A.       Xiyimo xa Khabinete eka timhakankulu

1.       Mbulavulo wa Rixaka hi Presidente (SoNA)

1.1.    Khabinete yi amukele SoNA ya 2022 leyi andlariweke hi Presidente Cyril Ramaphosa eka Ntshamo wo Hlanganela wa Huvo ya Rixaka na Huvo ya Swifundzankulu eHoloweni ya Dorobankulu ra Cape Town hi Ravumune, 10 Nyenyenyani 2022, leyi nga ndhawu yo hlanganela eka yona ya rixaka hinkwaro.

1.2.    SoNA i xiphemu xa nkoka eka khalendara ya mfumo wa xidemokiratiki tanihi loko yi nyika Nhloko ya Vurhangerinkulu nkarhi wo kombisa ikhonomi ya rixaka ya tiko ni xiyimo xa tipolitiki, nakambe ni ku andlala makungu ya mfumo ya lembe leri ra ha andlaleke ni ku ya emahlweni eka vayimeri va vanhu eka swa tipolitiki ni rixaka hi ku angarhela.

1.3.    Eka mavhiki lama landzelaka Vaholobye va ta andlala Nongoloko wa matirhelo ya mfumo wa 2022, leswi nga ta sukela eka Mbulavulo Rixaka wa Mpimanyeto wa swa Timali lowu nga ta paluxiwa hi Ravunharhu, 23 Nyenyenyani 2022 ku katsa ni mipimanyeto ya swa timali ta tindzawulo ta mfumo hinkwato.

2.       Nghenelelo eka Nhlayavanhu ka 2022

2.1.    Khabinente yi kombela vaakatiko hinkwavo ni vanhu hinkwavo lava tshamaka laha tikweni ku va ni xiave eka ku Nhlayavanhu ka 2022, loku sunguluke hi Ravumune, 3 Nyenyenyana 2022 kutani ku ya emahlweni ku fika Musumbhunuku, 28 Nyenyenyana 2022. 

2.2.    Loku i ku hlayiwa ka vumune ka rixaka endzhaku ka xidemokirasi naswona ko hetelela ku endliwile hi 2011. Mbuyelo wa nhlayawavanhu wu ni xiave xa nkoka eku averiweni ka switirhisiwa ku fikelela mphakelo wa vukorhokeri ni swilaveko swa nkoka swa miganga ya hina.

2.3.    MaAfrika-Dzonga va nga hlawula ku va ni xiave eka ku nhlayavanhu ka 2022 hi ku tirhisa riqingho, ku hlayiwa ka xidijitali loku pfunetiwaka hi khomphyuta kumbe hi ku endzela vanhu emindyangwini. Ku hlayiwa ka xi dijitali loku pfunetiwaka hi komphyuta ku koteka ntsena eka lava nga titsarisela hi inthanetete ku nga si fika siku ra vu5 ta Nyenyenyani.

3.       Ku engetela swintshwa hi Vuvabyi bya Khoronavariasi (COVID-19)

3.1.    Khabinete yi bele MaAfrika-Dzonga mandla eka ku tiyimisela ka vona ku ya emahlweni ni ku lwisana ni COVID-19, leswi pfuneke ku yisa ntlulelo ehansi swinene hambiloko ku tumbuluke gandlati ra vumune.  

3.2.    COVID-19 yi ta tshama yi ri xiphemu xa ntokoto wa vutomi lebyi hi byi hanyeke, naswona swiletelo hinkwaswo swa rihanyu ni nhlayiseko swi fanele ku landzeleriwa mikarhi hinkwayo, ku katsa ku siya mpfhuka lowu ringaneke exikarhi ka vanhu, ku hlamba ni ku sanithayiza mavoko, ni ku ambala masiki leyi sivaka nomo ni nhompfu. Tanihi loko xitsongwatsongwana xi yisa emahlweni ku koxa vutomi, nsawutiso wu tshama wu ri xitlhangu xo antswa. Loko vanhu va tlhavela hi xitalo, hi ta hlayiseka hi xitalo tani hi rixaka.

3.3.    Loko tiko ri ri karhi ri tlhelela eka xiyimo xa ntolovelo ni ekhonomi yi ri karhi yi pfula ni swikolo swi sungule ku ngheniwa masiku hinkwawo ni ku dyondza masiku hinkwawo, Khabinete yi rhambe vanhu hinkwavo lava nga ni malembe ya 12 ni ku ya ehenhla la va nga si sawutisiwaka ku sawitisiwa hi xihatla hilaha swi nga kotekaka hakona. Wo fanela ntsena ku tiheleketa eka ndhawu ya nsawutiso, na hambiloko u nga titsarisanga, ku titsarisela ni ku sawutisiwa mahala.

3.4.    Nakambe Khabinete yi hlohletela lava sawutisiweke hi ku hetiseka ku kuma ntlhavelo wo engetela, lowu pfunaka ku engetela xiyimo xa masocha ya miri ku hunguta matimba ya mixaka ya COVID-19.
Ntlhavelo wo engetela matimba wa kumeka eka un’wana ni un’wana loyi a kumeke ntlhavelo wa yena wo hetelela eka tin’hweti ta tsevu leti hundzeke. Hi ku va hi nga salelanga endzhaku hi ntlhavelo, a hi hunguti khombo ra mavabyi yo tika ntsena, ku amukeriwa eswibedhlele ni rifu, kambe hi tlhela hi hunguta khombo ra mixaka leyi nga dlayaka nkarhi lowutaka.

4.       Khomixinini ya Nawu ya Vulavisisi eka ku Vutliwa ka Tiko

4.1.    Khabinete yi tekele enhlokweni ku nyiketiwa ka xiviko xa xiphemu xosungula ni xavumbirhi xa Khomixini ya Nawu ya Vulavisisi eka ku Vutliwa ka Tiko eka Presidente Ramaphosa tanihi goza lerikulu eka ku lwisana ni vukungundzwani.

4.2.    Khabinete yi seketela yi nga ninginiki maendlelo lama nga ta endla leswaku Presidente a endla ndlela yo nghenelela eka ku simeka swibumabumelo swa khomixini loko a ta nyiketa xiviko lexi heleleke eka Palamente hi ti30 ta Khotavuxika 2022.

5.       Xiviko xa vulavisisi hi Nkalantshamiseko wa Vaaki hi Mawuwani 2021

5.1Khabinete kun’we na Presidente Ramaphosa va amukela ku humesiwa ka xiviko xa Huvo ya Vatokoti lava thoriweke ku langutisisa nhlamulo ya mfumo eka nhlohlotelo wa madzolonga ya vaaki, ku fayetela ni ku onha hi Mawuwani 2021. Presidente u andlale xiviko xa Huvo ya Vatokoti eka nhlengeletano ya Huvo ya Vuhlayiseki ya Rixaka hi Ravuntlhanu, 4 Nyenyenyani 2022 kutani a nyika mpfumelelo leswaku xi hangalasiwa eka vaaki.

5.2.   Huvo yi rhangeriwile hi Phurofesa Sandy Africa kutani xi katsa Qghwetankulu Mojanku Gumbi na Tat Silumko Sokupa tanihi swirho, na Tat Michael Sarjoo loyi a tirha tanihi matsalani wa huvo.

5.3.    Huvo a yi lerisiwile ku kambela swikhezekheze swa vusirheleri no teka magoza eka mpfumalantshamiseko loku ku nga humelela ngopfongopfu eKwazulu-Natala na Gauteng ni ku endla swibumabumelo hi ndlela leyi vuswikoti bya vusirheleri byi nga tiyiysisiwaka hakona. Xiviko ni vutivi lebyi yi byi nyikaka eka ntirho lowu ni mitlhontlho leyi langunaneke ni ntirho wa vusirheleri, swiyenge swa ku landzelerisa nawu ni swiyenge leswi faneleke swa mfumo swi ta nyika switsundzuxo hi laha mfumo wu faneleke ku hlamula hakona.

6.       Mazolonga ya swa rimbewu ni ku dlayiwa ka vaxisati (GBVF)

6.1.    Tanihi xiphemu xa tiko xo lwisana ni GBVF, Presidente Ramaphosa wa ha ku sayina swiyenge swinharhu swa nawu leswi tiyisisaka matimba yo herisa GBVF - Nawu wa Ndzulamiso wa swa Vugevenga ni wa Timhaka leti Yelanaka, Nawu wa Ndzulamiso wa swa Vugevenga (Milandzu ya swa Masangu ni Timhaka leti Yelanaka) ni Nawu wa Ndzulamiso wa swa Madzolonga ya le Mindyangwini 

6.2.    Khabinete yi tshemba leswaku ku sayiniwa ka milawu yintshwa i goza lerikulu ku tshinelela ku hlula GBVF ni ku rhamba Vukorhokeri bya Xiphorisa bya Afrika-Dzonga ni Huvo ya Vuavanyisisi ya Rixaka ku amukela timbuva letintshwa ku tiyisisa vukorhokeri bya xinawu eka lava lahlekariweke hi varhandziwa va vona, vanghana kumbe vatirhikulobye eka ku tikeriwa loku 

6.3. Khabinete yi langutele ku hatlisisiwa ka ku tirisiwa ka mialwu leyi ku nyika nsirhelelo wa xiyimo lowukulu eka vatwisiwakuvava va madzolonga ni ku xanisiwa. 
  
6.4.    Tsundzukani ku vika timhangu ta GBVF eka xitichi xa le kusuhi xa maphorisa, hi ku tirhisa nomboro ya riqingho ra mahala ra Crime Stop ra: 086 00 10111 kumbe eka nomboro ya riqingho ya xilamulelamhangu ya 24 wa tiawara ya Command Centre ya GBV ya: 0800 428 428. 

7.       Rendzo hi ntirho eMozambiki 

7.1.    Khabinete yi amukele ku gimetiwa ka Rendzo ra Ntirho ku ya eRiphabuliki ra Mozambiki hi Presidente Ramaphosa hi Ravumune, 3 Nyenyenyani 2022, hi ku rhambiwa hi Presidente Filipe Nyusi, Presidente wa Riphabuliki ra Mozambiki.

7.2.    Hi xiyimo xa yena tanihi Mutshamaxitulu wa Matiko ya Dzonga wa Afrika lama ha Hluvukaka (SADC) Xirho eka Tipolitiki, Vusirheleri ni Ntirhisano wa Vuhlayiseki, Presidente Ramaphosa u endzerile mavuthu lama nga xiave xa Mixini wa SADC eMozambiki ni ku va ni xiave xa vu53 xo Tsundzuka ku gevengiwa ka Dok Edwardo Mondlane, mutumbuluxi ni Presidente wo rhanga wa Vandla ra Ntshuxeko ra Mozambiki (FRELIMO). 

7.3.    Presidente Ramaphosa ni mutirhikulobye wa Mozambiki va burisanile hi matlhelo mabirhi, hi timhaka ta tikonkulu ni ta matiko ya misava, hi ku angarhela ni ku tlhela va tiyisisa ku tiyimisela ku tlhela va tirhisana eka timhaka to hambanahambana to hlaya. 

8.       Samiti ya Vun’we bya Afrika (AU)

8.1.    Khabinete yi amukele mbuyelo wa vu35 wa Samiti ya AU leyi nga khomeriwa eAddis Ababa, eEthiopia hi ti5 na t 6 ta Nyenyenyani 2022, leyi a yi kongome eka ku yisa emahlweni kurhula ni vuhlayiseki eka tikonkulu ni ku sola swinene ku cinciwa ka mimfumo handle ko landzelela vumbiwa eAfrika.

8.2.    Afrika-Dzonga ri andlale Xiviko xa Mafumele ya Afrika ya 2021eka Nhlengeletano ya AU, leyi tekeleke enhlokweni ku humelela ka ku hlanganisa xidemokirasi ni ku ya emahweni hi ku kongoma eka ku hlanganisa ikhonomi hi ku tirhisa Tindhawu ta Bindzu ra Tshunxeko ra Tikonkulu ra Afrika. Xi tlhele xi bumabumela leswaku varhangeri va teka magoza ya xihatla ku ololoxa vafambisi va mpfumalantsamiseko tanihi ku kurisa ku pfumaleka ka mitirho ya vantshwa, nkanu, ku rhurha hi xitalo ni ku pfumala ndzingano ko nyanya.

8.3.    Hi ku veka milawu yintshwa ya rihanyu ra vanhu eka tikonkulu, samiti yi pasise miehleketo ya Afrika-Dzonga ku tumbuluxa nkwama wo hlamula ntungu wa Afrika ni ku bumabumela ndlela leyi tikonkulu ri nga tisirheleleka hakona kusuka eka swihlamariso swin’wana swa rihanyu 

8.4.    Khabinete yi tlhele yi amukela ku hlawuriwa ka Afrika-Dzonga ku nghena eka Kurhula ka AU ni Huvo ya Vusirheleri (AUPSC). AUPSC i huvo yo teka swiboho ya AU ku sivela, vufambisi ni switshunxo swa mitlimbo. I vusilerheleri bya nhlanganelo naswona nkunguhato wa switsundzuxo swo sungula leswi xikongomelo ku nga ku lawula nkarhi na nkarhi ni ku hlamula ko tinyiketela eka mitlimbo ni swiyimo swa timhangu eAfrika. Ku tlhela ku va phuphu ya nkoka ya Kurhula ka Afrika na Musunguri wa Vusirheleri, leyi ku nga rimba ku seketela ku rhula, vusirheleri ni ku tshamiseka eAfrika. AUPSC yi vumbiwe hi 15 wa swirho leswi nga ni matimba mo vhota mo ringana.

8.5.    Varhangeri va Afrika va ta rhamba eBrussels, Belgium Samiti ya vutsevu ya European Union-AU hi ti17 ni ti18 ta Nyenyenyana 2022, leyi nga ta langutisa hi vukheta eka swivilelo leswi langutaneke ni misava ku fana ni ku cinca ka maxelo, ku pfuxeleriwa ka ku rhula ni vusirheleri.

9.       Tindlela to tirha to Langutisisa Tintangha ta Afrika (APRM)

9.1.    Afrika-Dzonga ri gimete vutshamaxitulu bya rona bya malembe mambirhi bya Foramu ya Langutisisa Tintangha ta Afrika, xiyimisiwa xa APRM, lexi xi kongomeke ku humelerisa ni ku sirhelela timfanelo ta vanhu, ku hlanganisa xidemokirasi ni ku antswisa vufambisi lebyinene bya mafumele ya xinawu exikarhi ka matiko ma Afrika.

9.2.    Eka swikambelo swa rona swo langutisisa vuntangha, Afrika-Dzonga ri amukele swikambelo leswi tsakisaka swa mafumele ya xinawu, tihuvo to langutela ku fana ni Swiyimisiwa swa Xiyenge xa 9, ku antswisiwa ka timfanelo ta vamanana, ku sirheleriwa ka matimba ya vahlampfa ni ku kambisisa sisteme ya hina ya nhlawulo, vufambisi bya mabindzu bya matimba, mafambiselo ya mpimanyeto wa le rivaleni ni ku tumbuluxiwa ka ku teka magoza ya vutihlamuleri bya vaaki. Tiko ri tlhela ri kombisiwa hikwalaho ka vurhangeri bya rona ni ku fambisa ntungu wa COVID-19.

9.3.    Tindhawu leti vilerisaka eka ku kamberiwa – tanihi ku tlakuka ka ku pfumala ndzingano ni ku pfumaleka ka mitirho, vukungundzwana, timhangu ta rivengo eka vahlampfa ni ku tsana ka ku yisiwa ka vukorhokeri –swi ololoxiwile eka tipulani ta hina ni minongoloko ya mfumo.

10.     Masagwadi ya swihangalasamahungu swa SADC

10.1.   Khabinete yi hlohlotele swihangalasamahungu swa Afrika-Dzonga ku heleketa swo nghenela eka mphikizano wa Masagwadi ya swiahngalasamahungu swa SADC. Masagwadi ya hlohlotela ku nghenelela ka matiko ni ntirhisano, ni ku tekela enhlokweni vuswikoti eka ku vika mahungu eka ndhawu yo kandziyisa, swifaniso, thelevhixini na rhadiyo, ni ku hlohlotela switokoti swa swihangalasamahungu eka swirho swa matiko ku angarhela timhaka leti kumbaka tiko. 

10.2.   Sagwadi ra vawini vo sungula ri ta tivisiwa eka mindzilekano ya Samiti ya Tinhloko ta Matiko ni Mfumo ya SADC ya vu42.  Tifomo ni milawu ya mphikizano wa 2022 ti nga kumeka eka www.gcis.gov.za/newsroom/media-releases/launch-2022-sadc-media-awards-co....

11.     Dyondzo 

11.1.   Khabinete yi khensise Klilasi ya 2021 ni ku khensa un’wana ni un’wana loyi a hoxeke xandla eka ku humelela loku kandziyisiweke hi vadyondzi handle ka mitlhontlho leyi tisiweke hi COVID-19. Nhlayo ya 897 163 ya vakamberiwa va tsarile xikambelo xa Xitifikheti xa le Henhla xa Rixaka (NSC), hi ku ya ehenhla hi 26,6% hi 2020.

11.2.   Nhlayo ya lava nga pasa hi 2021 NSC ya 76,4%, hi 256 000 wa vadyondzi lava nga ringanela ku nghena eyunivhesiti, i ku antswisiwa hi 0,2% ka nhlayo ya lava nga pasa hi Klilasi ya 2020.

11.3.   Khabinete yi navelela vadyondzi hinkwavo leswinene tanihi loko va nghenelerile eka swikolo swa vona malembe lama hundzeke. Hi ku tirhisa Xikimi xa Mpfuno wa swa Timali xa Swichudeni xa Rixaka, mfumo wu seketela hi ndlela ya xidyondza lava nga fanela hi swa timali kusuka eka vusiwana ni le ka mindyangu ya xiyenge xa vatirhi lava tsakelaka ku dyondza eyunivhesiti kumbe eka Kholichi ya Dyondzo na Vuleteri bya swa Xithekiniki na Mitirho ya Mavoko.

B.       Swiboho swa Khabinete

1.    Swiviko swa ku humelela ka swendlo swa le ndzhaku ka malembe mambirhi 

1.1.    Khabinete yi pasise swiviko swa ku humelela ka swendlo swa le ndzhaku ka malembe mambirhi hi nkarhi wo kusuka hi ti1 Dzivamisoko ku fika 30 Ndzati 2021. Swiviko swi endla xiphemu xa Rimba ra Kungu ra Nkarhi wa le Xikarhi ra 2019-2024. Swiviko swa ntlawa wa tindzawulo swi langutisisa hi vukheta eka nkombo wa swirhangana swa mfumo ni ku nghenelela loku yelanaka ka vufambisi bya vutsevu. 

1.2.    Khabinete yi amukerile tindhawu laha ku veke ni ku humelela eka swikongomelo leswi a swi vekiwile ehansi ka nkarhi wo kambisisa. Yi tlhele yi tekela enhlokweni tipulani to nghenelela ku ololoxa ku hlwerisiwa ka ku fikelela swin’wana swa swikongomelo.   

1.3.    Nongoloko wa nhlengeletano ya swihangalamahunhu wa ntlawa wa vaholobye wu ta lulamisa hi ku tirhisa GCIS ku pfumelela tindzawulo ku humesela swiviko swa swendlo leswi.

2.       Swibumabumelo swa tindhawu ta Mitirho ya Puleyisitosene ya Afrika-Dzonga leswaku yi hlawuriwa tanihi tindhawu ta Ndzhaka ta Misava

2.1.    Khabinete yi pasise swibumabumelo swa tsevu swa Nhluvukiso wa Ximunhu wa Ximanguvalawa: tindhawu ta Mitirho ya Puleyisitosene ku tekela enhlokweni ni ntsalo tanihi tindhawu ta Ndzhaka ta Misava. Tindhawu tinharhu ta leti ti le Kapa-Vupeladyambu (Diepkloof Rock Shelter; Pinnacle Point Site Complex na Blombos Cave); yin’we yi le Kapa-Vuxa (Klasies River Caves) kutani timbirhi ti le KwaZulu-Natal (Sibhudu Cave na Border Cave).

Tindhawu leti, leti loko tihlanganile ti nyikaka ku twisisa ka ku cinciwa ka vumunhu, ti se ti hlambanyiwile tanihi tindhawu ta Ndzhaka ta Rixaka hi ku ya hi Nawu wa Switirhisiwa swa Ndzhaka ya Rixaka, wa 1999 (Nawu wa 25 wa 1999). Ti kombisa malongoloxelo mo leha ma mitirho ya ximunhu ku tlula makhume ya madzana ya malembe lama nga ni vumbhoni hi ku hlayela eka nkarhi wa ku tumbuluka ka vanhu ka ximanguvalawa.

2.2.    Swibumabumelo swa tindhawu leti swi fambelanisiwa ni Nawu wa Ntwanano wa Ndzhaka wa Misava, wa 1999, (Nawu wa 49 wa 1999, lowu nyikaka matiko ku endla swibumabumelo leswi tanihi xiphemu xa ku twisisa ka misava hinkwayo ka ku tumbuluka ka vanhu.

3.       Ku engeteriwa ka Xiyimo xa Khombo xa Tiko

3.1.    Khabinete yi byeriwile hi ntirho lowu se wu sunguriweke hi ku tirhisa Ntirho wa Rixaka wo Hlanganela ni Xiyimisiwa xa Vunhlori ku teka xiboho ku fika laha vufambisi bya ntungu wa COVID-19 wu lavaka vukona bya Xiyimo xa Khombo xa Tiko. Swiringanyeto swi amukeriwile kusuka eka tindzawulo ta mfumo ku teka xiboho eka tindhawu ta vona to hambana ta ntirho leti nga eka xiyimo lexi antswaka xa ku fika emakumu.  

3.2.    Hambisiwritano, endzhaku ko tekela enhlokweni swin’wana swa swikongomelo swa nkoka swa tindzawulo leti tirhanaka ni COVID-19 a swi si fikisa emakumu swikambelo swa tona, Khabinete yi pasise ku yisiwa emahlweni ro hetelela ka Xiyimo xa Khombo xa Tiko ku fika siku ra 15 Nyenyankulu 2022, hi ku landza Xiyenge xa 27(5)(c) xa Nawu wa Mafambiselo ya Xiyimo xa Khombo, wa 2002 (Nawu wa 57 wa 2002).

4.       Mpfapfarhuto wa Pholisi yo veka Ntsengo wa Gezi (EPP) 

4.1.    Khabinete yi pasise ku hangalasiwa ko langutisisiwa ka EPP leswaku vanhu va nyika mavonelo ya vona.   EPP leyi langutisisiweke hi vukheta yi lava ku ringanisa eka ku nyika ntsengo wa gezi leri fikelelekaka eka vatirhisi lava kumaka miholo ya le hansi ni ntsengo wa gezi wo kombisa timali wa vatirhisi lavan’wana hinkwavo.

4.2.    Pholisi yi nyika milawu yo angarhela yo veka ntsengo, eneji hinkwayo ni xitirhisiwa xo veka ntsengo mphakelo wa gezi, ni ku phakela ni ndlela yo veka mitsengo. EPP yi ta hangalasiwa eka Gazette ya Mfumo naswona yi nga fikeleriwa kusuka eka webusayiti ya Ndzawulo ya Swicelwa na Eneji eka: www.dmr.gov.za.

C.       Milawumbisi

1.       Ndzulamiso wa Nawumbisi wa Xiyenge xa Nhluvukiso wa Vantshwa wa Rixaka (NYDA) wa 2022

1.1.    Khabinete yi pasise swiringanyeto swa Ndzulamiso wa Nawumbisi wa NYDA wa 2022 ePalamente. Ku cinca loku bumabumeriweke ku lulamisa Nawu wa NYDA, wa 2008 (Nawu wa 54 wa 2008). Nawu wa sweswi wu nyika rimba ra milawu ku nyika Vukorhokeri bya Vantshwa va Rixaka, nseketelo wo kongoma ku nghenelela ka ikhonomi ya vantshwa, switsundzuxo swa vantshwa ni vuxokoxoko bya vukorhokeri.

1.2.    Mihundzuluxo leyi ringanyetiweke yi tiyisa tindhawu to hlawuleka to lamula exikarhi ka mitlhontlho leyi langutaneke ni vantshwa; yi basisa tindlela to vika xan’wanchumu ta xipolitiki ni ku tlhela ti ringanyeta ku ndlandlamuxa nhlayo ya Huvo ya NYDA kusuka eka swirho swa nkombo ku ya eka 10. Yi nyika matshamelo ya vukorhokeri bya NYDA eka tindhawu ta le makaya, ngopfungopfu vantshwa lava nga ematikoxikaya lava hlulekaka ku fikelela hi ku olova vukorhokeri bya NYDA.

1.3.    Mindzulamiso leyi ringanyetiweke ku vile mihandzu ya mimbhurisano ni vatirhisanikulobye hinkwavo lava nga fanela eka swifundzankulu swa kaye hinkswaswo.  

2.    Nawumbisi wa Nthyakiso wa Lwandle hi Oyili (Ku Tilulamisela, ku Hlamula ni Ntirhisano) (OPRC) wa 2022

2.1.    Khabinete yi pasise swiringanyeto swa Nawumbisi wa OPRC wa 2022 ePalamente, lowu nga pasisiwa leswaku vanhu va nyika mavonelo ya vona hi Nhlangula 2019. Swibumabumelo swo tala swinene leswi amukeriweke kusuka eka vatirhisanikulobye vo hambanahambana swi katsiwile eka Nawumbisi.

2.2.    Loko se wu pasisiwile ku va nawu, Nawumbisi wu ta nyika ku lawula ni vuvarhangeri bya ku hlamula ka tiko eka migingiriko ya nkoka ya nthyakiso wa lwandle hi oyili etibuweni ta malwandle ya tiko.  

2.3.    Afrika-Dzonga ri tshame endleleni ya malwandle lama nga ni migingiriko swinene ni tindlela ta vutlutisi leti hlanganisaka Indian, Atlantic ni le Dzongeni wa Lwandle, ri ndlandlamuka ku fikela exikarhi ka tiko ra Antarctic. Nakambe tiko i xirho xa Nhlengeletano ya OPRC.

3.       Mpfampfarhuto wa Pholisi ya Mitirho ya Rixaka ya Vahlampfa (NLMP) ni Ndzulamiso wa Nawumbisi wa Vukorhokeri bya Vatirhi (ESAB)

3.1.    Khabinete yi pasise ku sungula ka mimbhurisano ya vaaki ni vatirhisanikulobye eka mpfapfarhuto wa pholisi ya mitirho ya rixaka ya vahlampfa ni swiringanyeto swa ESAB. Pholisi yi nyika ku ringanana exikarhi ka nsirhelelo wa vatirhi va MaAfrika-Dzonga loko wu ri karhi wu tekela enhlokweni swilemukiso swa vuswikoti bya ikhonomi leswi laviwaka hi tiko. Nakambe swi tekela enhlokweni ku tinyiketela ka tiko eka SADC, AU ni mintwanano yin’wana ya mitirho ya vahlampfa ya matiko ya misava.

3.2.    NLMP yi nyika rimba ni masungulo ya xinawu ku lawula ku fikela laha vathori va faneleke ku thola vahlampfa eka switumbuluxwa swa vona loko va ri karhi va sirhelela timfanelo ta vahlampfa. Pholisi yi nyika masungulo eka swiringanyeto swa ESAB.

3.3.    Khabinete yi pasise leswaku Ndzawulo ya Mitirho na Vatirhi yi nga sungula mbhurisano ni vaaki mayelano na pholisi, leswi nga ta nyika vaaki ni vatirhisanikulobye lava nga fanela nkateko ku nyika miehleketo eka NLMP ya tiko. 

4.       Ndzulamiso wa Nawumbisi wa Milawu ya Gezi

4.1.    Khabinete yi pasise ku hangalasiwa ka Ndzulamiso wa Nawumbisi wa Milawu ya Gezi. Nawumbisi wu bumabumela swiringanyeto eka Nawu wo Lawula Gezi, wa 2007 (Nawu wa 28 wa 2007). Swiringanyeto leswi lulamisiweke swi kurisa rimba ra malawulelo ya rixaka eka bindzu ra mphakelo wa gezi. Ri seketela tiko ni mitolovelo leyinene ya matiko ya misava ya eneji ni ku nyika ku tirha ka Mutirhisi wa Muchini wa mphakelo, ni rimba ra layisense ya matimba ya gezi, mphakelo, ku phakela ni ku xaviselana.  

4.2.    Swiringanyeto swo ndzulamiso swi vumba xiphemu xa magoza yo hambanahambana lama tiko ri ma tekaka ku pfuxeta bindzu ra gezi hi xikongomelo xo fikelela eneji leyi nga tiya ni ku sirhelela mphakelo. Swi ta tlhela swi tiyisa matirhelo ya bindzu ra gezi naswona ekuheteleleni swi ta tumbuluxa mbangu lowu vuyerisaka hi xikongomelo xo kurisa ikhonomi. 

4.3.    Nawumbisi wu ta kandziyisa eka Gazette ya Mfumo naswona wu nga tlhela wu fikeleriwa hi ku tirhisa  webusayiti ya DMRE: www.dmr.gov.za.

D.       Mahungu

1.       Ku hoyozela

Khabinete yi hundzisa mahungu ya yona mo hoyozela ni ku navelela mikateko eka:

1.1.    Muchaviseki Hosikazi Nomandla Dorothy Mhlauli, Mutshamaxitulu loyi a ha ku hlawuriwaka wa Yindlu ya Rixaka ya Xintu ni Marhangeri va MaKhoi-San. Nkosikazi Mhlauli i wansati wo sungula ku rhangela huvo ya varhangeri va xintu. U hlawuriwile endzhaku ko hundza emisaveni ka khale wa mutshamaxitulu Ikosi Sipho Mahlangu

E.       Ku thola 

Matholelo hinkwawo ma fanele ma kambisisa tidyondzo ni ku basisiwa eka manyala.

1.       Swirho swa Huvo yo Tsundzuxa swa Vurimi ya Rixaka (NFAC). 

Khabinete yi pfumelelanile ni Holobye wa Swihlahla, Tihlampfi ni Mbangu ku thola swirho swa Huvo leswi landzelaka eka NFAC ku ringana malembe manharhu:

a.       Mnn Nosisa Euticus Nzuza (Mutshamaxitulu); 
b.       Dok Pulane Elsie Molokwane (Xandla xa Mutshamaxitulu);
c.       Mnn Getrude Mathithwa Nonginzi; 
d.       Mnn Maropeng Dipitseng Manamela;
e.       Tat Bhutinyana Calvin Chirwa;
f.        Mnn Phindiwe Keletso Mokoena;
g.       Mnn Manushka Moodley;
h.       Tat Bishop Ngobeli;
i.        Mnn Nombuso Mlambo;
j.        Tat Mzwandile Roy Mendu;
k.       Tat Sikhumbuzo Sipho Masuku;
l.        Tat Thabo Simon Moloi;
m.      Mnn Felicity Blakeway;
n.       Tat Jim Matsho;
o.       Mnn Fefekazi Sefara;
p.       Tat Phemelo Sebitlo;
q.       Tat Goodman Gcaba;
r.        Tat Nkosipendule Quvile;
s.       Tat Sixolile Msayi; na
t.        Tat Makale Ngwenya.

2.       Dok Jennifer Molwantwa – Mulawurinkulu (CEO) wa Khomixini ya Ndzavisiso wa swa Mati. 
3.       Tat Petrus Maselaganye Matji – CEO wa Mati ya Amatola. 
4.       Tat Frans Moatshe – Mulawurinkulu wa swa Timali eka Ndzawulo ya Mati na Nkululo.
5.       Nhloko ya Xifundzankulu ya Vurhangeri bya Vulavisisi bya swa Vugevenga bya le Henhla (DPCI) eFree State.
6.       Brig Mathipha Solomon Makgato – Nhloko ya Xifundzankulu eKapa-Vupeladyambu.

Swivutiso: Mnn Phumla Williams
Muvulavuleri wa Khabinete eka 083 501 0139