A.    Xiyimo xa Khabinete eka Timhakakulu

1.    Mbulavulo wa Mpimanyeto wa Rixaka

1.1. Khabinete yi amukele Mpimanyeto wa Rixaka wa 2022 lowu andlariweke hi Holobye wa Timali Enoch Godongwana ePalamente, Kapa hi Ravunharhu, 23 Nyenyanyana 2022.

1.2. Mpimanyeto lowu wu hlamusele hi vutalo vutiboheleri lebyi endliweke hi Phuresidente Cyril Ramaphosa eka Mbulavulo wa yena wa Phuresidente wa Xiyimo xa Rixaka (SoNA) wa 2022 lowu andlariweke hi Ravumune, 10 Nyenyanyana 2022.

1.3. Mfumo wu kombisa vutiboheleri bya mfumo eka matikhomelo ya timali na malawulelo ya ikhonomi yo fanana, na xikombelo lexi sirheleriwaka swinene xa swirhangana swa nkoka swonghasi swa timali leswi swi nyikaka nseketelo wa vaaki na ikhonomi eka vanhu va Afrika-Dzonga lava nga sirhelelekangiki. 

1.4. Miphalalo leyi nga ta pfuna swinene leyi tivisiweke eka Mbulavulo wa Mpimanyeto wa Rixaka wa 2022 yi kongomisiwile eka mbangu lowu tirhekaka eka ku kula loku katsaka hinkwavo na nhluvukiso lowu yisekaka emahlweni. 

2.    Ku nyikiwa ka vuxokoxoko eka swihangalasamahungu ka xintlawa endzhaku ka SoNA 

2.1. Vaholobye va Xintlawa va khomile nhlengeletano yo nyikiwa ka vuxokoxoko eka swihangalasamahungu ya le ndzhaku ka SoNA hi mayelana na Nongonoko wa Matirhelo wa Mfumo wa lembe leri hi nga eka rona na kuhundza kwalaho, tanihilaha swi katsakanyiweke hakona hi Phuresidente Ramaphosa hi nkarhi wa SoNA ya 2022 leya ha ku vaka kona. 

2.2. Ku nyikiwa loku ka vuxokoxoko eka swihangalasamahungu ku kombisa vutiboheleri bya mfumo ku simeka swirhangana leswi kongomisiweke eka ku antswisa vutomi bya vanhu, exikarhi ka swilo swin'wana, hi ku tumbuluxa swiyimo swo tirheka ku tumbuluxa mitirho leyi dingiwaka swonghasi.

3.    Vuxokoxoko byintshwa hi mayelana na Vuvabyi bya Khoronavhayirasi (COVID-19) 

3.1. Khabinete yi hoyozele vanhu va Afrika-Dzonga eka vutiyisimeri bya vona lebyi yaka emahlweni eka nyimpi ehenhla ka COVID-19, naswona yi tlhele yi tsundzuxa leswaku mipimo ya le hansi ya nkarhi wa sweswi ya mitluletavuvabyi na mafu a yi fanelangi ku xisa vanhu leswaku va dyebyisa tintambhu.  Afrika-Dzonga se yi nyikile kutlula 31 wa timiliyoni ta mipimamurhi ya swisawutisi, leswi swi vangeke kwalomu ka 17 wa timiliyoni ta vanhu lavakulu leswaku va va va sawutisiwile hi ku hetiseka.

3.2. Khabinete yi tshikelele leswaku COVID-19 a yi si hluriwa naswona loko vuxika byi ri karhi byi tshinela, vanhu va boheka ku tshama va vambe ngoma na ku ya emahlweni hi miphalalo leyi nga riki ya mirhi ya ku hlamba swandla kumbe ku swi sanithayiza nkarhi na nkarhi, ku ambala masiki evanhwini leyi funengetaka havumbirhi bya nomu na nhompfu, ku siya mpfhuka exikarhi vanhu na ku pfula mafasitere leswaku ku va na nkhuluko wa kahle wa moya.

3.3. Ehenhla ka hinkwaswo swihi kumbe swihi, nsawutiso wu tshama wa ha ri vusirheleri bya kahle swinene ehenhla ka COVID-19 na mixaka ya karhi lowu taka, tanihileswi swi hungutaka swinene nxungeto wa vuvabyi byo tivikana na ku amukeriwa exibedhlele na hambi rifu.  

3.4. Khabinete yi tlhele yi nyika xitiviso xa ku cinca ko engetela eka nongonoko wa nsawutiso wa nkarhi wa sweswi, lowu nakambe wu lavaka ku tiyisisa leswaku ku va na vuamukeleki bya swisawutisi. Kusukela hi Ravunharhu, 23 Nyenyanyana 2022, mikarhi yo rindzela exikarhi ka mpimamurhi wo sungula na wa vumbirhi wu hungutiwile kusuka eka 42 wa masiku kuya eka 21 wa masiku. 

3.5. Nakambe, vanhu sweswi va ta kota ku tirhisa xisawutisi xo nyika matimba xo hambana kusuka eka xisawutisi xa masungulo kumbe hambi ku ri ku kota ku tirhisa xisawutisi xo fana kusuka eka xisawutisi xa masungulo eka mpimamurhi wa xisawutisi xo nyika matimba. 

3.6. Ku vuyela loku nga ta landzela eka vutomi bya ntolovelo na vutekaxiave byo hetiseka eka migingiriko ya vanhu na ikhonomi swi ta leteriwa hi ndlela yo tivikana hi nhlayo ya vanhu lava sawutisiweke. Pfhumba lera ha ku simekiwaka ra #KeReady kumbe “I am ready” ri lava ku khutaza vantshwa vo tala lava nga exikarhi ka 18 na 34 wa malembe hi vukhale ku sawutisiwa.

4.    Nkhomano wa vanhu na ku akiwa ka rixaka

4.1. Khabinete yi sole timhangu to vilerisa leta ha ku vaka kona ta xihlawuhlawu xa rixakanghohe eswikolweni swin'wana etikweni, leswi swi nga fambisanaka na mikhuvanene leyi sirheleriweke eka Vumbiwa ra Rhiphabuliki ra Afrika-Dzonga ra 1996 leri ndhundhuzeriwaka misava hinkwayo. 

4.2. Khabinete yi tivise ximfumo leswaku xihlawuhlawu xa rixakanghohe a xi nge kondzeleriwi eka rixaka ra xidemokirasi lera ha holaka eka swivati swa mfumo wa xihlawuhlawu. Yi hlohlotele swikolo hinkwaswo ku tirhana na xihlawuhlawu xa rixakanghohe hi ku xi humesela erivaleni nkarhi wihi kumbe wihi lowu xi tikombaka hawona ku endlela leswaku ku tirhaniwa na xona hi ku hatlisa. 

4.3. Khabinete yi kombele vatswari na vadyondzisi ku rhangisa emahlweni mitsakelo ya vadyondzi na ku tirhisana eku akeni rixaka leri nga riki na xihlawuhlawu xa rixakanghohe na xa rimbewu.

5.    Vukhamba bya mali leyi nga eku fambisiweni byi bvanyengetiwa eGauteng

5.1. Khabinete yi hoyozele xipano xa marhavinyingi xa tiejensi ta nsindziso wa nawu lexi rhangeriweke hi Vukorhokeri bya Maphorisa bya Afrika-Dzonga na Yuniti ya Vuhlori bya Vugevenga leswi bvanyengeteke ntlawa wa vaehleketeleriwa lava a va hlomile swi chavisa eRosettenville, eJoni hi Musumbhunuku, 21 Nyenyanyana 2022. Ntlawa lowu a wu ehleketeleriwa ku kunguhata ku endla vukhamba bya mali leyi nga eku fambisiweni

5.2 Khume ra vaehleketeleriwa va khomiwile naswona nhungu va baleseriwile va lova endzhaku ka ku baleselana na maphorisa. Vaehleketeleriwa lava va kumekile va ri na swibalesa leswi nga riki enawini na maqulu, swibuluki na swipandzamananga leswi tlhakisiweke. Vulavisisi byi sungurile ku tumbuluxa lomu switlhavani leswi swi humaka kona.  

5.3 Khabinete yi navelele maphorisa lava va vavisekeke eka ku baleselana loku ku hatlisa va hola. Yi tshikelele xikombelo xo bela etindleveni eka vaaki ku ya emahlweni va tirhisana swinene na tiejensi ta nsindziso wa nawu eka ku tiyisisa vuhlayiseki bya miganga ya ka hina.

6.    Ndzhurho

6.1. Khabinete yi tsundzuxe munhu un'wana na un'wana leswaku tiejensi ta nsindziso wa nawu na tin'wana leti fambelanaka ti lerisiwile ximfumo ku tirhisana na swiphiqo swa ndzhurho na vahlapfa lava nga hava maphepha. 

6.2. Ku hava mpfumelelo wa swiendlo leswi swi tlulaka nawu swo tanihi nchavisano, ku onheteriwa ka nhundzu na madzolonga. Hi kombela lava nga na swivilelo swo twala ku swi boxa eka valawuri lava faneleke ku endlela leswaku swi ololoxiwa hi ndlela yo aka.  

6.3. Ku tiyisisa leswaku swiphiqo swa ndzhurho ku tirhaniwa na swona hindlela yo rhula, mfumo ku nga ri khale wa ha ku humesa Pholisi ya Ndzhurho wa Vatirhi ya Rixaka ya mpfapfarhuto leswaku vaaki va nyika mavonelo, leyi yi nyikaka rimba na masungulo ya xinawu ku lawula mpimo lowu kufika eka wona vathori va nga tholaka vahlapfa eka miako ya vona loko hi le tlhelo va ri karhi va sirhelela timfanelo ta varhurhi.

7.    Samiti ya Yuniyoni ya Afrika (AU)-Yuniyoni ya Yuropa (EU) 

7.1. Phuresidente Ramaphosa u yile eka Samiti ya AU-EU ya vu6 leyi khomeriweke eBrussels, Belgium hi masiku ya 17 na 18 Nyenyanyana 2022, hi ku rhambiwa hi Mutshamaxitulu wa Khomixini ya AU, Muchaviseki Moussa Faki Mahamat.

7.2. Phuresidente u teke xiave eka tinhlengeletano hi mayelana na ku cinca ka tlilayimete, ku cinciwa ka eneji, thekinoloji ya xidijitali na vutleketli. U tlhele a va mutshamaxitulu wa nhlengeletano hi mayelana na tisisiteme ta rihanyo na vuhumesi bya swisawutisi.

7.3. Khabinete yi amukele mivuyelo ya samiti leyi, leyi yi vumbeke masungulo ya xinakulobye lexi pfuxetiweke na ku va xo enta exikarhi ka AU na EU.

B.    Swiboho swa Khabinete

1.    Xiengetelwa xa Vunharhu xa Qhinga ra Swipfuno swa Mati swa Rixaka ra Mpfapfarhuto (NWRS-3) 

1.1. Khabinete yi pasise ku kandziyisiwa ka NWRS-3 leswaku vaaki va nyika mavonelo.  Qhinga lera mpfapfarhuto ri rhangeriwile hi nkambisiso wa malembe manharhu wa NWRS-2 lowu wu pasisiweke hi Khabinete hi 2013. Nkambisiso lowu wu kume swiyenge swinharhu swa ku humelela na swiyenge leswi tshamaka swa ha ri ntlhontlho. 

1.2. Qhinga leri ri ringanyeta malawulelo ya risima ra mati lama pfanganisiweke lama tiyisiweke. Ri lulamisela thekinoloji ya maendlelo mantshwa na lama faneleke hi mayelana na mati na nkululo. Ri tivisa xilaveko xa mpimohansi xo tikisa xa mabasiselo ya mati ya thyaka. Qhinga leri ri tlhele ri angula eka Qhinga ra Angulo wa ku Cinca ka Tlilayimete ra Rixaka.

1.3. Mati ya tshama ya ri xin'wana swa swilawurikulu eka nhluvukiso wa vanhu na ikhonomi wa tiko naswona ri endla vuhoxaxandla byo tivikana eka nongonoko wa nhlakarhelo wa ikhonomi wa mfumo. 

2.    2005 Ntwanano hi mayelana na Nsirhelelo na Nkondletelo wa ku Hambana ka Mipaluxo ya Mfuwo (CPPDCE)

2.1.    Khabinete yi pasise ku rhumeriwa ka Xiviko xa Nkarhi Malembe ya Mune Man'wana na Man'wana xa vu2 xa Afrika-Dzonga eka Nhlangano wa Dyondzo, Sayense na Mfuwo wa Vun'we bya Tinxaka (UNESCO). Huvo leyi yi angamela ku simekiwa ka CPPDCE ya 2005. 

2.2.    Matiko lama nga swirho ya languteriwa ku rhumela swiviko swa wona malembe ya mune man'wana na man'wana. Swiviko swi fanele ku nyika vuxokoxoko byintshwa hi mayelana na tipholisi na magoza lama tekiweke ku sirhelela na ku kondletela ku hambana ka mipaluxo ya mifuwo endzeni ka matiko ya wona. 

2.3.    Xiviko lexi xi ta vumba xiphemu xa Xiviko xa Misava Hinkwayo xa UNESCO lexi xi kandziyisiwaka malembe ya mune man'wana na man'wana. Afrika-Dzonga yi vile musayini wa CPPDCE hi 2006. 

3.    Xiviko xa Ndzavisiso wa Nkoteko hi mayelana na Phurojeke ya Mujeko wa Xitsundzuxo wa Rixaka 

3.1.    Khabinete yi pasise xiviko xa ndzavisiso wa nkoteko lexi endliweke eka ku valanga ku akiwa ka Phurojeke ya Mujeko wa Xitsundzuxo wa Rixaka xa Afrika-Dzonga.

3.2.    Mijeko ya switsundzuxo yi vekeriwa hi matiko ku paluxa vutitivisi na vutinyungubyisi bya wona. Xikan'wekan'we loko wu akiwile wu va mfungho wa misava wa rixaka lowu dzimiwaka, wu tlhela wu va ndhawu yo koka rinoko ra vapfhumba leyi yi nga ta tirha ku kombisa xifaniso xa burende xa tiko.

3.3.    Phurojeke leyi yi ta rhangeriwa hi Ndzawulo ya Mitlangu, Vutshila na Mfuwo tanihi xiphemu xa xilerisoximfumo xa yona xa ku kondletela ku akiwa ka rixaka na nkhomano wa vanhu.

4.    Swihahampfhuka swa Afrika-Dzonga (SAA) 

4.1.    Khabinete yi tivisiwile hi ndzima yo yisa emahlweni leyi khatsiweke eka ku herisiwa ka 51% ta mikavelo ya SAA eka Takatso Consortium, Mutirhisani wa Mitsengo ya Xiqhinga leyi tsakeriwaka ya SAA. Yi vumbiwa hi Harieth General Partners, muvekisinkulu eka switirhisiwa na vuhahiselo bya Afrika, na feme ya malawulelo ya swihahampfhuka ya Global Airways. 

4.2.    Endlelo ra Vuxavisi na ku Xava sweswi ri gimetiwile naswona ri sayiniwile hi Ndzawulo ya Mabindzu ya Mfumo na Takatso Consortium. Goza leri landzelaka ri khumba mpasiso wa nxaviselano lowu hi tihuvo to lawula to hambanahambana. Vaaki va ta nyikiwa vuxokoxoko byintshwa hi mayelana na mihluvukiso yo yisa emahlweni eka mhaka leyi. 

C.    Swiendleko leswi Taka

1.    N'hweti ya Timfanelo ta Ximunhu 

1.1.    Afrika-Dzonga yi tsundzuka Siku ra Timfanelo ta Ximunhu hi siku ra Musumbhunuku, 21 Nyenyankulu ehansi ka nkongomelo: “Lembe ra vun'we bya rixaka na mpfuxelelo: ku kondletela na ku sirhelela timfanelo ta hina ta ximunhu”. 

1.2.    Khabinete yi kombele vanhu va Afrika-Dzonga hinkwavo ku tirhisa N'hweti ya Timfanelo ta Ximunhu ku kondletela nkhomano wa vanhu lowukulukumba, ku akiwa ka rixaka na vutitivisi bya rixaka lebyi avelaniwaka.  

1.3.    I vutihlamuleri bya hina tanihi rixaka ku tiyisisa leswaku hi herisa xihlawuhlawu xa rixakanghohe, rivengo ra vahlapfa na mikankondzelelo leyi fambelanaka hinkwayo. Hikwalaho ka ku hambana ka hina, hi nga kota ku tiyisa vun'we bya hina na ku aka rixaka leri khomaneke.

2.    Imbizo ya Phuresidente   

2.1.    Phuresidente Ramaphosa u ta endla Imbizo ya Phuresidente eN'walungu-Vupeladyambu hi Mugqivela, 12 Nyenyankulu 2022. Xiendleko lexi xi nyika Phuresidente xivandlanene xa ku n’wangulana na miganga na ku angamela nongonoko wa mphakelo wa vukorhokeri eka levhele ya miganga. 

D.    Mahungu

1.    Michavelelo 

Khabinete yi hundzise michavelelo ya yona eka ndyangu na vanghana va:

- Manana Nomakula “Kuli” Roberts (49), munhu wa ndhuma wa swihangalasamahungu na xitokoti xa mfumo wa vuyimbeleri bya phopo ya laha tikweni loyi a tirha tanihi muhaxi wa le ka thelevhixini na le ka rhadiyo. U tlhele a va mutsari wa xihlawulekisi xa le ka timagazini na le ka maphephahungu.

- Ttn Ebrahim Patel (70), loyi a ri phuresidente yo sungula ya Yuniyoni ya Bolo ya Milenge na Rhagabi ya Afrika-Dzonga. Tanihi nghwazi leyi a yi ri nsusumeto wo lawula eka rhagabi leyi a nga ri ya rixakanghohe, u tirhe eka Bodo ya Rhagabi ya Matiko ya Misava (sweswi ku nga Rhagabi ya Misava). 

- Hosi Ngangomhlaba Matanzima (79), loyi a ri xirho xo simeka xa Yindlu ya Varhangeri va Ndhavuko ya Kapa Vuhumadyambu na ku tlhela a tirha tanihi mutshamaxitulu wa yona ku ringana malembe.

- Ttn Rikhado Muziwendlovu Makhado, loyi a tiveka tanihi Riky Rick (34), loyi a ri murhepi, mutsari wa tinsimu, xiyimbeleri, nqambhi, mutlangi wa le ka thelevhixini tlhelo mudizayini wa swiambalo. Tinsimu ta yena ta ndhuma ta hipihopo to nandziha swinene ti katsa Amantombazane, Boss Zonke, Sidlukotini na Ungazincishi.

    
Swivutiso: Mnn Phumla Williams – Muvulavuleri wa Khabinete 
Selifoni: 083 501 0139