa Nkarhinyana tlhelo Mulawuri wa Tinkota wa wa ya Ejensi ya Thekinoloji ya Vuxokoxoko ya Mfumo.

21. Swirho swa Bodo ya Mitanga ya Rixaka ya Afrika-Dzonga:
a.   Ttn Zola Luxolo Fihlani; 
b.   Mnn Gertrude Buyelwa Koyana; 
c.   Ttn Faizal Docrat; 
d.   Ttn Jeoffrey Mashele.

22.  Swirho swa Bodo ya Vandla ra Mixaka ya Swiharhi na Swimila ya Afrika-Dzonga: 
a.    Mnn Phuthanang Cenea Motsielwa;
b.    Mnn Pamela Bulelwa Yako; na
c.    Dkd Kowiyou Yessoufou.

23. Swirho swa Bodo ya Vulawuri bya Mitanga ya Mitlangasi ya Isimangaliso:
a.   Phurof Antonia Thandi Nzama (Mutshamaxitulu);
b.   Mnn Nomagcisa Cawe;
c.   Phurof Christopher Peter Small; 
d.   Ttn Leon Langalibalele;
e.   Mnn Letlhogonolo Noge-Tungamirai;
f.    Ttn Gonasagren Ganesh Nair; na
g.   Hosi Tembe Mabhudu Israel;
h.   Muyimeri wa Vulawuri bya Vupfhumba bya KwaZulu-Natal;
i.    CEO; na
j.    Muyimeri wa Ndzawulo ya swa Mbangu, Swihlahla na Vunjoveri. 

Swivutiso:
Mnn Phumla Williams
Muvulavuleri wa Khabinete wo Khomela  
Riqingho:  083 501 0139