A. Xiyimo xa Khabinete eka Timhakakulu

1. Hangalaso wa Swisawutisi swa Vuvabyi bya Khoronavhayirasi (COVID-19)

1.1. Khabinete yi tivisiwile hi Ndzawulo ya Rihanyo hi mayelana na ndzima leyi khatsiweke ya Nongonoko wa Hangalaso wa Nsawutiso, lowu wu katseke ntivomitungu, (rhavi ra vudokodela leri ri tirhanaka na maendlekelo, hangalako na vulawuri lebyi nga kotekaka bya mavabyi na swihlohloteri swin'wana leswi fambelanaka na rihanyo) na vulanguteri. Khabinete yi lemuke ku ehla ka mitluletavuvabyi yintshwa, xikan'we na ku amukeriwa eswibedhlele na timhangu ta mafu leti vikiweke. 

1.2. Hambiswiritano, Khabinete yi lemuke ku tlakuka eka mipimo ya mbuyelelo wa mitluletavuvabyi. Ndzawulo ya Rihanyo yi tiyisisele Khabinete leswaku ntirho wo tala wu le ku endliweni ku twisisa na ku kamanyeta mitumbuluko ya mitlawa ya swikolo leyi vikiweke, ngopfungopfu eKapa-Vuhumadyambu. 

1.3. Kuveni hi le tlhelo, Khabinete yi kombela vatswari, vadyondzi na tihuvo to fuma swikolo ku tiyisisa ku landzeleriwa ka vurhonwana ka ku ambariwa ka swipfalaxikandza, nkhuluko wa moya, ku siyiwa ka mpfhuka exikarhi ka vanhu na nsivelamavabyi wa ku hlamba swandla. Ku landzeleriwa ka vurhonwana ka milawu ya rihanyo leyi nga riki ya mirhi ku tshama ka ha ri vusirheleri lebyi tirhaka kahle swinene ehenhla ka ku hangalaka ka xitsongwatsongwana.

1.4. Hi kwalomuya ka 31 Mhawuri 2021, kutlula 12 568 525 wa mipimamurhi ya swisawutisi swa COVID-19 swi nyikiwile etikweni hinkwaro. Nhlayo leyi engeteriweke ya tindhawu ta nsawutiso, na masiku ya nsawutiso lama engeteriweke na ku nyikiwa ka swifambo swa mahala hi swifundzakulu, swi vanga ntlakuko wo tivikana eka nhlayo ya vanhu lava va nga ta sawutisiwa hi vutalo.

1.5. Khabinete yi khutaza vanhu lava nga sawutisiwangiki etikweni ra ka hina, ngopfungopfu lavakulu na lava nga eka nxungeto wa le henhla wa ku khomiwa hi vuvabyi byo tikisa, ku sawutisiwa hi ku hatlisa.

1.6. Swisawutisi swi khomele rihanyo ra hina mivuyelo ya kahle tanihiloko swi sivela vuvabyi byo tivikana, ku amukeriwa exibedhlele na rifu. A hi lweni na xitsongwatsongwana lexi swin'we hi ku hangalasa vuxokoxoko lebyi tiyisisiweke hi mayelana na swisawutisi hi Ndzawulo ya Rihanyo na Nhlangano wa Rihanyo wa Misava.

2. Mbalango wa Nhlayo ya Vatirhi wa Kotara na Kotara (QLFS)

2.1. Mivuyelo wa QLFS leya ha ku vaka kona sweswinyana leyi humesiweke hi Tinhlayonhlayo ta Afrika-Dzonga eka kotara ya vumbirhi ya 2021 yi kombe leswaku mpimo wa mpfumaleko wa mitirho hi mikutlunyo ya tiphesente ta 1.8 kusuka eka 32.6% leti rhekodiweke eka kotara yo sungula ya 2021 kufika eka 34.4% kotara ya vumbirhi.

2.2. Mivuyelo leya xiyimo xa le hansi yi ya emahlweni ku tisa emahlweni xihatla eka tisekitara hinkwato hi ku tirhisana na mfumo ku hatlisisa nsimeko wa Kungu ra ku Aka hi Vuntshwa na Nhlakarhelo wa Ikhonomi (ERRP) ku tirhana na switandzhaku swo onhetela swa COVID-19. ERRP yi le xivindzini xa matshalatshala ya mfumo ku aka hi vuntshwa na ku cinca ikhonomi ku endlela ku tumbuluxa mitirho yo tala, ngopfungopfu eka vantshwa.

2.3. Khabinete yi khutaziwa hi van'wana va vatirhi eka tisekitara to tanihi vuaki, mabindzu, na vutleketli leti ti tumbuluxeke mitirho yintshwa hi nkarhi lowu nga ehansi ka nkambisiso. Ntwanano wa vanhu ku aka hi vuntshwa na ku cinca ikhonomi ya hina tanihi xiphemu xa vutihlamuleri lebyi avelaniwaka wu ta tiyisisa leswaku hi hlakarhela hi ku hatlisa tanihi tiko.

3. Madzolonga yo ya hi rimbewu na ku dlayeteriwa ka vaxisati (GBV)

3.1. Khabinete yi hundzise michavelelo ya yona yo huma embilwini eka mindyangu hinkwayo na vanghana va vavasati lava va dlayiweke hi tihanyi. Lava va katsa Mnn Nosicelo Mtebeni; Mnn Palesa Maruping, Mnn Pheliswa “Dolly” Sawutana na vavasati lava a va nga ri na nandzu van'wana vo tala lava va nga ha vaka va nga vikiwangi hi swihangalasamahungu.

3.2. Milandzu leya tihanyi yi endliwile hi nkarhi wa ku tsundzukiwa ka N'hweti ya Vavasati hi Mhawuri, leyi a yi ri n'hweti ya ku tlangela magoza lama endliweke eka ku hunguta mikandzingano erixakeni ra ka hina.

3.3. Vugevenga lebyi byi hi tsundzuxile hinkwerhu ka hina leswaku GBVF yi tshama ya ha ri ntlhontlho lowukulukumba lowu nga langutana na tiko leri. Swi lava hinkwerhu ka hina ku tirha hi matimba ku tiyisa nsirhelelo wa vavasati.

3.4. Khabinete yi komberile tiejensi ta nsindziso wa nawu ku tiyisisa leswaku vululami bya fikisiwa eka vavasati lava na mindyangu ya vona.

3.5. Mfumo wu averile mpimohansi wa R21 wa tibiliyoni ku fambisa nsimeko wa Kungu ra Xiqhinga ra Rixaka hi mayelana na GBVF, leri ri lavaka ku herisa mpingu lowu.  Miphalalo yo tala yi endliwile yi va kona ku tiyisa sisiteme ya vululami bya swa vugevenga. Leswi swi katsa ku engetela tikhoto ta swifundza leti endleriweke ku tirhana na milandzu ya swa masangu, ku tiyisa milawu ya hina ya milandzu ya swa masangu na ku nyika swikili leswi lavekaka eka maphorisa ya ka hina ku tirhana hi ndlela ya kahle na milandzu yo tano. Miako ya mfumo yo tala yi hundzuluxiwile ku tumbuluxa vutumbelo byo tala bya vavasati lava nga eka ntshikelelo.

3.6. Khabinete yi kombela hinkwerhu ka hina ku khomana eka ku tumbuluxa mbangu wo hlayiseka na ku va wo sirheleleka eka vavasati lava nga etikweni leri. Ku kuma ku pfuniwa na nkhongotelo hi mayelana na milandzu ya GBVF, bela riqingho eka Senthara ya Ndzeriso ya GBV eka 0800 428 428 (0800 GBV GBV). Vabi va tiqingho va nga tlhela va kombela soxaliweka kusuka eka Senthara ya Ndzeriso ku tihlanganisa na vona hi ku dayila *120*7867# (mahala) kusuka eka selifoni yihi kumbe yihi.

4. Pfhumba ro Lwisana na Vukungundzwana

4.1. Khabinete yi amukele ku khomiwa ka nkombo wa vaehleketeleriwa hi mayelana na ku dlayiwa ka Mnn Babita Deokaran, Mulawurinkulu wo Khomela wa Tinkota ta swa Timali eka ndzawulo ya rihanyo ya Gauteng. Mnn Deokaran a ri mutirhelamfumo wo tinyiketela loyi a yimeke a ku tsetserhele, ehenhla ka vukungundzwana naswona a ri mbhoninkulu eka vulavisisi bya Yuniti yo Lavisisa yo Hlawuleka eka ku xaviwa ka vumbabva ka switirhisiwa swa vutisirheleri na migingiriko leyi nga riki enawini yin'wana eka ndzawulo.

4.2. Khabinete yi tshikelele leswaku valumandleve i vahlayisi va nkoka va xidemokirasi xa hina na mafumelo yo basa, na ku hlohlotela vanhu ku ya emahlweni va humesela erivaleni na ku mangala vukungundzwana na vuxisi ku ri hava nchavo kumbe vurhandzi.

B. Swiboho swa Khabinete

1. Xiviko xa Nhlahluvo wa Vuthu ra Xintirhwana xa Goza ra swa Timali (FATF)

1.1. Khabinete yi nyikiwile vuxokoxoko hi mayelana na mivuyelo ya nhlahluvo wa Afrika-Dzonga hi mayelana na magoza ya yona yo Lwisana na Mfihlo wa Swihlovo swa Timali na ku Herisa ku Nyikiwa ka Timali eka Vutherorisi. 

1.2. Nhlahluvo wu endliwile hi FATF, leyi yi nga nhlangano wa le xikarhi ka mifumo hi mayelana na xivumbeko xa matiko ya misava lowu tumbuluxeriweke ku herisa mfihlo wa swihlovo swa timali na ku nyikiwa ka timali eka vutherorisi. Afrika-Dzonga yi vile xirho xa FATF kusukela 2003.

1.3. Xiviko hi vutalo xi ta humesiwa hi ku tirhisa webusayiti ya FATF (www.fatf-gafi.org(link is external)), na xitatimente hi vutalo lexi katsakanyaka angulo wa mfumo hi mayelana na swiyenge swa ntsano leswi kombisiweke eka nhlahluvo na magoza ku tiyisa magoza ya yona xi ta nyikiwa. Khabinete yi amukele xiviko lexi.

2. Ku n'okisiwa ka Bodo ya Khansele ya Ntsariso wa Vaaki va Tiyindlu ya Rixaka (NHBRC)

2.1. Khabinete yi pfumelelane na xiboho xa Holobye wa Vutshamo bya Vanhu Mmamoloko Kubayi ku n'okisa Bodo ya NHBRC ya nkarhi wa sweswi loko Ndzawulo ya Vutshamo bya Vanhu yi karhi yi hetisisa phurosese ya ku thoriwa ka Bodo leyi vumbiweke hi vutalo. Theme ya Bodo ya nkarhi sweswi yi herile hi siku ra 31 Mawuwana naswona yi engeteriwile hi suku ra 1 Mhawuri 2021 kufikelaloko Bodo yintshwa yi thoriwile.

2.2. Khabinete yi tlhele hi pfumelelana na ku thoriwa ka Ttn Mphedziseni Alfred Radzilani tanihi Mulawuri wa NHBRC.

3. Ku Engeteriwa ka Xiyimo xa Rixaka xa Mhangu—

3.1. Khabinete yi pasise ku engeteriwa ka Xiyimo xa Rixaka xa Mhangu kuya eka 15 Nhlangula 2021 hi ku landza Xiyenge xa 27(5)(c) xa Nawu wa Malawulelo ya Timhangu, 2002 (57 wa 2002).

C. Swiendleko leswi Taka

1. N'hweti ya Vupfhumba

1.1. Tiko ri ta tsundzuka N'hweti ya Vupfhumba hi Ndzati na Siku ra Vupfhumba ra Misava hi Musumbhunuku, 27 Ndzati 2021 ehansi ka nkongomelo: “Vupfhumba eka ku Kula ko Katsa Hinkwavo – Nhlakarhelo wa COVID-19 – Ku Aka hi Vuntshwa Nakambe ku Antswa.” 

1.2. N'hweti ya Vupfhumba ya nan'waka yi ta khutaza vanhu va Afrika-Dzonga ku endla xiphemu xa vona eka ku hlayisa mitirho hi ku teka tendzo kwala tikweni na ku seketela nhlakarhelo hi ku fambisana na Kungu ra Nhlakarhelo ra Sekitara ya Vupfhumba, leri ri tumbuluxaka miphalalo ku seketela nhlakarhelo wa ikhonomi.

1.3. Khabinete yi khutaze vanhu va Afrika-Dzonga ku sawutisiwa na ku valanga tiko ra ka hina lero saseka loko va ri karhi va landzelela milawu ya rihanyo hinkwayo, ku katsa na ku ambala xipfalaxikandza, ku hlamba swandla nkarhi na nkarhi na ku hlayisa mpfhuka exikarhi ka vanhu. 

D. Mahungu

1. Vuhoyozeri

Khabinete yi hundzise vuhoyozeri bya yona na ku navelela leswinene eka:

- xipano xa matsambu ya va le Hansi ka Malembe ya 20 xa Afrika-Dzonga, eka matirhelo ya xona eka Vunghwazi bya Matsambu ya Misava ya va le Hansi ka Malembe ya lebyi a byi khomeriwile eNairobi, Kenya kusuka 17 kufika 22 Mhawuri 2021. Xipano xa Afrika-Dzonga lexi hlengeleteke kaye wa timendlele, ku katsa na ku tshova rhekodo ya misava ya matsambu yo nyiketana ya 4x100 ra mitara ya va le hansi ka Malembe ya 20 ya vavanuna.

- Xipano xa Afrika-Dzonga eka matirhelo ya xona eka Tipharalimpiki ta le Tokyo. Ntando Mahlangu loyi a wineke nsuku eka Ntlulo wo Goza wa Vavanuna, naswona a veka rhekodo ya misava yintshwa hi ntlulo wa 7.17 wa timitara. Anrune Weyers loyi a wineke nsuku eka 400 wa timitara ta Vavasati. N'waxikanyakanya loyi a nga na vulamari loyi na yena a nga wina nsuku. Louzanne Coetzee (loyi a ri na makombandlela Erasmus Badenhorst) loyi a wineke mendlele ya silivhere ya Tipharalimpiki eka 1 500 wa timitara ta Vavasati.

- mutlangi wa le ka TV Thuso Mbedu, eka ku wina Sagwati ra Nyeleti ya Mbhoxeketo ra le ka TV eka xiave xa yena eka The Underground Railroad a eka Masagwati ya le ka TV ya Nhlangano wa Vakhensivasoli va Hollywood ya 2021.

- Phuresidente loyi a ha ku hlawuriwaka wa Rhiphabuliki ya Zambia, Ttn Hakainde Hichilema. Ku humelela ka nhlawulo wa vuphuresidente lowa ha ku vaka kona ku nyika masungulo ya ntshamiseko lowu yisiwaka emahlweni na nhluvukiso eZambia, nakambe na le ka xifundza xa le Dzongeni wa Afrika.

2. Michavelelo

Khabinete yi hundzise michavelelo ya yona yo huma embilwini eka ndyangu na vanghana va:

- Ttn Kebby Maphatsoe (59), khale ka Xandla xa Holobye wa Vusirheleri na Khale ka Masocha na Xirho xa Palamende xa sweswi. A ri Mutshamaxitulu wa Rixaka wa Nhlangano wa Kahle ka Masocha wa uMkhonto we Sizwe (MK). U nyiketele vutomi bya yena eka nhluvukiso wa tiko leri.

- Xiyimbeleri tlhelo xirho xa masuso xa The Mahotella Queens, yena Nobesuthu Mbadu. Khale ka xiyimbeleri lexi xi love eThelle Mogoerane Regional Hospital eVosloorus, Gauteng. A xi ri na 76 wa malembe hi vukhale.

E. Ku thoriwa

Ku thoriwa hinkwako ku fanele ku landzelela vutiyisisi bya mithwaso na mbhasiso lowu faneleke.

1. Mnn Andiswa Oyama Jass tanihi Muofisirinkulu wa Vurhangerinkulu eka Ndzawulo ya Swihlahla, Tinhlampfi na Mbangu (DFFE).
2. Gqweta Dinkie Portia Dube tanihi Mulawuri-Jenerala (DG) eka Hofisi ya Khomixini ya Vutirhelamfumo.
3. Mnn Devinagie Bendeman tanihi Xandla xa DG: Vulandzelelanawu byo Lawula na Vuvekatihlo bya Sekitara eka DFFE.

Swivutiso:
Phumla Williams – Muvulavuleri wa Khabinete
Selifoni: 083 501 0139