A. Xiyimo xa Khabinete eka Timhakankulu  

1. Ikhonomi

1.1. Xitatimente xa Pholisi ya Mpimanyeto wa Themexikarhi ya 2020 lexi nyikiweke hi Holobye wa swa Timali, Tito Mboweni hi Ravunharhu, 28 Nhlangula 2020 xi andlala ndlela leyi hungutaka matirhiselo ya mfumo ya timali eka matirhelo. Xi seketela ku kula ka ikhonomi ku hlohlotela ku tumbuluxiwa ka mitirho leyi lavekaka swinene. Maavelo ma seketela nsunsumeto wa hina wa ku pfuxeta ikhonomi kusuka eka ku hlaseriwa hi ntungu wa Khoronavhayirasi (COVID-19) na ku koka vuvekisi rinoko.

1.2. Khabinete yi amukela Operation Vulindlela leyi nga ta seketela matirhiselo ya Qhinga ro Aka no Pfuxeta Ikhonomi hi vuntshwa hi ku hatlisisa ku cinca ka xivumbeko loku rhangisiweke emahlweni.

1.3. Khabinete yi tiyimiserile eka ku kurisa ikhonomi nakambe, hikokwalaho magoza ya hina lamo tika sweswi ma ta hatlisisa matshalatshala ya hina yo aka ikhonomi yo tiya swinene. 

2. COVID-19

2.1. Khabinete ya khumbheka hi mhaka ya vanhu lava va tikhomaka hi ndlela yo biha no pfumala vutihlamuleri onge COVID-19 a ya ha ri kona. Khabinete yi rhamba MaAfrika-Dzonga ku ya emahlweni va landzelela swiletelo swa rihanyu swa ku siya mfhuka wo ringanela exikarhi ka vanhu, ku Ambala swipfalaxikandza na ku hlamba swandla swa vona hi mati na xisibi kumbe xidlayaswitsongwatsongwana lexi nga na xihoko na ku papalata tihlengeletano leti ku nga tala vanhu. 

2.2. Matikhomelo yo twela lawa ma nga cincacinceki ma tshama ma ha ri xisirhelelo lexi kulukumba eka ku tisirhelela na ku sirhelela van’wana eka xitsongwatsongwana. Swiendlo swa hina swa vutihlamuleri swi ta tiyisisa leswaku hi hunguta mpimo wa ntlulelomavabyi loko hi ri karhi hi aka ikhonomi ya hina hi vuntshwa.

2.3. Khabinete yi ya emahlweni na ku hi hlohlotela hinkwerhu ku dawuniloda mobile app ya COVID-19 Alert SA eka Apple App Store kumbe Google Play Store mahala. App leyi nga hakeriseki eka tinetiweke ta tiqingho, naswona leyi nga dawunilodiwaka handle ko hakela mali yihi kumbe yihi ya data, yi ta antswisa ku landzelerisa lava ku tihlanganisiweke na vona  hi ku tsundzuxa vatirhisi loko va tihlanganise na vanhu van’wana lava va nga kumiwa va ri na COVID-19 eka masiku ya 14 lawa ma nga hundza. App a yi hlengeleti vuxokoxoko byihi kumbe byihi bya munhu kumbe ku landzelerisa lomu a nga kona.

2.4. Khabinete yi ta kanerisana hi mivuyelo ya Khansele yo Lawula Khoronavhayirasi ya Rixaka leyi nga ta khomiwa eka vhiki leri nga ta landzela. Hikwalaho Phuresidente Cyril Ramaphosa u ta burisana na rixaka hi mayelana na leswi swi nga humelela eka qhinga leri cinciweke ra nxungeto ra Afrika-Dzonga ro lawula ku hangalaka ka COVID-19.

3. Nhluvukiso wa switirhisiwankulu

3.1. Phurojeke ya Switirhisiwankulu ya Lulamiselo na Makete ya Afrika-Dzonga leyi khomeriweke eMidrand, eGauteng kusukela hi ti 3 kufikela hi ti 4 Hukuri 2020 yi yisa emahlweni nongonoko wo humelerisa switirhisiwankulu.

3.2. Xiendleko lexi xi kombise tiphurojeke ta  27 ta switirhisiwankulu letikulu leti nga na nkoka lowu katsiweke wa R210 wa tibiliyoni eka vavekisi va le Afrika-Dzonga na va le matikweni ya misava, ku katsa  varhumiwa vo huma eka mihlangano yo hluvukisa swa timali na tibangi to hluvukisa.

3.3. Mbhurisano wo lulamisela phurojeke wu tiyisisa leswaku tiphurojeke ti hundza eka makambelelo yo kambisisa leswaku ti ta humelela yo tika na nseketelo wo tsundzuxa hi swa timali lowu nga ta endla leswaku tilulamela vuvekisi. 

3.4. Exikarhi ka tiphurojeke leti hlamuseriweke eka vavekisi i ndhawu ya gasi ya ntumbuluko ya le Ngqura-Coega eKapaVuxa; Nongonoko wa Tindlu ta Vaakitiko wa Nhlangano wo Lawula swa Tindlu ta Vaakitiko; pompi ya mafurha ya swihahampfhuka erivaleni ra swihahampfhuka ra Cape Town International; ndhawu ya switirhisiwankulu swa xibamubamu leyi nga ta tumbuluxiwa hi Ejensi ya Xibamubamu ya Rixaka ra Afrika-Dzonga na ndhawu ya sayense na thekinoloji eLimpopo. 

3.5. Tiphurojeke leti ti na vuswikoti byo thola nhlayo ya le henhla ya MaAfrika-Dzonga na ku vumba xiphemu xa nkoka xa ku tumbuluxiwa ka mitirho ya Qhinga ra ku Aka no Pfuxeta Ikhonomi ya Rixaka ra Afrika-Dzonga hi vuntshwa leri Ra ha ku pfuriwaka ximfumo hi Phuresidente Ramaphosa. 

3.6. Khabinete yi hoyozela ku hoxa xandla loku endliweke hi sekithara leyi nga riki ya mfumo leyi nga hoxa xandla eka vuswikoti lebyi lavekaka swinene handle ko hakerisa mali.

3.7. Khabinete yi amukela ku rhumeriwa ka Vativinkulu va 25 hi sekithara leyi nga riki ya mfumo lava va nga ta pfuneta Infrastructure South Africa eka ku humelerisa tiphurojeke leti kunguhatiweke.

3.8. Ku yisa emahlweni, Khabinete yi amukela xitiviso xa Holobye wa Mitirho ya Mfumo na Switirhisiwankulu, Patricia De Lille leswaku nhlangano lowu kongomeke ku lwisana na vukungundzwana bya le ka switirhisiwankulu wu ta vona mafambiselo lawa ma nga basa ya tikontiraka. 

3.9. Hofisi ya Switirhisiwankulu na Vuvekisi eka Hofisi ya Phuresidente yi ta nyika vuxoxokoxoko bya ku tiboha ka vavekisi eka masiku lawa ma landzelaka hi nkarhi wa mivulavurisano na nxaviselano eka vhiki leri.

4. Nhlengeletano ya swa Vuvekisi ya Afrika-Dzonga (SAIC)

4.1. Afrika-Dzonga yi ta rhurhela SAIC hi ti 17 na ti 18 Hukuri 2020 leyi nga ta kongomisa eka vuvekisi sweswi ku nga na COVID-19, ku hlanganisa na ku aka. 

4.2. Nhlengeletano ya lembe leri yi kongomisa eka mphakelo wa ku tiboha loku nga kona ku fikelela ku tumbuluxiwa ka mitirho na nhluvukiso wa ikhonomi. Ku tatisela kwalaho, mfumo wu ta andlala migingiriko leyi wu nga ta yi teka ku tumbuluxa mbangu wa vuvekisi wa kahle laha ku nga ta kongomisiwa eka ku aka na ku pfuxeta ikhonomi hi vuntshwa. 

4.3. Nhlengeletano yi akela eka ku humelela ka tihlengeletano timbirhi to hetelela hi 2018 na 2019 hi ku angarhela leti nga tlakusa nkwama hi R664 wa tibiliyoni, ti endla masungulo ya vuvekisi na ku kula ka ikhonomi loku hatlisaka.

5. Eneji

5.1. Khabinete yi amukela ku tirhisiwa ka xiendlagezi hi ku tirhisa moya xo hetelela xa timegawati ta 140 (MW) eka Purasi ra Moya ra Nxuba eKapaVuxa lexi nga xiphemu xa rhengu ra vumune xa Nongonoko wa Maxavelo eka Vaendli va Gezi Lava Tiyimeleke va tiko. Loko swiendlagezi hi ku tirhisa moya hinkwaswo swi tirha, swi ta endla tigigawati ta 460 hi lembe eka giridi na ku yisa emahlweni ku tiboha ka hina eka ku cinca ka maxelo hi lakukulu.

5.2. Matirhelo lawa ma nga ta endla mali hi ku hetiseka ya Yuniti ya 2 ya Eskom eka Xitichi xo Endla Gezi xa Kusile eMpumalanga ma ta tatisa 800 MW eka giridi ya gezi. Kusile i xitichi xo endla gezi xo sungula eAfrika ku nghenisa thekinoloji yo susa salifa hi ku tirhisa mpfanagano wa tigasi – thekinoloji leyi humaka emahlweni leyi tirhisiwaka ku susa oksayidi eka salifa, ku fana na salifa dayiokisayidi eka mpfangano wa tigasi leti tirhisiweke eka ndhawu yo endla gezi leyi hisaka malahla kumbe oyili – loku fambisanaka na swipimelo swa nkoka wa moya wa matiko ya misava wa sweswi. 

5.3. Khabinete yi tlhele yi amukela xitiviso xa Total SA xa leswaku yi kume ntsengo wa gasi wo tala eribuweni ra le dzongeni wa Mossel Bay eKapaVupeladyambu. Leswi swi ta hoxa xandla eka matshalatshala ya tiko ya ku ndlandlamuxa ku endliwa ka gezi ku endlela leswaku ikhonomi yi kula na ku koka rinoko ra vavekisi votala.

6. Lekgotla ya Van’wamathekisi ya Rixaka

6.1. Xihlambanyo lexi nga tekiwa vhiki leri nga hundza hi Lekgotla ya Van’wamathekisi ya Rixaka i xa nkoka eka ku aka sekithara ya swa vutleketli bya mani na mani lebyi tirhaka kahle swinene na ku va na vuhlayiseki. Mivuyelo yi yisa tiko ekusuhi na ku endla modlolo wo nyika matimba wu va wa ximfumo eka indhasitiri ya swa mathekisi, naswona yi ta veka eka gondzo ro kula leri nga ta va kona nkarhi wo leha.

6.2. Khabinete yi amukela ku tiboha ka sekithara ya indhasitiri ya swa mathekisi loku tiyisisaka leswaku ku landzeleriwa ka milawu ya swa vatirhi ya tiko na ku tiyisisa modlolo wo lawula indhasitiri.

7. N’hweti yo Lemukisa Timfanelo ta Vatsoniwa

7.1. Mfumo wu tirhisana na tisekithara to hambanahambana ta vaakitiko ku vona ku nyikiwa matimba hi ku hetiseka ka vatsoniwa. N’hweti yo Lemukisa Timfanelo ta Vatsoniwa leyi sunguleke hi ti 3 Hukuri, naswona yi ta fika emakumu hi ti 3 N’wendzamhala 2020 yi tlangeriwa ehansi ka nkongomelo wa: “Hi ri swin’we hi aka miganga leyi katsaka vatsoniwa”. 

7.2. Nkarhi lowu wu nyika xivandlanene xa ku lemukisa timfanelo ta vatsoniwa.  N’hweti leyi yo seketela lemukiso yi rhamba tisekithara ta mfumo xikan’we na leti nga riki ta mfumo ku tlakusa ku gangisa, ku nga va susi na ku tshama na vona emitirhweni.

8. Ku sivela vugevenga

8.1. Khabinete yi sola ku dlayiwa ka nsele ka maphorisa lawa a ma nyiketele vutomi bya wona eka ku tirhela na ku hlayisa vaakitiko. Ku dlayiwa na ku hlaseriwa ka maphorisa i ku hlasela hi ku kongoma ka mafumelo yo tirhisa nawu na Vumbiwa ra Rhiphabliki ra Afrika-Dzonga ra 1996.

8.2. Khabinete yi yisa ku chavelela ka yona eka mindyangu na vanghana va maphorisa hinkwawo lawa ma feleke entirhweni yo fana na Sejeni Mzoxolo Gxotani wo huma eka Ntlawa wa Qhinga ra Angulo (Tactical Response Team) ra le East London eKapaVuxa, Mufambisi wa Xitichi xa Maphorisa xa le Groblersdal, Kolonele Jeffrey Seroka eLimpopo, Mutirhi wa Vuhlori bya Vugevenga, Ofentse Mokgadinyane na Sejeni wo Lavisisa, Billy Mahooe eFree State; na Sejeni Sibongile Teka na phorisa Kganyisa Sitofile va le KapaVupeladyambu.

8.3. Khabinete yi tlhela yi sola ku duvuriwa na ku dlayiwa ka vanhu va nhungu lava nga na malembe ya le xikarhi ka 30 na 40 hi vadlayi lava nga tiviweki eGugulethu eKapaVupeladyambu hi Musumbhunuku, 2 Hukuri 2020.

8.4. Khabinete yi tshembisa rixaka leswaku maphorisa hi ku tirhisana na vaakitiko ma ta vona leswaku lava va khumbhekeka eka migingirko ya vugevenga leyi va khomiwa na ku langutisana na voko ra nawu.

9. Masagwadi ya Vuhangalasamahungu bya Vaakindhawu Lava Hluvukaka va le Dzongeni wa Afrika (SADC)

9.1. Khabinete yi rhamba vuhangalasamahungu hinkwabyo bya le Dzongeni wa Afrika ku yisa vangheneleri va vona eka mphikizano wa Masagwadi ya Vuhangalasamahungu ya le ka SADC ya 2021. Vatekamahungu vo huma eka matikoswirho ya SADC va rhambiwa ku nghenelela kumbe ku yisa vayimelakulanghwa va masagwadi.

9.2. Masagwadi ya Vuhangalasamahungu bya le ka SADC ma hlohlotela swikongomelonkulu swa SADC swa  ku fikelela nhluvukiso wa swa ikhonomi, ku rhula na vuhlayiseki, na ku kula, ku herisa vusweti xikan’we na ku tlakusa swipimelo na nkoka wa vutomi bya vanhu va le Dzongeni wa Afrika.

9.3. Masagwadi ya Vuhangalasamahungu bya le ka ka SADC i xitirho xa nkoka swinene xa ku fambisa Afrika lontshwa, xin’wana xa vuswikoti lebyi nga pimiwangiki na ntshembo lowuntshwa wa vumundzuku byo antswa.

10. Swikambelo swa Xitifiketi xa le Henhla xa Rixaka (NCS) swa 2020

10.1. Khabinete yi joyine Phuresidente Ramaphosa eka ku navelela tlilasi ya ka matiriki mikateko eka swikambelo swa vona swa NCS leswi nga sungula namuntlha, 5 Hukuri, naswona swi ta hela hi ti 15 N’wendzamhala 2020. Hi hlohlotela vatswari hinkwavo, vavahlayisi na vaakitiko hinkwavo ku seketela na ku hlohlotela vakamberiwa loko va heta malembe ya vona ya 12 ya ku dyondza.

10.2. Ntungu wa COVID-19 wu khumbhe swinene ku dyondza na malunghiselelo ya swikambelo swa ka Giredi 12 swa lembe leri. Hambiswiritano, Ndzawulo ya Dyondzo ya Masungulo na Swikolo swi tivisile nongonoko wo pfuneta ku lulamisela vadyondzi. Khabinete ya tshembha leswaku vadyondzi lava va na vuswikoti byo humesa mbuyelo lowu nga ta huma emahlweni. 

B. Swiboho swa Khabinete

1. Nongonoko wa Matirhelo ya Mfumo (PoA) 

1.1. Khabinete yi pasise Xiviko xa Nongonoko wa Matirhelo ya Mfumo (PoA) lexi va ka kona kambirhi hi lembe xo sungula eka nkarhi wa Sunguti kufikela Khotavuxika 2020. Ntirho lowu endliweke eka nkarhi lowu wu humelerisa Rimba ra Qhinga ra Themexikarhi ya 2019-2024.

1.2. Nkarhi lowu langutisisiwaka wu kotlana na ntshikelelo wo biha wa ntungukulu wa matiko ya misava wa COVID-19 lowu nga vona swipfuno na matirhelo ya mfumo ma cinceriwa eka ku sirhelela vutomi na tindlela to tihanyisa. 

1.3. Hambiswiritano, Khabinete yi tsakisiwa hi ku humelela loku nga endliwa eka ku tirhisiwa ka leswi languteriweke ku endliwa swa nkoka. Hambileswi leswi languteriweke ku endliwa swi kavanyetiweke, Khabinete yi enerisekile hi minongonoko yo pfuxeta hi vuntshwa leyi languteriweke eka mitlawa yo hambanahambana. Vuxokoxoko bya swiviko leswi byi ta hlamuseiwa hi vuenti hi nkarhi wa ku burisana na vuhangalasamahungu ka mitlawa loku kunguhatiweke.

C. Xiendleko lexi xa ha taka

1. Afrika-Dzonga yi va xirho xa Ntwanano wa Vuxaka bya Xinghana na Ntirhisano (TAC) na Tinxaka ta Dzonga Vuxa bya Asia (ASEAN)

1.1. Holobye wa Vuxaka bya matiko ya Misava na Ntirhisano, Dkd Naledi Pandor u ta yimela mfumo wa Afrika-Dzonga hi nkarhi wa ku tlakusiwa ka Afrika-Dzonga eka TAC na ASEAN. 

1.2. Nkhuvo wo sayina lowu wu nga ta va eka pulatifomo ya inthanete hi ku tirhisa vhidiyo na mpfumawulo wu ta khomiwa hi Ravumbirhi, 10 Hukuri 2020. Holobye Pandor u ta nghenelela eka xiendleko eCape Town laha a nga ta joyiniwa hi Varhangeri va Timixini va Komiti ya ASEAN ya le Pitori.

1.3. Afrika-Dzonga yi na vuxaka bya xidipulomati na swa ikhonomi na swirho swin’we swa ASEAN. Ku tlakusiwa ka tiko eka TAC ku ta vuxaka bya rona byi va bya ximfumo na ASEAN tanihi ntlawa wa matiko. 

1.4. Ku tlakusiwa ka Afrika-Dzonga eka TAC ku ta tlhela ku va xivandlanene xa ku hlohlotela ntirhisano wa swa tipolitiki na swa ikhonomi na nhlangano wa matiko ya misava lowu wa nkoka na ku va wa ha kula. 

D. Mahungu

1. Vuhoyozeri

1.1. Khabinete yi joyina Phuresidente Ramaphosa eka ku hoyozela Dkd Pombe Magufuli eka ku hlawuriwa tanihi Phuresidente loyi a hlawuriweke wa United Republica ra Tanzania. Hi langutele ku tirhisana na Dkd Magafuli ku tiyisisa vuxaka byo tiya bya matiko mambirhi xikan’we na le ka timhaka leti hi tsakisaka hinkwerhu eka xifundza xa Matiko Lama Hluvukaka ya le Dzongeni wa Afrika xikan’we na tikonkulu ra Afrika na misava.

1.2. Khabinete yi hoyozela Mnn Shudufhadzo Musida eka ku va a wine N’wambhuri wa le Afrika-Dzonga wa 2020 na ku n’wi navelela leswinene eka ntirho wa yena tanihi muyimeri wa Brand South Africa. U joyina xiphemu xa Mafrika-Dzonga hinkwawo lawa ma hahisaka mujeko wa Afrika-Dzonga ku veka tiko leri eka xiyimo lexinene emisaveni.

1.3. Khabinete yi hoyozela Banyana Banyana lava nga sungula ku sirhelela xidlodlo xa Khapu ya COSAFA hi ku wina 2-0 eka Angola ePort Elizabeth, eKapaVuxa hi Ravumbirhi, 3 Hukuri 2020. 

2. Nchavelelo

Khabinete yi yisa nchavelelo eka mindyangu na vanghana va:

2.1. Ttn Enuga Sreenivasulu Reddy, loyi a nga hundza emisaveni eka malembe ya 96. U velekiwe eka ndyangu lowu a wu gingirka swinene eka swa tipolitiki eIndiyaDzonga. U rhangele pfhumba ra Nhlangano wa matiko ro lwisana na xihlawuhlawu na ku seketela swinene nhlangano wo lwela ntshuxeko wa Afrika-Dzonga ku tlula makumentlhanu wa malembe, naswona u tlange xiave xa nkoka eka ku tlakusa nkhiro wa matiko ya misava eka tiko. 

Swivutiso: Mnn Phumla Williams – Muvulavuleri wa Khabinete 
Riqingho: 083 501 0139