Nhlengeletano leya Khabinete yo Hlawuleka ya le moyeni a yi khomiwile ku nga si sungula Lekgotla ra Khabinete.  

A.    Swiboho swa Khabinete

1.    Ku Engeteriwa ka Pulani ya Rixaka ra Hayidirojeni (HSRM)

1.1.    Khabinete yi pasise ku engeteriwa ka HSRM ku ringana 10 ra malembe lama taka.  HSRM yi humelerisa Qhinga ra Hayidirojeni ya Afrika-Dzonga leri ri pasisiweke hi Khabinete hi 2007 ku lulamisela tiko ku va na ikhonomi ya hayidirojeni. HSRM yi aka ehenhla ka leswi swi fikeleriweke eka 10 ra malembe lama nga hundza ku lulamisela Afrika-Dzonga ku cinca kusuka eka ndzavisiso na nhluvukiso kuya eka vuendli na vubindzurisi. 

1.2.    HSRM yi pfanganisa hi ndlela leyi humelelaka tithekinoloji ta hayidirojeni hinkwato eka tisekitara to hambanahambana ta ikhonomi na ku tlhela yi kondletela ku kula ka ikhonomi yo katsa hinkwavo. Yi veka Afrika-Dzonga tanihi ndhawu leyi kongomiweke leyi nga na vuswikoti bya ikhonomi ya hayidirojeni lebyi yisekaka emahlweni na ku tlhela yi ndlandlamukisa timakete to rhumela tinhundzu na vukorhokeri ematikweni mambe hi mayelana na tithekinoloji ta hayidirojeni.  

1.3.    Vuendli bya laha tikweni bya swimakiwa swa hayidirojeni na swiphemutsongo byi ta hoxa xandla eka ku tumbuluxiwa ka mitirho na nhluvukiso wa swikili, na ku tlhela yi tiyisa ncinco wa ikhonomi lowu wu nga ta vuyerisa sekitara leyi a yi tsan'wiwile eka nkarhi lowu nga hundza ya rixaka, ngopfungopfu vavasati na vantshwa.

1.4.    HSRM yi tlhela yi nyika miphalalo leyi yi nga ta hoxa xandla eka ku hungutiwa ka ku humesiwa ka tigasi leti tswongaka rihiso exibakabakeni (GHG).  Exikarhi ka swin'wana yi ta tiyisa ku nyikiwa ka eneji leyi vuyelerisekaka eka giridikulu ya gezi naswona yi ringanyeta miphalalo eka sekitara ya Vutleketli bya Mitirho leyo Tika, leyi ku nga yin'wana ya swihoxaxandla eka ku humesiwa ka GHG.  

1.5.    Pulani leyi yi kaneriwile swinene na vakhomaxiave lava faneleke hinkwavo, ku katsa na tindzawulo ta mfumo, swidyondzeki, sekitara leyi nga riki ya mfumo na tikhansele ta sayense. Yi nyika rimba ra ntirhisano ku tiyisisa leswaku ku va na mpfangano wa tithekinoloji leti fambelanaka na hayidirojeni hinkwato na nhluvukiso wa swikili wa tiko. Dokhumente leyi yi ta endliwa yi fikeleleka hi ku tirhisa webusayiti ya Ndzawulo ya Sayense na Vutumbuluxi: www.dst.gov.za.

2.    Ntwanano lowu Hundzuluxiweke hi mayelana na Nsirhelelo wo Khomeka wa Matheriyali wa Nyutliliya (CPPNM)

2.1.    Khabinete yi pasise ku rhumeriwa ka CPPNM leyi hundzuluxiweke ePalamende ku ya pasisiwa, hi ku landza Xiyenge xa 231(2) xa Vumbiwa ra Rhiphabuliki ya Afrika-Dzonga ya 1996, lexi vulaka leswaku: “Ntwanano wa matiko ya misava wu boha Rhiphabuliki ntsena endzhakukaloko wu pasisiwile hi xiboho eka havumbirhi bya Huvo ya Rixaka na Huvo ya Rixaka ya Swifundzakulu”. 

2.2.    Mihundzuluxo leyi yi endliwile hi Ejensi ya Eneji ya Athomiki ya Matiko ya Misava (IAEA) ku tiyisa nsirhelelo wa mpimohansi wa misava hinkwayo wa switirhisiwa na matheriyali wa nyutliliya leswi tirhisiwa eka swikongomelo swa ku rhula. Tanihi xirho xa IAEA, Afrika-Dzonga yi sayinile ntwanano lowu kutani endzhakukaswona yi wu amukela hi 2007.

2.3.    Mihundzuluxo leya ntwanano lowu yi tiyisa nsirhelelo wa rixaka eka matiko lama nga swirho, ku katsa na swilaveko swa nsirhelelo wo khomeka wa switirhisiwa na matheriyali wa nyutliliya. 

2.4.    Yi nyika nxaxamelo wa milandzu yo tanihi ku rhumeriwa ka tinhundzu na vukorhokeri ematikweni mambe na kusuka ematikweni mambe ku ri hava mpfumelelo lowu rhangaka wu kumeka. Yi tiyisa ntwanano exikarhi ka matiko lama nga swirho eka ku avelana vuxokoxoko hi mayelana na migingiriko leyi nga riki enawini hi mayelana na matheriyali wa nyutliliya

3.    Ku siviwa ka xianguri xa ndzavisiso wa nyutliliya xa SAFARI-1 

3.1.    Khabinete yi pasise ku simekiwa ka phurojeke ya xianguri xa nyutliliya xa mitirhonyingi ku siva xianguri xa ndzavisiso xa nyutliliya xa SAFARI-1 xa nkarhi wa sweswi lexi nga ehansi ka vun'wini bya Khamphanikulu ya Eneji ya Nyutliliya ya Afrika-Dzonga (NECSA). Xianguri a xi ri eku tirheni kusuka hi 1965 naswona vunavi bya vutomi bya xona byi le kusuhi na ku fika emakumu hi 2030.

3.2.    SAFARI-1 hi yin'wana ya vahumesi lava rhangelaka va mune va tirhadiyoayisothopi ta vutshunguri emisaveni leti tirhisiwaka ku tshungula timiliyoni ta vavabyi lembe na lembe Yi tlhela yi nyika tiko nseketelo eka ndzavisiso wa sayense, nhluvukiso na vutumbuluxi eka vudokodela, vurimi, phaleyotholoji na bayosayense.   

3.3.    Ku siviwa loku ku ta tiyisisa leswaku Afrika-Dzonga yi tshama yi ri rin'wana ra matiko lama rhangelaka eka tindzima leti na ku vuyeriwa kusuka eka tithekinoloji letintshwa eka mbangu lowu. Phurojeke leyi yi ta rhangeriwa hi tindzawulo leti fambelanaka to hlayanyana na NECS tanihi tlilayentenkulu.

4.    Xiviko xa Mpfuxeto xa Malembe Mambirhi Man'wana na Man'wana xa vu4 xa Afrika-Dzonga

4.1.    Khabinete yi pasise ku rhumeriwa ka Xiviko xa Mpfuxeto xa Malembe Mambirhi Man'wana na Man'wana xa vu4 xa tiko – lexi xi nyikaka vuxokoxoko byintshwa hi mayelana na matshalatshala ya tiko ku hunguta na ku tifambelanisa na ku cinca ka tlilayimete – eka Ntwanano wa Rimba ra Vun'we bya Tinxaka hi mayelana na ku Cinca ka Tlilayimete (UNFCCC). 

4.2.    Xiviko lexi xi katsakanya tipholisi leti simekiweke xikan'we na magoza na swiendlo leswi tekiweke hi tiko ku hunguta ku humesiwa ka GHG. Nakambe yi nyika vuxokoxoko byintshwa hi mayelana na miphalalo yo cincela eka ikhonomi ya khaboni ya le hansi leyi leteriwaka hi Phepha ra Swibumabumelo swa Mfumo ra Pholisi ya Angulo wa ku Cinca ka Tlilayimete ya Rixaka.

4.3.    Afrika-Dzonga yi endlile vutiboheleri ku hoxa xandla hi ndlela yo tivikana eka matshalatshala ya misava hinkwayo ku tshamisekisa ku humesiwa ka GHG endzeni ka swirhangana swa nhluvukiso swa tiko. Tanihi musayini eka UNFCCC, Afrika-Dzonga yi languteriwa ku rhumela swiviko leswi pfuxetiweke nkarhi na nkarhi.

5.    Vuhoxaxandla lebyi Bohiweke hi Rixaka (NDC)

5.1.    Khabinete yi pasise vunavi lebyi pakanisiweke bya hunguto wa ku cinca ka tlilayimete bya NDC lebyi pfuxetiweke bya 2030 leswaku byi rhumeriwa eka UNFCCC. Afrika-Dzonga yi pfuxetile vunavi bya yona bya mipakaniso bya 2025 kufika eka 398 kufika eka 510 na le ka 2030 kufika eka 350 – 420 Timetirikithani ta ndzingano wa Moyakhubu (Mt Co2-eq). 

5.2.     Ehansi ka Ntwanano wa Paris mavandla hinkwawo ya laveka ku rhumela tiNDC ntlhanu wa malembe man'wana na man'wana. Afrika-Dzonga yi rhumele NDC ya yona yo sungula eka UNFCCC hi Nhlangula 2015, yi tiboha ku veka ku humesiwa ka GHG ka rixaka endzeni ka vunavi kusuka 398 kufika eka 614 Mt CO2-eq ta 2025 na 2030. Ntwanano wa Paris wu tlhela wu lava ku ehlisa mahiselo ya misava hinkwayo kufika ehansi ka tidigiri Celsius timbirhi na ku landzelela matshalatshala kufika eka 1,5 wa tidigiri ta Celsius.

5.3.     Mavandla hinkwawo ya languteriwa ku pfuxeta mipakaniso ya wona ya 2015 hi 2020 ku tiyisisa leswaku ya fambelana na sayense leya ha ku vaka kona. Vunavi bya mipakaniso lebyi pfuxetiweke byi tekela enhlokweni swiviko leswa ha ku vaka kona swa Phanele ya le Xikarhi ka Mifumo hi mayelana na ku Cinca ka Tlilayimete, naswona byi fambelanisiwile na vakhomaxiave hinkwavo lava va hoxaka xandla eka matshalatshala ya tiko.  

B.    Milawumbisi 

1.    Nawumbisi wa Hundzuluxo wa Nthyakiso wa Lwandle (Nsivelo wa Nthyakiso kusuka eka Swikepe) wa 2021

1.1.    Khabinete yi pasise Nawumbisi wa Hundzuluxo wa Nthyakiso wa Lwandle (Nsivelo wa Nthyakiso kusuka eka Swikepe) wa 2021 leswaku vaaki va nyika mavonelo. Nawumbisi lowa Hundzuluxo wu lava ku hundzuluxa Nawu wa Nthyakiso wa Lwandle (Nsivelo wa Nthyakiso kusuka eka Swikepe), 1986 (Nawu wa 2 wa 1986) na ku wu fambelanisa na Ntwanano wa Matiko ya Misava eka Nsivelo wa Nthyakiso kusuka eka Swikepe (MARPOL) lowu pfuxetiweke. 

1.2.    Afrika-Dzonga i musayini eka MARPOL, ntwananokulu wa matiko ya misava lowu angarhelaka nsivelo wa nthyakiso wa mbangu wa lwandle hi swikepe kusuka eka swivangelo swo tirha kumbe swa xiwelo.

1.3.    Nawumbisi lowa Hundzuluxo wu ta hoxa xandla eka nhlayiso wa mbangu wa lwandle hi ku herisa nthyakiso wa lwandle hi swikepe leswi pfutaka tioyili na michumu leyi vavisaka. 

1.4.    Wu tlhela wu ringanyeta leswaku swikepe swi fanele ku tirhisa mafurha lama nga na ku nga tluli 0,50% ta michumu leyi nga na sulphur kumbe swi tirhisa tisisiteme to basisa mafurha leti pfumeleriweke.

2.    Nawumbisi wa Hundzuluxo wa Tikhamphani wa 2021

2.1.    Khabinete yi pasise nkandziyiso wa Nawumbisi wa Hundzuluxo wa Tikhamphani wa 2021 leswaku vaaki va nyika mavonelo. Nawumbisi lowu wu hundzuluxa Nawu wa Tikhamphani, 2008 (Nawu wa 71 wa 2008). Khabinete yi pasise Nawumbisi wa nkarhi wa sweswi leswaku vaaki va nyika mavonelo hi Mhawuri 2018 naswona mbuyelo wa kona wu vange ku pfapfarhutiwa hi vuntshwa ka mihundzuluxo leyi.  

2.2.    Mihundzuluxo leyi pfuxetiweke yi veka erivaleni swinawanatsongo swo hlayanyana swa Nawumbisi lowu, lowu wu lava ku hunguta maendlelo yo lawula hi mayelana na mabindzu; wu tiyisa mavangwa yo lwisana na ku tumbeta swihlovo swa mali; ku tiyisa swilaveko swa mpaluxo na ku tiyisa matimba ya vakhomaxiave eka khamphani.  

3.    Nawumbisi wa ku Cinca ka Tlilayimete ya Rixaka 

3.1.    Khabinete yi pasise ku rhumeriwa ka Nawumbisi wa ku Cinca ka Tlilayimete wa Rixaka ePalamende.  Nawumbisi wu nyika xitirho xa xinawu eka nsimeko wa Pholisi ya Angulo wa ku Cinca ka Tlilayimete ya Rixaka. 

3.2.    Wu pfumelela ku fambelanisiwa ka tipholisi leti ti nga ta hlohlotela angulo wa ku cinca ka tlilayimete wa tiko. Wu tlhela wu lulamisela malulamiselo yo cinca ya tiko ku cincela eka ikhonomi ya khaboni ya le hansi na ku va lama kondzelelaka tlilayimete.

3.3.    Nawumbisi lowu se wu hundzile eka phurosese yo nyika mavonelo ya vaaki hi ku angarhela leyi katsaka vakhomaxiave lava faneleke. 

C.    Ku thoriwa

Ku thoriwa hinkwako ku fanele ku landzelela vutiyisisi bya mithwaso na mbhasiso lowu faneleke.

1.    Ttn Smunda Mokoena tanihi Mutshamaxitulu wa Mulawuri wa Eneji ya Rixaka wa Afrika-Dzonga. 
2.    Dkd Margaret Mkhosi-Motsaathebe tanihi Muofisirinkulu wa Vurhangerinkulu wa Vandla ra Heriso wa Thyaka ra Rhadiyoekithivhi ra Rixaka. 

Swivutiso: Phumla Williams – Muvulavuleri wa Khabinete 
Selifoni: 083 501 0139