1. Xiyimo xa Khabinete eka Timhakakulu

1. Levhele ya Ndzemukiso ya 2 ya Khoronavhayirasi (COVID-19)

1.1. Ku cinca kusuka eka Levhele ya Ndzemukiso ya 3 kuya eka Levhele ya Ndzemukiso ya 2 ya ku pfaleriwa ka rixaka kusukela hi 18 Mhawuri 2020 ku endle leswaku ku va na ku olovisiwa loku amukeriwaka ka swipimelo eka yin’wana ya migingiriko ya vanhu na ikhonomi. Ku cinca loku ka nkoka ku ta pfuxelela ikhonomi ya hina hi ndlela leyi nga papaletekiki na ku hoxa xandla eka ku tumbuluxiwa ka mitirho leyi lavekaka swinene, ngopfungopfu eka indasitiri ya swa vupfhumba na ya swa mapfhumba.

1.2. Levhele ya Ndzemukiso ya 2 yi ta olovisela Vaholobye ku tivonakarisa eka Tihuvo ta Palamende letimbirhi, Huvo ya Rixaka na Huvo ya Rixaka ya Swifundzakulu, exikarhi ka swin’wana, ku hlamula swivutiso leswi humaka eka swirho swa Palamende.

1.3. Hambileswi ‘gandlati ra vumbirhi’ ra mitluletamavabyi leyi tokotiweke hi matiko man’wana yo hlaya i nkoteko lowu nga ta tshama wu ri kona, swiendlo swa hina hinkwerhu eka mavhiki na tin’hweti tingaritingani leti nga ta landzela swi nga sivela swoleswo eka ku humelela, naswona swi ta boha hilaha hi ku hatlisa hakona hi nga ta ya emahlweni. Khabinete yi kombela munhu un’wana na un’wana ku teka magoza yo tivonela yo tatisela, ku titoloveta matikhomelo ya vutihlamuleri na ku endla swilo leswi faneleke leswaku hi ta papalata maninginingi ya vumbirhi.

1.4. Mfumo wu tirhisana na mihlangano yo yimela vaaki na miganga ku vona leswaku swifundzatsongo swi na swipfuno leswi ringaneke na ku lulamisiwa kahle ku kamanyeta ku hangalaka ka xitsongwatsongwana lexi.    

1.5. Rixaka ra ka hina ri khatsile ndzima yo tivikana eka ku lwisana na ntungukulu lowu. Lexi karhataka, mitirho ya hina leyinene yi voneriwa ebodhleleni hi swiendlo swa vusopfa swa vanhu van’wana lava va alaka ku byarha vutihlamuleri bya vona vini ku sivela ku hangalaka ka xitsongwatsongwana lexi. Lava va chayelaka va dakwile na matikhomelo ya vusopfa va xungeta vutomi bya vanhu lava pfumalaka nandzu.

1.6. Hikokwalaho ka matikhomelo ya vusopfa, vhiki leri hi rila rifu ra xitshuketa maphorisa manharhu ya Ndzawulo ya Maphorisa ya Dorobakulu ra Tshwane lava va nga hundza emisaveni eka ku tlumbana na muchayeri loyi a pyopyiwile hi ku hela loku ka vhiki. Nghozi leyi koxeke vutomi bya vanhu i xitsundzuxo eka hina hinkwerhu, munhu hi un’weun’we na vanhu hinkwerhu, ku langutisisa eka leswi hi nga swi endlaka ku sungula ku tikhoma hi vutihlamuleri na ku teka xiave eka ku herisa matirhiselo ya xihoko hi ndlela yo biha.

1.7. Khabinete yi hlohlotela vanhu hinkwavo eAfrika-Dzonga ku ya emahlweni va landzelela milawu ya swa rihanyu hambi ku ri hi nkarhi wa Levhele ya Ndzemukiso ya 2. Hi fanele hinkwerhu hi siya mpfhuka wo ringanela exikarhi ka vanhu, hi ambala swipfalaxikandza loko hi ri evanhwini na ku hlamba swandla hi mati na xisibi nkarhi na nkarhi kumbe hi tirhisa xidlayaswitsongwatsongwana xa swandla lexi nga na xihoko.

2. Ku tlheleriwa eswikolweni na mihlangano ya dyondzo ya le henhla

2.1. Khabinete yi amukele ku tlhela ku pfuriwa ka swikolo swa phurayimari na swa le sekondari ehansi ka Ndzawulo ya Dyondzo ya le Hansi hi Musumbhunuku loyi a nga hundza. Vadyondzi va Tigiredi ta 6 na 11 va vuyele etitlilasini hi Musumbhunuku, kasi vadyondzi va Tigiredi ta 7 na 12 va tlhelele n’hweti leyi nga hundza endzhaku ka ku pfariwa ka swikolo nkarhinyana ku sivela ku hangalaka ka COVID-19 loku a ku ta tshuka ku humelela.

2.2. Khabinete yi tlhele yi amukela xitiviso xa leswaku ehansi ka ku pfaleriwa ka Levhele ya Ndzemukiso ya 2, tiyunivhesiti hinkwato ti ta pfumelela ku tlhelela ka swichudeni loku lawuriwaka eka madyondziselo lawa ma endlekaka etikhamphasini hi ku ya hi swipimelo leswi kandziyisiweke eka Gazete ya Mfumo (Vholumu ya 660, Nomboro ya 43414 hi siku ra 8 Khotavuxika 2020). Hi ku ya hi swipimelo leswi endliweke, ehansi ka Levhele ya 2 ya ku pfaleriwa, mpimohenhla wa 66% wa tiphesente ta swichudeni swi ta pfumeleriwa ku tlhelela etikhamphasini ta tiyunivhesiti.

2.3. Yi tlhele yi amukela ku tlhelela hi ku siyana ka swichudeni swa tikholichi ta Dyondzo na Vuleteri bya Xithekiniki na Mitirho ya Mavoko, ku tlhela ku pfuriwa tisenthara ta Dyondzo na Vuleteri ta Miganga na ku tlhelela ka vatirhi emitirhweni ya vona. Leswi swi ta endliwa hi ku ya hi makungu ya malawulelo ya COVID-19 lama nga koxometaka lama nga kona eka sekitara hinkwayo na ku vona leswaku ku na vuhlayiseki lebyi yaka emahlweni bya swichudeni na vatirhi, loko ku ri karhi ku pfumeleriwa mfikelelo lowukulu eka ku dyondzisa na ku dyondza ka le tikhamphasini eka swichudeni swo tala.

3. Ku lwisana na vukungundzwana

3.1. Khabinete yi tiyisisa ku tiboha ka yona ku vona leswaku swihehlo swa vukungundzwana leswi fambelanaka na maxavelo eka COVID-19 swi lavisisiwa hi xihatla hi tiejensi ta nsindziso wa nawu to fana na Yuniti yo Lavisisa yo Hlawuleka. Lava va khumbekaka va ta xupuriwa hi tihanyi, naswona mali leyi yi yiviweke eka mfumo hi tikhamphani na vanhu va vuxisi hi ku tlakusa mixavo ya switirhisiwa swo tisirhelela yi ta vuyisiwa.

3.2. Khabinete yi tlhela yi tinyungubyisa hi ku humelela loku endliweke hi Komiti ya Vaholobye leyi yi fambisiwaka hi Holobye wa swa Vululami na Vukorhokeri bya Makhotso Ronald Lamola. Xipano lexa Vaholobye a xi languteriwa ku hlanganisa nhlengeleto wa swixaviwa swa COVID-19 na ku endla swi fikeleleka eka vaakatiko. Hi ku endlela leswaku swi va erivaleni, webusayiti ya Vutamelankwama bya Rixaka (www.treasury.gov.za) se yi hangalasile vuxokoxoko bya vunyingi bya tindzawulo na mavandla lama landzeleleke swilaveko hi vutalo.

3.3. Vutamelankwama bya Rixaka byi ta ya emahlweni na ntirho wo tatisela ku xopaxopa vuxokoxoko lebyi tisiweke leswaku byi ta phurosesiwa. Khabinete yi tiyisisa leswaku tiejensi ta nsindziso wa nawu ti ta ya emahlweni ti va na vutihlamuleri bya ntirho wo lavisisa.

3.4. Senthara yo Hlanganisa leyi kondletelaka ntirho wa tiejensi ta nsindziso wa nawu, yi tshama ya ha ri endleni ku nyika xiviko xa yona xa tsevu wa mavhiki xo sungula hi vhiki ro sungula ra Ndzati 2020 eka Phuresidente Cyril Ramaphosa.

3.5. Khabinete yi ta nyika nseketelo lowu faneleke eka tiejensi a nsindziso wa nawu hinkwato. Leswi swi ta katsa ku ti nyika swipfuno leswi ti swi lavaka ku tirha hi ku hetiseka, hi ku tiyimela handle ko chava, ku hlawula xirhandzwa na ku voyamela tlhelo rin’we eka ku humelerisa vulavisisi na vuchuchisi bya milandzu leyi fambelanaka na vukungundzwana handle ko heta nkarhi.

3.6. Manyala ya vukungundzwana, lama tikombisaka hi ku vukhamba lebyi nga erivaleni na ku phangiwa ka swipfuno swa mfumo, i mfukuzana ya le rixakeni leyikulu leyi yi nga na matimba ya ku teka ku tshemba ka vaaki eka matshalatshala ya nhlanganelo ya mfumo ya ku antswisa vutomi bya vanhu. Khabinete yi sola hi tindlela tihi kumbe tihi leti nga kotekaka to tika swinene swiendlo hinkwaswo swa vukungundzwana, naswona ya tshemba leswaku vaonhi hinkwavo va ta hetelela va chuchisiwa handle ko chava kumbe ku hlawula xirhandzwa.

3.7. Khabinete yi kombela maAfrika-Dzonga hinkwawo ku mangala vukungundzwana eka Nomboro ya Xilamuleleamhangu ya ku Lwisana na Vukungundzwana ya Rixaka ya 0800 701 701.

A. Swiboho swa Khabinete

1. Minongonoko ya vuleteri ya swirho swa Vurhangerinkulu na timininjherenkulu eka Vukorhokeri bya Mfumo

1.1. Khabinete yi pasise minongonoko yimbirhoiya vuleteri ku humelerisa vutiboheleri bya aka vuswikoti bya mfumo. Lowo sungula i wa vuleteri bya Xikolo xa Ximun’wana xa Mafumelo ya Ikhonomi wa swirho swa Vurhangerinkkulu kusuka eka swiyenge hinkwaswo swa mfumo. Wu endleriwile ku ndlandlamuxa mavonelo ya dyondzo hi ku tirhisa nxopaxopo na nangutisiso wa vukhensivusoli hi mayelana na muxaka wa mitlhontlho ya mfumo. Wu ta endliwa hi Xikolo xa Rixaka xa Mfumo (NSG) hi ku tirhisana na Xikolo xa Mafumelo xa Wits na Xikolo xa Vurhangeri xa OR Tambo.

1.2. Nongonoko wa vumbirhi wu endleriwe tinhloko ta tindzawulo. Wu vumbiwe hi swiyenge swinharhu, ku nga Nongonoko wo Tivisa Vurhangerinkulu, Nongonoko wa Dyondzo ya Vurhangerinkulu na nongonoko lowuntshwa lowu wu nga ta vitaniwa Etella. Minongonoko leyi yi ta fambisiwa hi NSG hi ku tirhisana na University College London.

2. Ku tlhelerisiwa endzhaku ka ku rhurheriwa ka Nhlangano wa swa Malwandle wa Matiko ya Misava hi 2020 (IMO)

2.1. Hikwalaho ka ntungukulu wa COVID-19, Khabinete yi pasisile ku tlhelerisiwa endzhaku ka ku rhurheriwa ka IMO na xiendleko xa wona lexi fambisanaka xa Siku ra swa Malwandle ra Misava, kusuka eka hi Nhlangula 2020 kuya eka hi Nhlangula 2021. Khabinete a yi pasisile ku rhurheriwa ka xiendleko lexi hi Hukuri 2015.

B. Milawumbisi

1. Nawumbisi wo Hundzuluxa wa Vayimeri va Swimakiwa swa Vurimi wa 2018

1.1. Khabinete yi pasise ku yisiwa ePalamende ka Nawumbisi wo Hundzuluxa wa Vayimeri va Swimakiwa swa Vurimi wa 2018. Mihundzuluxo leyi yi lava ku sirhelela timfanelo ta varimi eka swiyenge leswi nga lawuriwiki swa vayimeri va swimakiwa swo tsakama. Loko wu ta va wu pasisiwe wu va nawu, exikarhi ka swin’wana, vayimeri va ta boheka ku teka ndzindzakhombo wa vumbabva bya vatirhi na ku hlayisa tiakhawunti ta thirasiti.

1.2. Mihundzuluxo leyi ringanyetiweke eka nawumbisi ku bumabumeriwile hi ku hetiseka na vakhomaxiave hinkwavo lava va khumbekaka. Ku cinca ku ta tlhela ku antswisa swivandlanene swa mfikelelo wa timakete eka varimi lava va mpimo lowutsongo xikan’we na vayimeri va timakete lava khale a va pfumatiwile, vabindzurisi na van’waswimawusa.

2. Nawumbisi wo Cinca Vun’wini byo Hambana bya Tiyuniti eka Buloko ya Tifulete

2.1. Khabinete yi pasise ku yisiwa ka Nawumbisi lowu ePalamende. Nawumbisi lowu wu lava ku hundzuluxa Nawu wa Vun’wini byo Hambana bya Tiyuniti eka Buloko ya Tifulete, 1986 (Nawu wa 95 wa 1986) lowu wu lulamiselaka ku tumbuluxiwa ka swikimi swa vun’wini bya tiyuniti eka buloko ya tifulete. Mihundzuluxo leyi ringanyetiweke ku veka erivaleni na ku sirhelela vanhu lava va nga hira eka tindlu leti kumekaka eka tibuloko ta tifulete.

3. Nawumbisi wo Cinca Milawu ya Nhlawulo wa 2020

3.1. Khabinete yi pasise ku yisiwa ka ePalamende ka Nawumbisi wo Hundzuluxa Nawu wa Nhlawulo wa 2020. Nawumbisi wu lava ku hundzuluxa swiphemu swinharhu swa nawu, ku nga Nawu wa Khomixini ya Nhlawulo, 1996 (Nawu wa 51 wa 1996); Nawu wa swa Nhlawulo, 1998 (Nawu wa 73 wa 1998) na Nawu wa Nhlawulo wa Masipala wa Mifumo ya Miganga, 2000 (Nawu wa 27 wa 2000).

3.2. Ku cinca loku ringanyetiweke ku ta antswisa matirhelo ya nawu lowu nga kona. Exikarhi ka swin’wana, mihundzuluxo leyi yi ta tivisa maendlelo lamantshwa eka mitolovelo ya nhlawulo hi ku fambisana na mitolovelo leyi humaka emahlweni ku antswisa matirhelo ya kahle ya Khomixini ya Nhlawulo leyi yi tiyimeleke eka ku lawula nhlawulo.

C. Ku thoriwa

Ku thoriwa hinkwako ku ta fanela ku landzelela vutiyisisi bya mithwaso na mbhasiso lowu faneleke.

1. Ku yisiwa emahlweni ka kontiraki ya tatana Hubert Mathanzima Mweli tanihi Mufambisinkulu wa Ndzawulo ya Dyondzo ya le Hansi eka nkarhi wa malembe ya ntlhanu.

2. Bodo ya Hofisi ya Poso ya Afrika-Dzonga:
a. Ttn Emmanuel Lekgau;
b. Mnn Nolitha Pieters;
c. Ttn Sandile Phillip;
d. Ttn Sipho Majombozi; na
e. Mnn Yvette Lillian Mavivi Myakayaka-Manzini.

3. Vafambisi lava nga ri swirho swa vurhangerinkulu swa Postbank SOC Limited:
a. Ttn Gcobani Mancotywa;
b. Ttn Darwin Zinzile Nkonki;
c. Ttn Thabile Wonci; and
d. Adv Leigh Hefer-Hendrikse.

Swivutiso: Manana Phumla Williams – Muvulavuleri wa Khabinete
Selifoni: 083 501 0139