A. Xiyimo xa Khabinete eka Timhakakulu

1. Mihlaselo na ku dlayeteriwa ka maphorisa swi soriwa

1.1. Khabinete yi sole mihlaselo leyi yaka emahlweni na ku dlayeteriwa ka maphorisa tanihileswi nga riki tihanyi to tlurisa mpimo ntsena kambe swi tlhela swi va nxungeto wa nhlayiseko wa rixaka. Swirho swa Vukorhokeri bya Maphorisa bya Afrika-Dzonga (SAPS) na tiejensi ta nsindziso wa nawu tin’wana, ku katsa na tikhamphani ta vurindzi leti nga riki ta mfumo, va veka vutomi bya vona ekhombyeni siku na siku ku endlela leswaku hina hi tshama hi hlayisekile; naswona va tlhela va faneriwa hi ku kuma nseketelo na nsirhelelo wa hina. 

1.2. Khabinete yi tlhele yi hoyozela vulavisisi bya maphorisa bya xihatla lebyi byi endleke leswaku ku khomiwa muehleketeleriwa hi mayelana na ku dlayiwa ka maphorisa ma le Kapa-Vupeladyambu mambirhi hi Sonto, 28 Nyenyankulu 2021, lava va nga tlhela va phangeriwa swibalesa swa vona. Swiendlo hinkwaswo swa vugevenga, ku katsa na ku dlaya, a swi nga kondzeleriwi, naswona vaonhi va ta hlotiwa kutani va xupuriwa hikwalaho ka milandzu ya vona.   

1.3. Khabinete yi tlhele yi hoyozela goza ra SAPS eka ku tekela khokheyini leyi nga na nkoka wa le xitarateni wa kutlula R500 wa timiliyoni kusuka eka byatsu byo ringela eribuweni ra Saldanha. Pfhumba leri a ri rhangeriwile hi mafokisi kusuka eka Yuniti ya Tinakhotiki ya Vugevenga bya Xintlawa, hi ku tirhisana na tiyuniti ta SAPS tin’wana. 

1.4. SAPS na yona yi hoyozeriwile eka ku tekela 400 ya tivhiyali, leti ringanaka na kwalomu ka 2 400 wa mipimamurhi, ya xisawutisi xa vuvabyi bya Khoronavhayirasi (COVID-19) xa vuxisi eguxete eGermiston, Gauteng. Maphorisa ma tlhele ma kuma swipfalaxikandza swa vuxisi naswona va khome vanhu vanharhu.

1.5. Khabinete yi khutaza vaaki ku papalata ku xava swisawutisi swa vuxisi kusuka eka vangungumerisi vo pfumala matikhomelonene lava va  nghenisaka ekhombyeni vutomi bya vaakatiko lava nga ehleketeleriki. Hi ku tirhisa Ndzawulo ya Rihanyu, mfumo wu sungurile ku simeka nongoloko wa nsawutiso wa mahala lowu wu nga ta fikelela maAfrika-Dzonga hinkwavo lava va tinyikelaka ku sawutisiwa. Kutafika sweswi, Xiphemu xa 1 xa nongoloko wa nsawutiso eka tindhawu ta nsawutiso leti hlawuriweke etikweni hinkwaro xi angarherile kutlula 100 000 ya vanhu. 

2. Rifu ro khomisa tingana eBraamfontein, Joni

2.1. Khabinete yi tsanisiwile hi rifu ro khomisa tingana ra wanuna loyi a dlaweke hi nkarhi wa nkombiso wa ku vilela wa Yunivhesiti ya Wits eBraamfontein eJoni hi Ravunharhu, 10 Nyenyankulu 2021, naswona yi hundzisa michavelelo ya yona eka ndyangu na vanghana va mufi. 

2.2. Xiyengetsongo xa Vulavisisi xa Maphorisa lexi Tiyimelaka se xi le ku endleni ka vulavisisi ku kumisisa swiyimo leswi vangeke rifu leri. 

2.3. Khabinete yi hlohlotela maphorisa ku tikhoma loko va ri karhi va tiyisisa leswaku ku na ku rhula ka vaaki hi nkarhi wa mikombiso ya ku vilela naswona va nga pfuki va tirhise maqulu yo teka vutomi. 

3. Mukhuhlwana wa Tinguluve wa Afrika (ASF)

3.1. Ku tumbuluka ka ASF ku vikiwile eka mapurasi mambirhi eMfuleni eKapa-Vupeladyambu. Ndzawulo ya Vurimi ya Kapa-Vupeladyambu yi rhwexile xiyiriso eka ku xavisiwa na ku fambisiwa ka tinguluve to hanya kusuka eMfuleni ku hunguta ku hangalaka ka vuvabyi lebyi.

3.2. ASF i vuvabyi byo tlulela lebyi hlaselaka tinguluve ta le kaya na ta le nhoveni, kambe a byi hlaseli vanhu. Hambiswiritano, Khabinete yi kombela vurhonwana lebyikulu ku va byi tirhisiwa ku sivela ku hangalaka ka vuvabyi lebyi kuya eka swiphemu swin’wana swa tiko.

3.3. Van’wamapurasi va tsundzuxiwa ku rhanga hi ku virisa swakudya swa tinguluve swihi kumbe swihi ku ringana mpimohansi wa awara va nga si swi phamela tinguluve, ku tiyisisa ku dlayiwa ka xitsongwatsongwana xa ASF na vuvabyi byin’wana byo vilerisa.

4. Tinhlayo ta Swikumiwa swa Tiko Hinkwaswo (GDP) eka kotara ya vumune ya 2020

4.1. Khabinete yi lemukile tinhlayo ta GDP eka kotara ya vumune ya 2020 leti ti humesiweke hi Tinhlayonhlayo ta Afrika-Dzonga hi Ravumbirhi, 9 Nyenyankulu 2021. GDP ya xiviri yi kule hi 6.3%, ngopfungopfu hikwalaho ka ku olovisiwa ko yisa emahlweni ka swipimelo swa mpfalelo wa COVID-19. Mbuyelo lowu wu kombe ku kula ko tiya eka ntirhiso wo hetelela wa miti na vuhumesi bya vumaki. Hikokwalaho, eka lembe hinkwaro ra 2020, GDP ya xiviri yi khanyanile hi 7.0%  – mbuyelo  wo antswa kutlula lowu a wu languteriwile.

4.2. Sekitara ya vumaki yi kule hi 21.1% eka kotara ya vumune ya 2020. Kaye ehenhla ka 10 ra tisekitaratsongo ti rhekode mitlakuko (leyi rhangeriweke hi swakudya na swakunwa, swipandzamananga na tiphati, na swimakiwa swa metali na nsimbi), loko ku kula ka mabindzu (9.8%) ku rhangeriwile hi mabindzu ya vuxavisi, mabindzu ya swipandzamananga, na mphamelo na vurhurhelo. Vurimi byi pose ku kula ka byona ka lembe na lembe ka le henhlahenhla (13.1% eka 2020) hikwalaho ka swiyimo swa maxelo yo rhandzeka na matirhelo lama antsweke eka tisekitaratsongo ta mavele, mihandzu na swifuwo.

4.3. Eka endlelo ra ntirhiso wa timali, ntirhiso wa timali wo hetelela wa miti wu tlakuke hi mpimo wa 7.5%, wu rhangeriwile hi tikhefi ta swakudya na tihodela; swakudya na swakunwa swo pfumala xihoko; na tisekitaratsongo ta swihungasi na mfuwo. Ku vumbiwa ka xuma xa nkarhi wo leha hinkwaxo ku tlakuke hi 12.1%, swi rhangeriwile hi vuvekisi lebyi tlakukeke eka switirhisiwa swa vutleketli na mitirho ya vuaki tanihiloko migingiriko ya vakhandziyi na tinhundzu ya le magondzweni na mitirho ya vunjhiniyara swi sungurile. 

4.4. Khabinete yi tshama ya ha tshemba leswaku ikhonomi yi ta hlakarhela hikwalaho ka miphalalo ya rihanyu leyi rhangisiweke emahlweni xikan’we na matshalatshala yo tirhisana lama yaka emahlweni ya mfumo, mabindzu, vatirhi na miganga eka ku simeka Kungu ra ku Aka hi Vuntshwa na Nhlakarhelo ra Ikhonomi.

5. Samiti na Nkombiso wo Xava wa Laha Tikweni wa Proudly South African

5.1. Phuresidente Cyril Ramaphosa u nyike Mbulavulo wa Nkongomelokulu wa le moyeni hi Ravumbirhi, 9 Nyenyankulu 2021 eka Samiti na Nkombiso wo Xava wa Laha Tikweni wa Proudly South African wa lembe na lembe wa vu9, lowu a wu khomiwile ehansi ka nkongomelo: “Ku endliwa ka swa laha tikweni tanihi xihlohloteri xa ku Kula ka Ikhonomi”. Proudly South African i ejensi ya Ndzawulo ya Mabindzu, Vumaki na Mphikizano.

5.2. Samiti leyi a yi kombiwa hi nkarhi lowu a yi ri eku endlekeni hawona eka tipulatifomo ta le ka inthanete na le ka swihangalasamahungunyingi ku pfumelela vutekaxiave byo anama eka mikanerisano. Nkombiso wa le moyeni wu pfumelele tikhamphani ku kombisa swimakiwa na vukorhokeri bya tona eka vhidiyo yo koma leyi yi nyikeke habu ya nhlengeletano ya le ka inthanete eka lavaya va lavaka ku bindzurisa. 

5.3. Khabinete yi kombela maAfrika-Dzonga na mabindzu ku seketela swimakiwa na vukorhokeri byo endliwa laha tikweni, ngopfungopfu hi nkarhi lowu wa nhlakarhelo wa ikhonomi, ku nyika matimba eka ku kula ka ikhonomi na ku tumbuluxiwa ka mitirho.

6. Rendzo ro ya eka ndhawu ya vuhlayiselo bya Biovac 

6.1.  Xandla xa Phuresidente David Mabuza u endzele ndhawu ya Vuhlayiselo bya Biovac eMidrand, Gauteng hi Ravumbirhi, 2 Nyenyankulu 2021 tanihi xiphemu xa ntirho wa Komiti ya Nhlanganelo wa Vaholobye eka Swisawutisi swa COVID-19, leyi yi angamelaka nsimeko wa nongoloko wa nsawutiso.

6.2. Biovac Institute, khamphani yo endla mirhi hi swihanyi leyi kumekaka eKapa, leyi yi nga ehansi ka vun’wini bya nhlanganelo bya mfumo na sekitara leyi nga riki ya mfumo. Yi tumbuluxiwile hi 2003 ku va na vutihlamuleri bya minongoloko ya nsawutiso eka nhluvukiso wa swisawutisi, na maendlelo yo hlayisa na ku hangalasa swisawutisi eka tindhawu ta nsawutiso to hambanahambana.

6.3. Emalembeni lama nga hundza, Biovac yi tumbuluxile vuswikoti byo ringanela ku hlayisa na ku hangalasa swisawutisi. Khabinete yi enerisekile hi vuhoxaxandla bya yona eka nongoloko wa nsimeko wa nsawutiso naswona ntirho wu le ku endliweni na tikhamphani to endla mirhi ku humesa swisawutisi swa COVID-19.

6.4. Khabinete yi kombela munhu un’wana na un’wana ku tshama a vambe ngoma na ku ya emahlweni na ku landzelela milawu ya rihanyu ya ku ambala xipfalaxikandza eka tindhawu ta mani na mani, ku hlamba swandla nkarhi na nkarhi hi xisibi na mati kumbe ku tirhisa xibasisaswandla lexi nga na 70% ta xihoko, ku siya mpfhuka exikarhi ka vanhu wa mpimohansi wa 1,5 wa timitara na ku papalata tinhlengeletano letikulu. Ku siveriwa ka gandlati ra vunharhu leri nga tshukaka ri va kona swi le mavokweni ya hina.

B. Swiboho swa Khabinete

1. Xikimi xa Mpfuneto wa swa Timali xa Swichudeni xa Rixaka (NSFAS)

1.1. Khabinete yi kume vutivisi kusuka eka Holobye wa Dyondzo ya le Henhla, Sayense na Thekinoloji, Dkd Blade Nzimande, hi mayelana na mitlhontlho ya nkayivelo wa timali ya karhi wa sweswi leyi nga langutana na NSFAS. Mitlhontlho leyi yi hlwerisile ku hetisisiwa ka ntsariso wa swichudeni swa yunivhesiti swa lembe ro sungula. 

1.2. Ntungukulu wa COVID-19 wu nyanyisile mitlhontlho leya xikimi. Yin’wana ya yona ku nga lembexidyondzo leri engeteriweke na nhlayo ya swichudeni leswi fikelelaka ku kuma mali hikwalaho ka ku va vatswari va lahlekeriwile hi mitirho ya vona. Ku ololoxa ntlhontlho lowu, Khabinete yi pasise ku nyikiwa ka timali ko engetela naswona swikoxometo swa kona swi ta tlhantlhiwa hi Holobye Nzimande xikan’wekan’we endzhaku ka vutivisi lebyi. 

1.3. Khabinete yi lerisile leswaku ntirho wo yisa emahlweni wu boheka ku endliwa ku kuma endlelo ro yiseka emahlweni swinene ku nyika swichudeni timali ta dyondzo ya swona ya le henhla. Khabinete yi tshama ya ha tibohile ku tiyisisa leswaku swichudeni leswi nga faneriwa hi ku kuma mpfuneto hinkwaswo a swi siyiwi ehandle hikwalaho ka mpfumaleko wa timali.  

2. Phepha ra Xiyimo xa mpfapfarhuto ra Mafambiselo ya Misava na Miantswiso ya Nkarhi wo Tirhisa Misava eka Tindhawu ta Vaaki hi Nhlanganelo

2.1. Khabinete yi pasise Phepha ra Xiyimo xa Mpfampfarhuto eka Mafambiselo ya Misava na Miantswiso ya Nkarhi wo Tirhisa Misava eka Tindhawu ta Vaaki hi Nhlanganelo leswaku ku va na mikanerisano yo yisa emahlweni na vakhomaxiave lava faneleke. Miantswiso leyi ringanyetiwaka yi nyika rimba ra xinawu ku sungula phurosese ya ku hundzisela misava ya vaaki hi nhlanganelo eka vanhu kumbe miganga leyi nkarhi wa yona wa ntirhiso wa misava wu nga sirhelelekangiki hi xinawu. 

2.2. Miantswiso leyi yi ta tlhela yi ndlandlamukisa tshaku ra rifuwo ra vaaki hi nhlanganelo ku havexerisa miganga matimba ku tirhana na migingiriko ya mfuwo, ya vanhu na ya ikhonomi leyi va yi rhandzaka. Mikanerisano leyi yi ta hetelela eka ku rhambiwa ka Samiti ya Misava ya Rixaka leyi kunguhatiweke.

3. Ku xaviwa ka swisawutisi

3.1. Khabinete yi kume vutivisi hi Holobye wa Rihanyu Zwelini Mkhize na Holobye wa Timali Tito Mboweni hi mayelana na mikanerisano ya tikontiraka ta ku kumiwa ka swisawutisi eka tikhamphani to endla mirhi to hambanahambana. Khabinete yi langutisisile swin’wana swa swipimelo swo tika leswi nga eka tikontiraka leti leswi swi nga fambelaniki na milulamiselo ya Nawu wa Malawulelo ya Timali ta Mfumo, 1999 (Nawu wa 1 wa 1999) naswona yi amukele mihambuko leyi se yi nyikiweke hi Vutamelankwama bya Rixaka eka ku vuyerisa vutomi bya maAfrika-Dzonga. 

3.2. Mihambuko leyi yi katse milulamiselo ya ku rhanga hi ku hakela ku tiyisisa leswaku maAfrika-Dzonga va kuma mfikelelo wa swisawutisi hi ku hatlisa hilaha swi kotekaka hakona. Khabinete yi seketele matshalatshala ya Vutamelankwama na Ndzawulo ya Rihanyu ya Rixaka ku ya emahlweni na mikanerisano na ku tiyisisa leswaku ku va na mfikelelo wa xihatla wa swisawutisi eka hinkwavo.

4. Xiyimo xa Rixaka xa Mhangu 

4.1. Khabinete yi pasise ku engeteriwa ka Xiyimo xa Rixaka xa Mhangu kufika 15 Dzivamisoko 2021. Leswi swi endliwa hi ku landza Xiyenge xa 27(5) (C) xa Nawu wa Malawulelo ya Timhangu, 2002 (Nawu wa 57 wa 2002). Vaaki va hlohloteriwa ku ya emhlweni va landzelela magoza na swipimelo swa rihanyu swa COVID-19 hinkwaswo ku sivela ku hangalaka ka xitsongwatsongwana lexi.

C. Milawumbisi

1. Nawumbisi wa Rihanyu na Vuhlayiseki bya le Ntirhweni (OHS) wa 2020

1.1. Khabinete yi pasise ku kandziyisiwa ka Nawumbisi wa OHS wa 2020 leswaku ku va na mikanerisano ya vaaki. Nawumbisi lowu wu lava ku hundzuluxa Nawu wa OHS, 1993 (Nawu wa 85 wa 1993) na ku wu fambelanisa na maendlekelo ya matiko ya misava. Wu tlhela wu lava ku tiyisa magoza ya vuhlayiseki ya vatirhi eka tindhawu ta vona ta ntirho to hambanahambana.

1.2. Nawumbisi lowu wu tivisa milulamiselo leyi yi havexerisaka vatirhi matimba ku tsona vutirheli bya vona loko va tshuka va twa mbangu wu ri na khombo na ku va wu nga hlayisekangi, ku ri hava ku rihisetiwa ko twisa ku vava hi vathori. 

2. Nawumbisi wa Nsirhelelo wa Vatirhisi va Tiyindlu 

2.1. Khabinete yi pasise ku rhumeriwa ka Nawumbisi wa Nsirhelelo wa Vatirhisi va Tiyindlu leswaku wu andlariwa ePalamende. Nawumbisi lowu wu herisa Nawu wa Magoza ya Nsirhelelo wa Vatirhisi va Tiyindlu, 1998 (Nawu wa 95 wa 1998). Mihundzuluxo leyi ringanyetiweke yi katsa ku ndlandlamukisiwa ka nsirhelelo lowu nyikiweke vatirhisi va tiyindlu – ku katsa na ku lunghisiwa, ku pfuxetiwa, ku cincacinciwa na ku engeteleriwa ka tiyindlu leti nga kona. Nawumbisi lowu wu tlhela wu ringanyeta minongoloko yo cinca eka indasitiri ya ku akiwa ka tiyindlu. 

2.2. Swibumabumelo swo hlayanyana se swi kumekile kusuka eka vakhomaxiave va indasitiri leyi hi ku tirhisa mikanerisano ya vaaki. Nawumbisi lowu wu ta hundza hi le ka mikanerisano yo yisa emahlweni ya phurosese ya Palamende loko wu nga si pasisiwa tanihi nawu.  

D. Swiendleko leswa ha Taka

1. Siku ra Mati ra Misav

1.1. Afrika-Dzonga yi ta tikatsa na matiko ya misava eka ku fungha Siku ra Mati ra Misava hi Musumbhunuku, 22 Nyenyankulu 2021. Siku leri ri tlakusa vulemukisi bya xirilo xa mati xa misava hinkwayo naswona ri kongomisa eka ku fikeleriwa ka Xikongomelokulu xa Nhluvukiso lowu Yisekaka Emahlweni xa 6: Mati yo Tenga na Nkululo eka hinkwavo hi kwalomuya ka 2030.

1.2. Ndzawulo ya Mati na Nkululo yi simekile pfhumba ra #SaveWater ku tsundzuxa maAfrika-Dzonga hinkwavo leswaku nthonsi rin’wana na rin’wana i ra nkoka. Hambileswi ku veke na timpfula ta kahle kungari khale, tiko lera vukalo bya mati a ri sirhelelekangi eka dyandza ro phikelela leri nyanyisiwaka hi ku cinca ka tlilayimete. 

1.3. Khabinete yi kombela maAfrika-Dzonga ku tirhisa mati hi ku hlayisa tanihileswi makhomelo ya hina ya vusopfa namuntlha ya nga khumbaka tinxaka ta nkarhi lowu taka. A hi veni rixaka leri nga na vutihlamuleri leri ri tekeleka vumundzuku emavokweni ya nhlanganelo hi ku pfala tiphayiphi ta ntlangiso wa mati. 

E. Swihungwana

1. Vuhoyozeri

Khabinete yi hundzise vuhoyozeri bya yona eka:

• Ttn Tshepho Faith Koopa, n’watisayense wa swa vutshunguri wa laha tikweni kusuka eka Pathology LabOne loyi a thumbeke xihumesi xa swilwaniswitsongwantsongwana xo kambela COVID-19. Xihumesi lexa xilwaniswitsongwatsongwana i xiphemu xa titshevele to kambela COVID-19 leti hangalasiweke hi tilaboretari ta LabOne eKhayelitsha, Kapa-N’walungu na Midstream, Gauteng. Pathology LabOne yi xave titshevele leto kambela hi ku tirhisana na Prince Amon Moagi wa mfumoxivongo wa Bakgatla eN’walungu-Vupeladyambu, Africapacity Investment Group na Brawne Capital.
   

2. Michavelelo 

Khabinete yi hundzise michavelelo ya yona eka mindyangu na vanghana va: 

• Mnn Karima Brown (54), mutekamahungu wa ntokoto wo leha wa xiyimo xa le henhla tlhelo mugingirikeli.   
• Ttn Peter Matlare (61), n’wamabindzu tlhelo Xandla xa CEO loyi a tlhele a khoma swiave swa swiyimo swa vulawuri leswi nga riki xiphemu xa vurhangerinkulu eka mabindzu ya Afrika-Dzonga yo hlayanyana na le ka SABC.
• Ttn Azwifarwi Dick Ralushi (71) khale ka socha ra nyimpi ya ntshunxeko.   Ralushi a ri xirho xa Black Peoples Convention (BPC) naswona u tirhe tanihi Matsalana wa yona wa vuhangalasi.  A a ri xirho xa Komiti ya Matirhelo ya Transvaal-N’walungu leyi a yi ri xirho xa UDF, na Vagingirikeli va le xihundleni va vuthu ra nyimpi ra Umkhonto WeSizwe ra African National Congress ehansi ka Xivumbeko xa Matikoxikaya xa le Transvaal-N’walungu. 

F. Ku thoriwa

Ku thoriwa hinkwawo ku fanele ku landzelela ntiyisiso wa mithwaso na mbhasiso lowu faneleke.

1. Mnn Mamogala Jennifer Musekene – Xandla xa Mulawurinkulu-Jenerala: Malawulelo ya Tikhemikali na Thyaka, Ndzawulo ya Mbangu, Swihlahla na swa Tinhlampfi. 

Swivutiso:
Mnn Phumla Williams – Muvulavuleri wa Khabinete 
Selifoni: 083 501 0139