A.    Xiyimo xa Khabinete eka Timhakankulu

1.    Hangalaso wa Swisawutisi swa Vuvabyi bya Khoronavhariyasi (COVID-19)

1.1.    Khabinete yi tlhele yi tiyisisa ku sungula ka nongoloko wa Xiphemu xa vumbirhi xa Hangalaso wa Swisawutisi hi Musumbunuku, 17 Dzivamisoko 2021.  Xiphemu lexi xi ta sungula hi ku sawutisiwa ka vanhu va malembe ya 60 hi vukhale na kuya ehenhla naswona tindzawulo ta swa Rihanyu ta rixaka na ta swifundzakulu ti ta tivisa vuxokoxoko bya mayelana na lomu ku kumekaka tinsenthara ta nsawutiso ta kutlula magidi manharhu (3000).

Ku sungula ka Xiphemu xa vumbirhi swi ta fambisana xikan’we ni ku yisa emahlweni nsawutiso wa vatirhi va nhlayiso wa swa rihanyu (tiHCW) lava ku sawutisiwa ka vona ku kavanyetiweke hi timhaka ta swa milawu leti vangiweke hi xisawutisi xa Johnson & Johnson eUSA na le Yuropa. Kungu ra nsawutiso wa Sisonke leri ndlandlamuxiweke kufika eka 95 wa tindhawu etikweni hinkwaro ri sawutisile vatirhi va nhlayiso wa swa rihanyu va 434,980 ku fikela sweswi kutani wu ta fika emakumu hi ti-14 Mudyaxihi 2021. Khabinete yi enerisiwa hikuva lava nga sala va tiHCW va ta sawutisiwa hi xisawutisi xa Pfizer kufikela nkarhi walowo.

1.2.    Khabinete yi kombele vanhu lava nga ni malembe ya 60 na kutlula ku titsarisela eka Sisiteme ya Data ya Nsawutiso wa Xielekitironiki ya COVID-19 eka https://vaccine.enroll.health.gov.za. Lava nga kotiki ku fikelela inthanete kumbe ku va ni riqingho ra le nyongeni ra thekinoloji ya le henhla va nga titsarisela hi ku rhumela SMS hi ku bela riqingho eka *134*832* kutani va tsala tinomboro ta vona ta mapasi kutani va tsala # emakumu. Loko va ri hava tinomboro ta mapasi, va bela riqingho eka *134*832#. Nakambe ku titsarisela ku nga endliwa hi ku tirhisa nomboro ya WhatsApp ya COVID-19 hi ku rhumela rito “REGISTER” eka 0600 123 456. Vaakatiko va fanele ku tiyisisa leswaku va nghenisa nomboro ya vona ya leyi nga lulama ya riqingho ra le nyongeni na adirese ya ndhawu leyi va tshamaka eka yona leswaku loko swi ri na nkoka, va ta kota ku kuma vuxokoxoko hi mayelana na nongoloko wa nsawutiso, loko swi fanerile. Lava nga kotiki ku fikelela thekinoloji, nakambe va nga titsarisela eka tindhawu ta nsawutiso ta le kusuhisuhi kumbe hi ku pfuniwa hi vatirhi va nhlayiso wa swa rihanyu lava va nga ta endzela miganga yo hambanahambana.

1.3.    Ku titsarisela swi ni nkoka leswaku vanhu va kota ku teka xiave eka nongoloko wa nsawutiso ni ku pfumela ku landzeleriseka eka swikongomelo swo landzelerisa swa vutshunguri leswi nga tshukaka swi laveka eka nkarhi lowu taka.

1.4.    A swi kali swi lava u ri na data kumbe ethayimi ku fikelela vukorhokeri byo titsarisela hi SMS na WhatsApp swa mahala. Lava va hlanganaka ni swiphiqo loko va ri karhi va titsarisela va nga bela riqingho eka nomboro ya xilamulelamhangu ya COVID-19: ya 0800 029 999.

1.5.    Khabinete yi tivisiwile hi xiyimo lexi nga kona hi mayelana ni mitluletavuvabyi ya COVID-19 eIndiya ni ku seketela xiboho xo nyikela tivhentiletara eIndiya tanihi xiphemu xa ku tinyiketela ka Afrika-Dzonga ka leswaku ku lwisana na COVID-19 emisaveni hinkwayo swi lava matshalatshala ya nhlanganelo.

1.6.    Nakambe Khabinete yi tlhela yi swi tiva ku khumbeka exikarhi ka vanhu va Afrika-Dzonga hi mayelana ni xiyimo xa COVID-19 eIndiya, kutani ri navela ku tiyisa eka vanhu va Afrika-Dzonga leswaku Ndzawulo ya Rihanyu na van’watisayense va ka hina va ya emahlweni ku veka tihlo leswi nga eku humeleleni etikweni leriya ni leswaku swisirhelelo swo ringanela swa nkoka ni milawu swa humelerisiwa ku sirhelela vanhu va Afrika-Dzonga.

1.7.    Ehenhla ka sweswo, Khabinete yi tivisiwile hi mayelana ni ku tlakuka kutsongo ka ntlulelo wa COVID-19 etikweni ni magoza lama faneleke ku tekiwa ku hunguta ku hangalaka.

1.8.    Khabinete yi tsundzuxa vanhu va Afrika-Dzonga hinkwavo ku ya emahlweni va landzelela milawu ya rihanyu leyi nga riki ya mirhi ku sivela ku hangalaka ka COVID-19 hi ku ya emahlweni va ambala swipfalaxikandza loko va ri exikarhi ka vanhu; ku siya mpfhuka wo ringanela exikarhi ka vanhu wa kwalomu ka 1.5 wa timitara; ku hlamba mavoko nkarhi hinkwawo hi mati na xisibi kumbe ku tirhisa sanithayizara ya mavoko leyi nga na 70% ta xidlayaswitsongwatsongwana lexi nga na xihoko; ku papalata ku vhaka loku nga riki na nkoka ni ku tshama ekaya.

2.    Ndzhulelo wa Timfanelo ta Nhundzu ya Vutumbuluxi (IP) (TRIPS) hi mayelana na Swisawutisi swa COVID-19 

2.1.    Khabinete yi amukele nseketelo wa United States wa WTO wo rhulela TRIPS hi mayelana swisawutisi swa COVID-19. 

2.2.    Afrika-Dzonga na Indiya a ya ri eku rhangeleni ka pfhumba ra Nhlangano wa Mabindzu wa Matiko ya Misava (WTO) ro rhulela TRIPS. Ndzhulelo wa TRIPS wu ta kotisa mfikelelo wa thekinoloji leyi nga ta nyika matimba eka ku endliwa ko angarhela ka swisawutisi swa COVID-19.  Goza leri ri ri vonile kutlula matiko ya 100, ku katsa China, ya seketela matshalatshala yo endla swikombelo swo rhulela eka swiphemu swa TRIPS ya WTO.

2.3.    Ku fikelela ko tsana ka COVID-19 ku siverile matiko mo tala lama ha hluvukaka ngopfungopfu eka tikokulu ra Afrika ku lwisana na COVID-19. Khabinete yi vona leswaku ku siveriwa ka tinxaka eku tiendleleni ka swisawutisi swa tona vini hi nkarhi lowu mpimo wa mafu wa le henhla hikokwalaho ka khoronavhayirasi a swi na vumunhu.

2.4.    Eka mhaka leyi, Khabinete yi amukela ku tiboha ku nyikela R3 wa tibiliyoni ku hundzisela thekinoloji ya ximanguvalawa eka ku tumbuluxa swisawutisi na titherapi ta swihanyi eka eAfrika-Dzonga, ku vula Dkd Patrick Soon-Shiong, n’wamabindzu wa swa vutshunguri bya bayothekinoloji – muAmerika wa muAfrika-Dzonga.

2.5.    Khabinete yi tlangela ntirho wa nseketelo wa Dkd Soon-Shiong ni van’wana va vanyikeri eka ku hangalasiwa ko ringana ka swisawutisi swa COVID-19, swikambelavuvabyi ni swa therapi.

2.6.    Nakambe Khabinete yi tsakela nxiximo wa Dkd Soon-Shiong wo hluvukisa sayense ya Afrika-Dzonga, rifuwo ra vanhu, vuswikoti ni ku navela ku tumbuluxa swisawutisi swa rixaka ra vumbirhi ku tirhana na mixaka ya vumbirhi  ya khoronavhayirasi leswi nga ha endlaka swisawutisi swa sweswi swi tirha hi mpimo wa le hansi.

3.    Ku nyiketiwa ka misava eka vaaki va le Covie

3.1.    Khabinete yi amukele ku nyiketiwa ka mapapila ya vun’wini bya misava hi Xandla xa Phuresidente David Mabuza – hi xiyimo xa yena tanihi Mutshamaxitulu wa Komiti ya Nhlanganelo wa Vaholobye (IMC) wa Antswiso wa Misava – eka muganga wa Covie eKapa-Vupeladyambu hi Ravuntlhanu, 30 Dzivamisoko 2021.

3.2.    Ku nyiketiwa ka misava eka muganga wa Covie i xiphemu xa ntirho lowu yaka emahlweni wa IMC wa Antswiso wa Misava ku hatlisisa ku fikelela misava tanihi xiphemu xo lulamisa swihoxo swa Mfumo wa Xihlawuhlawu nkarhi lowu hundzeke.

4.    Siku ra Vatirhi (1 Mudyaxihi)

4.1.    Khabinete yi tiyisise leswaku vatirhi va tshama va ri longo ra ikhonomi ra rixaka naswona i xikhiya xo aka vumundzuku byo antswa bya hinkwavo.

4.2.    Khabinete yi tekele enhlokweni leswaku ku khumbeka ko biha ka ntungukulu wa COVID-19 loku nga kona eka vatirhi, laha vatirhi vo tala va nga vona ku lahlekeriwa hi mitirho, ku chika ka miholo tanihi loko vathori va lava ku lulamisa swipfuno hi vuntshwa ku ri mapfhumba yo ponisa vutomi.

4.3.    Hambileswi ku nga na maxangu ya ikhonomi, mfumo wu tshama wu nga ninginiki eka ku tinyiketela ka wona ka ku tiyisisa leswaku Afrika-Dzonga yi ya emahlweni wu seketela ni ku sirhelela timfanelo ta vatirhi.

5.     Siku ra Vaongori ra Matiko ya Misava (12 Mudyaxihi)

5.1     Khabinete yi tekele enhlokweni leswaku nhlengeletano ya yona yi khomiwile hi siku leri misava yi nga fungha Siku ra Vaongori ra Matiko ya Misava kutani yi tshikelerile hungu ra yona ra ku khensa vaongori hinkwavo va Afrika-Dzonga, tikokulu ra Afrika ni misava eka ku tinyiketela ka vona ku hanana hi nkarhi wa ntungukulu wa rifu wa COVID-19.

5.2    Vaongori, swin’we na vatirhi lavan’wana va swa rihanyu, va ya emahlweni va rhanga emahlweni ni ku lwisana na COVID-19 hi ku veka vutomi bya vona vini enxungetweni na ku veka mindyangu ya vona enxungetweni. Mfumo wu tshama wu ri karhi wu tlangela vaongori va Afrika-Dzonga eka ku sihalala, ku tinyiketa ni ku ka va nga ninginiki eka ku lwa na COVID-19.

6.    Ku nyikela ngati

6.1.    Khabinete yi kombela vanhu va Afrika-Dzonga lava nga hanya kahle ku nyikela ngati eka Vukorhokeri bya swa Ngati bya Rixaka bya Afrika-Dzonga (SANBS), lebyi eka nkarhi wa sweswi byi langutaneke ni nkayivelo lokukulu wa ngati.

6.2.    SANBS yi amukerile magoza yo sirhelela yo angarhela ku tiyisisa vuhlayiseki bya vanyikeri hi ku kambela vanhu hinkwavo lava yaka etitliniki to nyikela hi vukheta lebyikulu. 

6.3.    Ku kuma vuxokoxoko hi xitalo, vanyikeri lava swi kotaka va nga tihlanganisa na SANBS eka nomboro ya mahala: 0800 11 9031 kusukela hi Musumbunuku kufika Ravuntlhanu (07:00 - 17:00).

7.    Palestina

7.1    Khabinete yi sola hi matimba ku hlaseriwa ka vavileri va le Palestina eAl Aqsa Mosque ni le Dome eka Rock ni ku rhurhisiwa ko ka ku nga ri enawini ka vanhu va Palestina kusuka emakaya ya vona eSheikh al Jarrah endhawini ya Jerusalema-Vuxa ku nyizela vanhu va Isirayele tindhawu to tshama eka tona.  Swi le rivaleni leswaku swendlo swa Isirayele swi tlula nawu wa matiko ya misava, ni ku tsan’wa hi ku hetiseka Swintshuxo swa Vuhlayiseki bya matiko ya Misava, (UNSC) ku katsa ni Switshunxo swa 446 (1979) ni swa 2334 (2016) leswi vekaka erivaleni xileriso xo herisa migingiriko ya Isirayele ni ku enerisa timfanelo ta vanhu va le Palestina, ku katsa na ndhawu ya vutifumi na vutiyimeri.

7.2    Khabinete yi kombela Isirayele ku yima mihlaselo ya tihanyi eka vanhu va Palestina ni ku tinyikela eka matshalatshala ya matiko ya misava, xikongomelo ku ri ku pfuxelela mafambiselo ya swa tipolitiki, leswi yisaka eku tumbuluxiweni ka mfumo wa Palestina wo rhula, lowu faneleke ku va muakisani hi ku rhula na Isirayele endzeni ka mindzilekano leyi amukeriwaka ya matiko ya misava hi ku ya hi leyi nga kona, hi siku ra 4 Khotavuxika 1967, na Jerusalema-Vuxa tanihi dorobakulu ra Palestina.

8.    Magoza lama tekiweke hi United Kingdom (UK) ku seketela matshalatshala ya vasindzisi va swa nawu va Afrika-Dzonga 

8.1    Khabinete yi amukele magoza lama tekiweke hi UK ku pfuna Afrika-Dzonga ku lwisana ni vukungundzwana hi ku tekela vanhu magoza lava hehliwaka hi ku va va endlile vukhamba ni vukungundzwana etikweni ra ka hina.

8.2    Eka mhaka leyi, Khabinete yi amukele ku khomiwa ka Ttn Michael Lomas eUK hi mayelana na nandzu eAfrika-Dzonga eka nandzu wa vukhamba na vukungundzwana bya le Kusile ni ku amukela rhwexiwa ka swipimelo swo tika swa beyili hi khoto ya le UK.

8.3    Ehenhla ka sweswo, Khabinete yi amukele ku rhwexiwa ka swiyiriso hi United Kingdom eka vamakwavo Ttn Ajay, Ttn Atul na Ttn Rajesh Gupta, na mutirhisanikulobye Ttn Salim Essa hikwalaho ka swiave leswi va swi endleke “ku yisa emahlweni migingiriko ya vukungundzwana ya muxaka wo karhi eAfrika-Dzonga loku vangeke ku onhaka lokukulu” eka ikhonomi ya Afrika-Dzonga ni vanhu va yona.

9.    Ntlimbo eMozambiki

9.1.    Khabinete ya ha vilerisiwa hi xiyimo xa le Mozambiki naswona yi ya emahlweni ku veka tihlo leswi nga eku humeleleni. Hi ndlela leyi faneleke, Khabinete yi kombise nseketelo eka matshalatshala ya Nhluvukiso wa Matiko ya le Dzongeni wa Afrika ku tisa ku rhula ni vuhlayiseki bya nkarhi hinkwawo, ku katsa ni ku rivalelana ni nhluvukiso eMozambiki.

10.    ACWA Power yi kuma timali ta Pulanti ya Gezi ra Matimba ya Dyambu leri Hlengeletiweke yaa Redstone 

10.1    Khabinete yi amukele ku tivisiwa leswaku ACWA Power yi kume R11.6 wa tibiliyoni ta Pulanti ya Gezi ra Matimba ya Dyambu leri Hlengeletiweke ya Redstone eKapa-N’walungu. Pulanti leyi i xiphemu xa nkoka xa tiphurojeke ta swimakiwakulu letikulu ta Afrika-Dzonga na vuvekisi bya eneji leyi pfuxeleriwaka etikweni ra ka hina.

10.2    Pulanti ya Redstone yi lulamiseriwile ku humesa 100 ra Timegawati W ta eneji yo pfuxeleriwa leyi yi languteriweke ku tirhisiwa emaheleni ya 2023 naswona yi ta phakela gezi hi ku tshembeka eka kutlula 200 000 wa mindyangu.

B.    Swiboho swa Khabinete

1.    Nongonoko wa Rixaka wo Tsundzuka wa Anivhesari ya vu25 ya Vumbiwa ra Rhiphabuliki ra Afrika-Dzonga ra 1996 

1.1.    Lembe leri i ro fungha kwatsa ra malembe ya 25 himpfhuka Afrika-Dzonga yi amukele Vumbiwa ra yona hi siku ra 8 Mudyaxihi 1996, Vumbiwa leri ra ha xiximiwa tanihi lero antswa eka matiko ya misava.

1.2.    Eka mhaka leyi, Khabinete yi pasise lembe hinkwaro ku tlangela Nongonoko wa Rixaka wo Tsundzuka malembe ya vu25 ya Vumbiwa ra Rhiphabuliki ra Afrika-Dzonga ra 1996 leri ku simekiwa ka wona ku nga ta rhangeriwa hi Ndzawulo ya Vululami ni Nhluvukiso wa Vumbiwa.

2.    Khomferense ya Misava Hinkwayo ya Vaholobye ya vu5 hi mayelana na ku Herisiwa ka ku Tirhisiwa ka Vana

2.1.    Khabinete yi amukele leswaku Afrika-Dzonga yi rhurhela Khomferense ya Matiko ya Misava ya vu5 hi mayelana na ku Herisiwa ka ku Tirhisiwa ka Vana kusukela 2 kufika t4 Mudyaxihi 2022. Khomferense leyi yi rhambiwa endzhaku ka malembe manharhu man’wana ni man’wana ehansi ka vurhangeri bya Nhlangano wa Vatirhi wa Matiko ya Misava. Hikwalaho ka ntungukulu wa COVID-19, swi hundziseriwe emahlweni kusuka eka 2021 ku yisiwa eka 2022.

2.2.    Khomferense leyi yi ta vulavula hi matshalatshala ya misava hinkwayo yo herisa xiphiqo xo tirhisiwa ka vana. Mifumo leyi nga swirho yi ta kuma nkarhi wo kombisa hilaha miphalalo ya yona hi u hambana ka yona ku herisa ku tirhisiwa ka vana. Afrika-Dzonga yi ni Nongonoko wa Matirhelo wa Vatirhi va Vana, lowu wu nyikaka ndlela ya tiko eka ku herisa ku tirhisiwa ka vana.

3.    Phurosese ya vuhumelerisi bya vanhu ya ku simekiwa ka tiphurojeke ta swimakiwakulu

3.1.    Khabinete yi pasise maendlelo ya Vuhumelerisi bya Vanhu, maendlelo na tiphurosese eka ku simekiwa ka tiprojeke ta swimakiwakulu, tanihi aha swi andlariweke hakona hi Ndzawulo ya Mitirho ya Vanhu ni Switirhisiwa (DPWI). Phurosese ya vuhumelerisi yi ta hoxa xandla eka ku tiyisisa leswaku ku va na phurosese leyi landzelerisekaka ya vulavurisana na miganga eka ku akiwa ka tiprojeke emigangeni. 

3.2.    Endlelo leri ri nyika maendlelo yo tirha lama vekiweke lama loko ya tirhisiwa ya tiyisaka vutirhisani ku tshembana exikarhi ka mfumu na miganga.

4.    Ku Engeteriwa ka Xiyimo xa Mhangu xa Rixaka

4.1.    Khabinete yi amukele ku engeteriwa ka Xiyimo xa Mhangu xa Rixaka xa COVID-19 kufikela 15 Khotavuxika 2021. Ku engeteriwa loku ku landza Xiyenge xa 27(5)(c) xa Nawu wa Malawulelo ya Mhangu, 2002 (Nawu wa 57 wa 2002). Ku engeteriwa loku ku tekela enhlokweni ku laveka ku engeteriwa ku engetela milawu ley nga kona na swirindzamhangu leswi tekiweke hi swiyenge swa mfumo ku hunguta nkhumbo wa mhangu leyi eka vutomi na vutihanyisi.  

5.    Mphalalo wa Masipala wa Miganga wa Lekwa

5.1.    Khabinete yi amukele ku tivisiwa hi mayelana na  Xileriso xa Khoto lexi leriseke leswaku Vutamelankwama bya Rixaka ku phalala eka mafambiselo ya Masipala wa Miganga wa Lekwa, Mpumalanga hi ku ya hi milulamiselo ya Xiyenge xa 139(7) xa Vumbiwa lexi xi lulamiselaka mphalalo wa nhlanganelo hi Vutamelankwama bya Rixaka na Ndzawulo ya Mfumontirhisano na Timhaka ta Ndhavuko ku ololoxa mafumele ni mihluleko ya mafambisele ya swa timali eka masipala.

5.2.    Khabinete yi tlhele yi amukela ku n’okisiwa ka Khansele ya Masipala eka Masipala wa Lekwa. Vaholobye va swa Timali ni Mfumontirhisano na Timhaka ta Ndhavuko hi ku famba ka nkarhi va ta tivisa ku milulamiselo ya nhlangano leyi yi nga ta simekiwa ku vuyisela xiyimo xa masipala evutshan’wini ni ku endla leswaku ku tlhela ku va ni vukorhokeri. 

C.    Milawumbisi

1.    Nawumbisi wo Hundzuluxa wa Swibalesa wa 2021

1.1.    Khabinete yi pasise ku hangalasiwa ka Nawumbisi wo Hundzuluxa wa Swibalesa wa 2021 leswaku vaakatiko va nyika mavonelo ya vona. Nawumbisi lowu wu ringanyeta swilawuri swo tikisiwa na malawulelo ya swibalesa ni ku tumbuluxiwa ka Rhijisitara ra Swibalesa ra Rixaka. Ku cinca loku ku ta hunguta nhlayo ya swibalesa leswi nga ta va swi ri emavokweni ya vaakatiko leswi swi nga ta hunguta timhangu ta vugevenga bya madzolonga. Nakambe Nawumbisi lowu wu ta antswisa ku phurosesiwa, ku lawula swibalesa na sisiteme ya ku endliwa ka swikombelo.

2.    Nawumbisi wo Hundzuluxa Nsirhelelo wa Xidemokirasi Vumbiwa Ehenhla ka Vutherorisi na Migingiriko leyi Yelanaka 

2.1.    Khabinete yi pasise ku hangalasiwa ka Nawumbisi wo Hundzuluxa wa Nsirhelelo wa Xidemokirasi xa Vumbiwa Ehenhla Vutherorisi na Migingiriko leyi Yelanaka leswaku vaakatiko va nyika mavonelo ya vona. Nkambisiso lowu wu lava ku fambelanisa rimba ra milawu ya Afrika-Dzonga eka milawu ya matiko ya misava leyi lavaka ku lwa ni vutherorisi.

2.2.    Khansele ya Vusirheleri ya UNSC yi amukele swiboho swo engetela swo hlayanyana ku tiyisa magoza yo lwa ni vutherorisi emisaveni hinkwayo. Mifumo leyi nga swirho yi na mbhoheko tirhisa magoza lama ematikweni ya wona.

2.3.    Milulamiselo leyi yi basisa tin’wana ta tinhlamuselo leti nga eka Nawu lowu, na ku engetela milandzu engetela, ngopfungopfu eka vanhu lava sukaka, hi ku tirhisa swifambo kumbe ku fika eka tiko rihi kumbe rihi hi xikongomelo xo ya tikatsa kumbe ku seketela mitlawa ya vutherorisi. Wu yirisa ku hangalasiwa ka timhaka leti yelanaka ni vutherorisi. Nakambe antswiso i nhlamulo eka mavangwa lama kombisiweke hi Xiyengekulu xo Lwisana na Vutherorisi xa UN.

3.    Nawumbisi wo Hundzuluxa  wa Mipimo ya Swirimiwa swa Vurimi

3.1.    Khabinete yi pasise ku yisiwa ka Nawumbisi wo Hundzuluxa Mipimo ya Swirimiwa eka Vurimi leswaku wu andlariwa ePalamende. Nawu wa Mipimo ya Swirimiwa eka Vurimi, 1990 (Nawu wa 119 wa 1990) wu lulamisela vulawuri bya ku xavisiwa ni ku xavisela matiko mambe swin’wana swa swirimiwa swa vurimi ni ku kondletela vuhlayiseki bya swakudya.

3.2.    Miphalalo leyi yi lava ku sirhelela vatirhisi. Milulamiselo leyi ringanyetiweke yi tiyisa rimba ra malawulelo ya swirimiwa swa vurimi, rihanyu na vuhlayiseki bya swakudya eka swirimiwa swo karhi swa vurimi. Nawumbisi lowu wu tiyisa malawulelo eka tindhawu leti koxaka swirimiwa leswaku swi xavisiwa, ni ku tumbuluxa vukamberi byo hambanahambana na maendlelo yo odita, exikarhi ka swin’wana.
 
3.3.    Nawumbisi lowu wu se wu hangalasiwile eka vaakatiko leswaku va nyika mavonelo ya vona ni vakhomaxiave lava faneleke hinkwavo naswona wu ta tlhela wu hundza hi le ka mafambiselo yo tika ya Palamende wu nga si pasisiwa ku va nawu.

4.    Nawumbisi wa Rihanyu ra Swimila (Fayithosanithari) wa 2020

4.1.    Khabinete yi pasise ku andlariwa ka Nawumbisi wa Rihanyu ra Swimila wa 2020 leswaku wu andlariwa ePalamende. Nawumbisi wu lava ku antswisa nhlayiseko mayelana ni mafambiselo ya swirimiwa swa swimila ku rhumeriwa ematikweni mambe na ku tisiwa laha ndzeni ka tiko. Wu hundzuluxa magoza yo sivela ku tumbuluxiwa ni ku tisa mirhi leyi yirisiweke ya matiko ma le handle ya switsotswana swa nhlambulo swa matiko mambe na mavabyi, naswona wulawula switsotswana leswi nga riki swa nhlambulo. Mihundzuluxo leyi yi fambelanisiwa na mitwanano ya matiko ya misava leyi Afrika-Dzonga ti nga xirho eka yona.

4.2.     Afrika-Dzonga i musayini eka Ntwanano wa WTO hi mayelana na Ntirhiso wa Ntwanano wa Nkululo na Magoza ya Fayithosanithari na Ntwanano wa Nsirhelelo wa swimila wa Matiko ya Misava ya Nsirhelelo wa Swimilana.      

4.3.    Nawumbisi lowu wu ta herisa Nawu wa Switsotswana swa Vurimi, wa 1983 (Nawu wa 36 wa 1993) wa nkarhi wa sweswi lowu nga tekeriki enhlokweni Ntwanano wa WTO na Ntwanano wa Nsirhelelo wa Swimila wa Matiko ya Misava yo Sirhelela Swimilana. Wu ta kondletela ku rhumeriwa ematikweni mambe na ku xavisiwa kusuka ematikweni mambe ka mabindzu ya mabindzu ya swa vurimi eAfrika-Dzonga.

5.    Nawumbisi wo Hundzuluxa wa Mulawuri wa Nyutliliya wa Rixaka 

5.1.    Khabinete yi pasise ku hangalasiwa ka Nawumbisi wo Hundzuluxa wa Mulawuri wa Nyutliliya wa Rixaka leswaku vaaki va nyika mavonelo ya vona. Nawumbisi lowu wu lava ku tirhana na mavangwa lama nga kona eka Nawu wa Mulawuri wa Nyutliliya wa Rixaka, wa 1999 (Nawu wa 47 wa 1999) wa nkarhi wa sweswi. Wu tiyisa ku milulamiselo ya nsindziso ya vakamberi na mixungeto ya vuhlayiseki bya vatirhi eka vatirhi va le moyeni. Nakambe wu lava ku fambelanisa swinawanawana swa Ejensi ya Eneji ya Athomiki ya Matiko ya Misava na ku tirhisiwa ka yona. Afrika-Dzonga i xirho xa Ejensi ya Eneji ya Athomiki ya Matiko ya Misava.

6.    Nawumbisi wa Mpfapfarhuto wa Nhluvukiso wa Swipfuno swa Oyilimbisi swa le ka Xiyimo xo Basisa

6.1.    Khabinete yi pasise ku andlariwa ka Nawumbisi wa Mpfapfarhuto wo Hundzuluxa wa Nhluvukiso wa Swipfuno swa Oyilimbisi swa le ka Xiyimo xo Basisa ePalamende. Nawumbisi lowu wu lulamisela rimba milawu na ro lawula ku tumbuluxa mbangu lowunene wa vuvekisi, ku kula na ku antswisa ku tumbuluxa mitirho eka makete wa swipfuno swa oyilimbisi swa le ka xiyimo xo basisa. Eka swin’wana, wu tlhela wu pfumelela ku basisa matirhiselo; ku nyika mpfumelelo wo nyika ku hundzisa mfanelo; ni ku hundzisela timfanelo; xiave hi vantima, vutekaxiave bya Mfumo, swilaveko swa ku cinca na swilaveko swa xitoko xa xiqhinga eka vakhomatimfanelo ta oyilimbisi ku xavisa phesente ya oyilimbisi eka Khamphani ya Oyilimbisi ya Mfumo.

D.    Swiendleko leswa ha Taka

1.    Siku ra Afrika

1.1.    Afrika-Dzonga yi ta tikatsa eka tikokulu hinkwaro ku xixima Siku ra Afrika hi Ravumbirhi, 25 Mudyaxihi 2021. Siku leri ri nyika xivandlanene ku kondletela vun’we bya Afrika, ku antswisa ku hlangana ka xifundza na ku tiboha ka Afrika hi vuntshwa eka vuhelo byin’we.

1.2.    Siku ra Afrika na N’hweti ya Afrika swi hi pfuna ku twisisana ku antswa tanihi vanhu va Afrika, havumbirhi bya kwala ka tikokulu ni hi ku angarhela. Loko hi ri karhi hi tsundzuka na ku xixima Siku ra Afrika, hi swi endla hi karhi hi twisisa leswaku COVID-19 yi ya emahlweni tanihi nxungeto eka tixaka hinkwato ta tikokulu. Hinkwerhu hi fanele ku khomana ku lwisana ni xitsongwatsongwana na ku tiyisisa leswaku ku va na vuhlayiseki bya vanhu hinkwavo eka tikokulu.

2.    Samiti ya swa Rihanyu ya Misava Hinkwayo

2.1    Hi siku ra 21 Mudyaxihi 2021, Phuresidente Ramaphosa u ta teka xiave emoyeni eka Samiti ya swa Rihanyu ya Misava Hinkwayo leyi nga ta rhurheriwa swin’we hi Khomixini ya le Yuropa na Italy tanihi Mutshamaxitulu wa G20.

2.2    Samiti yi nyika xivandlanene eka G20 ni varhangeri lava rhambiweke, varhangeri va mihlangano ya matiko ya misava na ya swifundza, na vayimeri va tihuvo ta swa rihanyu emisaveni, ku avelana tidyondzo leti va ti dyondzeke eka ntungukulu wa COVID-19, na ku tumbuluxa na ku tiyisisa swinawanawana swa ‘Rome Declaration’.

2.3    Ku languteriwa leswaku swinawanawana leswi swi ta lulamisa ntirhisano wa matikonyingi ku yisa emahlweni na goza ra nhlanganelo ku sivela mikitsikitsi ya  rihanyu ra misava hinkwayo ya nkarhi lowu taka, ku katsa na ku tinyiketela ka nhlanganelo ku aka misava leyi nga hanya kahle, yo hlayiseka, leyinene na ku va leyi yisekaka emahlweni.

3.    Rendzo ro Tirha ra Hofisi ya Phuresidente ro ya eFrance

3.1    Phuresidente Cyril Ramaphosa u ta teka Rendzo ro Tirha ro ya eParis, eFrance, kusukela 17 kufika t19 Mudyaxihi 2021, ku teka xiave eka Samiti hi mayelana na Ku Nyika Timali eka Tiikhonomi ta Afrika leyi nga ta rhambiwa hi Phuresidente Emmanuel Macron wa France hi siku ra 18 Mudyaxihi.

3.2    Samiti leyi yi sukela eka ku vona leswaku ntungukulu wa COVID-19 wu hi yise eka nkitsikitsi wa rihanyu na ikhonomi lowu nga si tshamaka wu va kona emisaveni hinkwayo. Hambiswiritano, tiikhonomi ta Afrika, ngopfungopfu ta le dzongeni wa Sahara xa Afrika, ti khumbiwile ngopfu hi ku tsana ka ikhonomi loku nga si tshamaka ku va kona hi 2020, endzhaku ka malembe ya 25 ya nhluvukiso lowu yaka emahlweni naswona nhlakarhelo lowu kumbeteriwaka eka 2021 wa ha tsanile. Hi nkarhi wu ri wun’we, tikokulu ri ni tindhawu ta matimba ta nkoka leti tshembisaka ku kula.

3.3    Samiti yi ta hlengeleta varhangeri va Afrika na varhangeri va vatirhisanikulobye, tanihi varhengeri va mihlangano ya swa timali ta matiko ya misava, hi xikongomelo xo kuma magoza ya nhlanganelo lama ma nga ta pfuna ku nyika matimba eka nhlakarhelo wo tiya na ku va wo katsa hinkwavo. Nhlakarhelo wu ta simekiwa eka sekitara yo ka ya nga ri ya mfumo leyi cincacincaka na ku kondleteriwa na ku ndlandlamukisiwa ka mabindzu. Kungu ra nhlakarhelo ri ta tlhela ri lava ku kondletela ku humelela na ku hatlisisa ku cinca ka swa rihlaza na swa dijitali hi ku fambisana ni Swikongomelokulu swa Nhluvukiso leswi Yisekaka Emahlweni na Ntwanano wa Paris eka ku Cinca ka Tlilayimete.  

E.    Mahungu

1.    Ku hoyozela

Khabinete yi yisa ku hoyozela eka:

• Xipanu xa Afrika-Dzonga xa mphikizano wa 4x100 wa timitara wo tsutsuma hi ku nyiketana ku va xi winile mendlele ya nsuku ya Vunghwazi  byo Tsutsuma hi ku Nyiketana bya Misava eSilesia, ePoland.
• Vahumelerisi va dokhumentarixidzi va Netflix ya Afrika-Dzonga, My Octopus Teacher, leyi nga wina Risiva ra Oscar eka Nkombiso wa Dokhumentari ya Kahle Swinene.
• Xipanu xa Bolo ya Milenge xa Tshakhuma Tsha Madzivhandila, ku va xi endlile matimu hi ku hlula Chippa United hi 1-0 eka mphikizano wo hetelela wa nkoka wa Khapi ya Nedbank eXitediyamu xa Free State, eBloemfontein hi Mugqivela, 8 Mudyaxihi 2021, eka nguva ya xona yo sungula eka Ligi Leyikulu ya DStv. Sweswi xipanu xi ta yimela tiko eka nguva leyi taka ya CAF Confederation Cup.

2.    Michavelelo

Khabinete yi yisa nchavelelo eka mindyangu na vanghana va:

• Ttn Abderrahmane Benkhalfa (72), mutivi wa swa timali tlhelo khale ka Holobye wa swa Timali wa Algeria. Hi nkarhi wo leha lowu Phuresidente Cyril Ramaphosa tanihi Mutshamaxitulu wa AU, u thorile Tatana Benkhalfa tanihi un’wana wa lava ntlhanu va Swiphophamberha swo Hlawuleka swa COVID-19 ya AU ku lavela tikokulu ra Afrika timali eka matiko ya misava ku ri ku ringeta ku lwisana ni ntungukulu wa COVID-19.
• Mnn Nadia Goetham (46), mukandziyisi loyi a nga tiendlela vito eka ntirho wa yena eka vutekamahungu byo tsala kutani a yisa emahlweni ku simeka ntirhovutomi lowu tswala mihandzu eka ndhawu ya vukandziyisi, laha a nga va na nhlohlotelo lowukulu. A ri nghwazi ya swa tibuku nai ku rungula switori, naswona a hisekela ku hluvukisa van’wana.
• Ttn Isaac Mogase (78), loyi a hlawuriwile tanihi Meyara wo sungula wa xidemokirasi wa Dorobakulu ra Joni kusukela hi 1995 kufika 2000. Nakambe a ri Mulwelantshunxekonkulu ni ku tinyiketela eka mihlangano ya miganga.
• Muchavisekinkulu Hosikati Shiyiwe Mantfombi Dlamini Zulu (65), Mukhomeri wa Hosi ya Rixaka ra Mazulu. U thoriwile ku va Mukhomeri wa Hosi ya Rixaka ra Mazulu endzhaku ka ku hundza emisaveni ka nuna wa yena, Hosinkulu Goodwill Zwelithini kaBhekuzulu (73) hi Nyenyankulu 2021. 

F.     Ku thoriwa

Ku thoriwa hinkwako ku ta fanela ku landzelela vutiyisisi bya mithwaso na mbhasiso lowu faneleke.

1.    Swirho swa Khansele eka Khansela ya Vumaketi bya swa Vurimi ya Rixaka
(i)    Ttn Gerhard Schutte;
(ii)    Ttn Angelo Petersen;
(iii)    Phurof Mzukisi Qobo;
(iv)    Ttn André Jooste;
(v)    Mnn Thandeka Ntshangase;
(vi)    Ttn Sifiso Julius Mhlaba;
(vii)    Mnn Nonie Mokose;
(viii)    Mnn Shandini Naidoo;
(ix)    Mnn Fezeka Mkile; and
(x)    Dkd Sharon Thembi Xaba.

2.    Mnn Susan Clare Middleton tanihi Xandla xa Mulawuri-Jenerali (DDG): Vufambisi bya swa Tinhlampfi eka Ndzawulo ya Swihlahla ni swa Tinhlampfi na Mbangu.
3.    Mnn Thembisa Futshane tanihi DDG: Dyondzo na Vuleteri bya Miganga eka Ndzawulo ya Dyondzo ya le Henhla na Vuleteri.
4.    Ttn Khumbula Ndaba tanihi DDG: Vukorhokeri bya Nseketelo wa Khamphanikulu eka Ndzawulo ya Nhluvukiso wa Vanhu.
5.    Mnn Sebolelo Mercedes Zwane tanihi DDG: Nkunguhato ni Nseketelo wa Nhlangano eka Ndzawulo ya Sayense ni Vutumbuluxi.
6.    Dkd Kgosientso David Ramokgopa tanihi Nhloko: Switirhisiwa swa Afrika-Dzonga eka DPWI.

Swivutiso: Manana Phumla Williams – Muvulavuleri wa Khabinete 
Riqingho: 083 501 0139