A.    Xiyimo xa Khabinete eka Timhakakulu

1.    2021 Mihlawulo ya Mifumo ya Miganga (LGE)

1.1.    Khabinete yi khense vavhoti lava fikelelaka hinkwavo lava va hoxeleke tivhoti ta vona eka LGE ya 2021 hi Musumbhunuku, 1 Hukuri 2021. Mihlawulo leyi yi funghe anivhesari ya vu21 ya ku tumbuluxiwa ka sisiteme ya mfumo wa miganga eAfrika-Dzonga.

1.2.    Hi hoyozela nkondzelelo, xindzhuti na vulehisambilu leswi vavhoti va tikhomeke haswona eka Siku ra Nhlawulo hinkwaro. Ndlela yo pfumala swiphiqo leyi mavandla ya tipolitiki ya phikizaneke hayona eka LGE na ku tumbuluka ka vayimelakulangwa va vantshwa, ngopfungopfu vavasati, i vumbhoni eka xidemokirasi xa hina lexi nyukaka na ku va xo tirha kahle.

1.3.    Khabinete yi hoyozele Khomixini ya Nhlawulo ya Afrika-Dzonga, mavandla ya tipolitiki hinkwawo, rixaka na tiejensi ta nsindziso wa nawu etikweni eka matshalatshala ya nhlanganelo ku tiyisisa leswaku ku va na mihlawulo yo rhula. Khabinete yi tlhele yi hoyozela swihangalasamahungu eka xiave xa swona xa nkoka eka ku nyika vavhoti vuxokoxoko lebyi faneleke ku va pfuna ku tirhisa mfanelo ya vona ya xidemokirasi ku hlawula varhangeri va vona va mifumo ya miganga lava va va tsakelaka.

1.4.    Khabinete yi tsundzuxe vanhu va Afrika-Dzonga hinkwavo ku tiyisa xidemokirasi xa hina hi ku teka xiave eka tiforamu na mihlangano leyi endlaka lava va hlawuriweke leswaku va tihlamulela. Yi kombele tiofixiyali leta ha ku hlawuriwaka ku hlayisa vutiboheleri bya tona bya nhlawulo, na ku korhokela vanhu hinkwavo hi ku ringana na hi ndlela leyinene.

2.    Ku pfariwa ka swivandla swa mitirho

2.1.    Khabinete yi hoyozele vanhu va Afrika-Dzonga lava va hlawuleke ku tisirhelela vona na varhandziwa va vona hi ku sawutisiwa ehenhla ka ntungukulu wa Vuvabyi bya Khoronavhayirasi (COVID-19). Tiko ra ka hina se ri nyikile kutlula 22 wa timiliyoni ta mipimamurhi ya swisawutisi.

2.2.    Vanharhu ehenhla ka vanhu va ntlhanu van'wana na van'wana lava nga na 50 wa malembe hi vukhale etikweni ra ka hina sweswi va sawutisiwile. Hi dinga ku fika eka ntlhanu ehenhla ka ntlawa wa vukhale hi malembe wa lava sawutisiweke hi ku hela ka lembe ku heta matimba gandlati ra vumune leri languteriweke.

2.3.    Vooma Vaccination Weekend leyi taka kusuka 12 kufika 14 Hukuri 2021 i xivandlanene xa vanhu lava nga sawutisiwangiki ku tikatsa eka nyimpi ya rixaka ra ka hina ehenhla ka COVID19 hi ku teka swisawutisi swa mahala eka yihi kumbe yihi ya tindhawu ta nsawutiso etikweni hinkwaro.

2.4.    Khabinete yi tsundzuxe vanhu ku tiyisisa leswaku va teka mpimamurhi wa vumbirhi wa xisawutisi xa Pfizer leswaku va va va sirhelelekile hi ku hetiseka. Swisawutisi swi pfuna ku sivela vuvabyi byo tivikana, ku amukeriwa exibedhlele na rifu hikwalaho ka COVID-19.

3.    Eneji

3.1.    Khabinete yi amukele mikavanyeto na vukanganyisi bya ku fambetela ka gezi lebyi kotiwaka hi vanhu va Afrika-Dzonga eka masikunyana lama ha ku hundzaka. Ndzawulo ya Mabindzu ya Mfumo yi le ku tirhisaneni swinene na Bodo ya Eskom na vufambisi ku tiyisisa leswaku yi hunguta nkarhivunavi wa siku na siku wa ku fambetela ka gezi na nkarhi lowu mphalalo wu nga ta laveka hawona.

3.2.    Vutamelankwama bya mfumo byi le ku tirhisaneni na Eskom ku yi nyika mipfumelelo leyi faneleke ya ku kuma swiphemu swo siva leswi dingiwaka eka vulunghisi na nhlayiso. Eskom yi tlhela yi va yi ri ku eku khatseni ka ndzima eka ku thola hi vuntshwa vatirhi lava nga na swikili – ku katsa na vulawuri bya tipulanti – ku pfuna ku endla vuhumesi bya gezi byi antswisa switichi swa gezi na le ka mitirho yo hambanahambana etikweni ya bindzu leri.

3.3.    Eka theme ya le xikarhi, mfumo wu le ku tirhiseni ka miphalalo yo hlayanyana ku ololoxa mitlhontlho ya hina ya eneji, naswona hi le ku endleni ka matshalatshala man'wana na man’wana ku tisa ntalo wa ku endliwa ka gezi lokuntshwa eka inthanete hi nkarhi lowu nga kotekaka wo koma swinene.

3.4.    Miphalalo leyi yi katsa:

- ku susa mpimohansi wa tikhamphani ku endla gezi ra tona vini ku ri hava layisense kufika eka 11 ra timegawati (MW);
- xitiviso xa 11 wa vabidi lava nga humelela eka Nongonoko wa Vahumesi va Gezi lava Tiyimelaka wa Hunguto wa Mixungeto; na
- Fasitere ra Tibidi ra Ntlhanu ra nongonoko wa eneji leyi vuyelerisekaka ku xava 2 600 MW ya ntalo wa ku endliwa ka gezi lokuntshwa kusuka eka tiphurojeke to endla gezi hi moya na hi dyambu.

3.5.    Loko Khabinete yi ri karhi yi swi tiva leswaku mitlhontlho ya eneji ya nkarhi wa sweswi yi heta matimba na ku kanganyisa vuhumesi eka ku kula ka ikhonomi, ya tshemba leswaku magoza yo tirhiseka lama mfumo wu nga eku ma tekeni ku vumba hi vuntshwa na ku tiyisa sisiteme ya hina ya gezi lama ekuheteleleni ya nga ta tiyisa ntalo wa hina wa eneji wa tiko.

4.    Vuvekisi

4.1.    Afrika-Dzonga yi ya emahlweni ku tirha tanihi ndhawu leyi ku kongomiwaka eka yona ya vuvekisi leyi tsakeriwaka, leyi kokaka rinoko ra mabindzu ya le henhla ya misava ku ndlandlamukisa mitirho ya wona etikweni.

4.2.    Toyota ya Afrika-Dzonga yi simekile pulanti ya yona ya vuhumesi ya R2,6 wa tibiliyoni eDurban eKwaZulu-Natal. Pulanti leyi yi ta endla rixaka lero sungula ra swipandzamananga swa gezi leswi pfanganisiweke swa xikalo xa bindzu eAfrika-Dzonga. Lexi i xiphemu xa vutiboheleri bya pulanikulu ya indasitiri ya mimovha hi khamphani ku engetela tilevhele ta yona vuvekisi.

4.3.    Nsimeko lowu wu kotlana na xitiviso hi khamphani vupaki na vuphurosesi bya swakudya ya tinxakanyingi ya Sweden, Tetra Pak, ku vekisa R500 wa timiliyoni ku antswisa ntalo wa yona wa vuhumesi eka feme ya yona ya vupaki bya timatheriyali eDurban.

4.4.    Aspen Pharmacare yi pfule layini ya yona ya xititivataxirho yintshwa ya Diprivan laha tikweni tanihi xiphemu xa vuvekisi bya  R3,2 bya tibiliyoni eka ku tumbuluxa switirhisiwa swa vuhumesi bya swixuvi swa tlilasi ya misava, na ku hundzuluxa ndhawu leyi eGqeberha eKapa-Vuhumadyambu yi va muti wa mirhi lowu antswisiweke swinene eka tikokulu ra Afrika. Xititivataxirho lexi eka nkarhi lowu nga hundza a xi tundziwa kusuka ematikweni mambe naswona xi tirhisiwa eka mixakaxaka ya maendlelo ya mitirho ya vutshunguri leyi tirhisiwaka eswibedhlele swa le Afrika-Dzonga, na ku tlhela yi tirhisiwa ku tshungula vavabyi va COVID-19 lava nga eka michini yo pfuneta ku hefemula lava nga etiwadini ta phulaniphulani.

4.5.    Khabinete yi tlhele yi amukela vuvekisi lebya ha ku vaka kona hi muendli wa swipandzamananga, Isuzu Motors, eka ikhonomi ya tiko. Isuzu Motors ya Afrika-Dzonga yi simeke xitirhisiwa xa yona xa vuendli eStruandale eGqeberha. Isuzu yi le ku vekiseni ka R1.2 wa tibiliyoni eka nongonoko wa yona swibebe wa rixaka leri landzelaka eAfrika-Dzonga eka timakete ta le Afrika-Dzonga na ta le Dzongeni wa le Sahara wa Afrika. 

4.6.    Pulanti leya Isuzu yi ta tumbuluxa 1 000 ra mitirho yo kongoma eka mitirho ya yona eGqeberha, na le ka netikwekaeya vaxavisi va le tikweni na va le matikweni ya misava, na kwalomu ka 25 000 ya mitirho eka madzana ya vaphakeri etikweni hinkwaro.  

4.7.    Vuvekisi lebyinharhu hinkwabyo byi ta antswisa nongonoko wa ku endla swa laha tikweni lowu tivisiweke eka Kungu ra ku Aka hi Vuntshwa na Nhlakarhelo ra Ikhonomi leri simekiweke hi Muchaviseki Phuresidente Cyril Ramaphosa hi Nhlangula 2020. Byi ta engetela tibiliyoni ta tirhandi ta vuhumesi bya lembe na lembe eka swikumiwa swa tiko hinkwaswo swa Afrika-Dzonga. Byimbirhi bya vuvekisi lebyi byi tibohiwile eka Khomferense ya Vuvekisi ya Afrika-Dzonga ya nkarhi lowu nga hundza, naswona tifeme leti sweswi ti sungurile ntshovelo, ti ri karhi ti tumbuluxa nhlayo yo tivikana ya mitirho yintshwa.

5.    Swikombelo swa Xikimi xa Mpfuneto wa Timali ta Swichudeni xa Rixaka (NSFAS) swa 2022

5.1.    Khabinete yi tsundzuxe vadyondzi na vantshwa lava ha riki exikolweni kusuka eka mindyangu leyi nga swela na ya tlilasi ya vatirhi ku rhumela swikombelo swa mali ya lembexidyondzo ra 2022. Swikombelo swa mali ya  NSFAS swi ta pfala hi Ravuntlhanu, 7 Sunguti 2022.

5.2.    Phurosese ya swikombelo yi tlhele yi pfuleriwa swichudeni leswi se swi tsariseke eka mihlangano, kambe swi nga hava mali naswona swi fikelelaka ku kuma mali ya NSFAS.

5.3.    Ku kuma vuxokoxoko byo tala hi mayelana na hilaha ku endliwaka hakona xikombelo xa mali, bela riqingho eka 08000 67327 kumbe u endzela www.nsfas.org(link is external).

6.    Madzolonga yo ya hi rimbewu na ku dlayeteriwa ka vaxisati (GBVF)

6.1.    Khabinete yi amukele xigwevo xa vutomi lexi nharhuhatiweke lexi xi nyikeke mupfinyi tlhelo mudlayi Mfanasibili Cornelius Mnisi (29) hi Xiavo xa Khoto ya le Henhla xa Mpumalanga eMbombela kungari khale. Xigwevo lexa tihanyi xi kombisa endlelo ra nkankondzelelo ehenhla ka GBVF hi sisiteme ya vululami bya vugevenga.

6.2.    Hi ku tirhisana na maphorisa na tiejensi ta nsindziso wa nawu, hi nga kota ku endla switarata swa ka hina na miganga swi hlayiseka swinene eka hinkwavo. Hinkwerhu hi fanele ku tshama hi vambe ngoma na ku mangala timhangu leti fambelanaka na GBVF hinkwato emaphoriseni kumbe hi bela riqingho eka Senthara ta Ndzeriso wa GBVF ya Rixaka: 0800 428 428 kumbe STOP Gender Violence Helpline: 0800 150 150 / *120*7867# 

6.3.    Mfumo wu ta teka xiave eka 16 wa Masiku ya Vugingirikeli bya Mpfumaleko wa Madzolonga ehenhla ka Vavasati na Vana – kusukela 25 Hukuri (Siku ra Matiko ya Misava ra Mpfumaleko wa Madzolonga ehenhla ka Vavasati) kufikela 10 N'wendzamhala – ku tlakusa vulemukisi bya mpingu wa GBVF etikweni.

7.    Vululami bya vaxanisiwa va vudlayi bya nkarhi wa mfumo wa xihlawuhlawu

7.1.    Khabinete yi amukele xitiviso lexa ha ku vaka kona hi Holobye wa Vululami na Vukorhokeri bya Makhotso Ronald Lamola xa xipano xo hlawuleka xa valavisisi na vachuchisi va mfumo lexi xi nga ta tirhana ntsena na milandzu ya khale ya Khomixini ya Ntiyiso na Ndzivalelano.

7.2.    Xipano lexo hlawuleka xi ta nyikiwa xintirhwana xa ku langutisisa mitirho yo tatisa ehenhla ka vululami hi maphorisa ya nsirhelelo ya mfumo wa xihlawuhlawu. Miphalalo yo tano yi ta hatlisisa phurosese ya ku gimeta eka mindyangu ya vaxanisiwa va vudlayi bya nkarhi wa mfumo wa xihlawuhlawu.

8.    Xiyimo xa tipolitiki xa Vukosi bya Eswatini 

8.1.    Khabinete yi lemuke na ku amukela mphalalo wa Muchaviseki Phuresidente Ramaphosa – eka xiyimo xa yena tanihi Mutshamaxitulu wa Xiyenge xa Muganga wa Nhluvukiso wa le Dzongeni wa Afrika (SADC) hi mayelana na Ntirhisano wa Tipolitiki, Vusirheleri na Nhlayiseko – eka xiyimo xa tipolitiki xa Vukosi bya Eswatini. 

8.2.    Nhlengeletano ya Phuresidente Ramaphosa na Ndhavezitha Hosinkulu Mswati III hi Ravumbirhi, 2 Hukuri 2021 yi landzela rendzo ro ya eka Vukosi lebyi hi Vurhumiwa byo Hlawuleka hi siku ra 21 na 22 Nhlangula 2021. Phuresidente – eka xiyimo xa yena tanihi Mutshamaxitulu wa Xiyenge xa Troika lexi vumbiwaka hi Namibia (leya ha ku nghenaka), Afrika-Dzonga (mutshamaxitulu) na Botswana (leyi humaka) – u rhangele Vurhumiwa lebyo Hlawuleka ku vulavurisana na Vukosi bya Eswatini hi mayelana na leswa ha ku humelelaka swa nhlayiseko na tipolitiki eka Vukosi lebyi.  

8.3.    Khabinete yi amukele ntwanano wa leswaku Vukosi bya Eswatini byi ta sungula phurosese ya ku tumbuluxiwa ka foramu ya n’wangulano wa rixaka. Khabinete yi kombela vakhomaxiave hinkwavo exikarhi ka emaSwati ku tirhisana ku herisa madzolonga na ntlimbo, na ku hlayisa ku rhula na ku hola eka Vukosi lebyi.

B.    Nawumbisi 

1.    Nawumbisi wa Hundzuluxo wa Nawu wa Vugevenga (Maendlelo ya Vulavisisi) wa 2021

1.1.    Khabinete yi pasise ku rhumeriwa ka Nawumbisi wa Hundzuluxo wa Nawu wa Vugevenga (Maendlelo ya Vulavisisi) wa 2021 ePalamende ku ya phurosesiwa. Mihundzuluxo leyi ringanyetiweke yi lulamisela ndlela ya ku sindzisa ku tekiwa ka tisampulu ta le rhameni ta DNA (tisampulu kusuka eka tisele ta le ndzeni ka rhama ra munhu) kusuka eka vanhu lava va voniweke nandzu ehansi ka milandzu ya Xedulu ya 8.

1.2.    Milandzu ya Xedulu ya 8 yi katsa milandzu ya swa masangu, vukhamba, ku ngungumerisiwa ka vanhu na ku dlaya hi ku tiyimisela. Tisampulu ta le rhameni leti hlengeletiwaka ti ta humelerisa vuchuchisi bya nkarhi lowu taka eka vaonhi vo tlhandlameta. 

1.3.    Nawumbisi lowu wu ta tlhela wu kotisa ku tumbuluxiwa ka databesi ya DNA ya vulavisisi byo angarhela ku tiyisa nyimpi ehenhla ka vugevenga hi ku nyika maphorisa vuswikoti hi vumbhoni bya ku lavisisa na ku ololoxa milandzu yo tivikana. 

C.      Xiendleko lexi taka

1.    Xitatimente xa Pholisi ya Mpimanyeto wa le Xikarhi ka Theme (MTBPS) xa 2017

1.1.    Holobye wa Timali Enoch Godongwana u ta andlala MTBPS ePalamende hi Ravumune, 11 Hukuri 2021. Xitatimente lexi xi ta koxometa mifambelaniso eka mpimanyeto wa rixaka ku tiyisisa leswaku ku va na vuyisekamahlweni bya nkwama bya rixaka. 

1.2.    MTBPS leyi yi tumbuluxa mapfhumba ya tiko ku tlhelerisela endzhaku mitlhontlho leyi nga eka ikhonomi hikwalaho ka nkhumbo wa COVID-19 na ku tirhana na swiphiqo leswi nga na xivumbeko swa nkarhi wo leha.

1.3.    MTBPS i xikombelo xa ku teka goza eka tisekitara hinkwato ta rixaka ku tirhisana ku lawula ikhonomi na ku antswisa ku tumbuluxiwa ka mitirho. Khabinete ya tshemba leswaku MTBPS leyi yi ta tlhela yi kombisa vutiboheleri bya mfumo ku aka ikhonomi leyi yisekaka emahlweni hi vuhoxaxandla byo suka eka tisekitara hinkwato ta rixaka. 

D.    Mahungu

1.    Vuhoyozeri

Khabinete yi hundzise vuhoyozeri bya yona na ku navelela leswinene eka: 

- Mnn Lalela Mswane (24), hikwalaho ko hlawuriwa tanihi N'wambhuri wa Afrika-Dzonga hi siku ra 16 Nhlangula eKapa. Vuhluri bya yena i ntiyisiso wa leswaku ku humelela ku nga fikeleriwa hikwalaho ka vutiyimiseri na ku tirha hi matimba.

E.    Ku thoriwa

1.    Ttn Robert Nkuna, loyi kontiraka ya yena tanihi Mulawuri-Jenerali (DG) eka Ndzawulo Nkunguhato, Vulanguteri na Nkambelo yi engeteriweke ku ringana ntlhanu wa malembe.  
2.    Ttn Robert Mooketsa Ramasodi tanihi DG ka Ndzawulo ya Vurimi, Antswiso wa Misava na Nhluvukiso wa Matikoxikaya. 
3.    Mnn Mohlago Flora Mokgohloa tanihi Xandla xa DG (DDG): Bayodayivhesiti na Nhlayiso eka Ndzawulo ya Swihlahla, Tinhlampfi na Mbangu.
4.    Mnn Rirhandzu Sharon Mashava tanihi DDG: Nkunguhato wa Vutleketli lebyi Pfanganisiweke eka Ndzawulo ya Vutleketli. 
5.    Mnn Mameetse Primrose Masemola tanihi DDG: Nkunguhato wa Vuvekisi bya Switirhisiwa – Switirhisiwa swa Afrika-Dzonga eka Ndzawulo ya Mitirho ya Mfumo na Miako (DPWI). 
6.    Mnn Carmen Joy Abrahams tanihi DDG: Nongonoko wa Mitirho ya Mfumo lowu Ndlandlamukisiweke eka DPWI. 

Khabinete yi seketele ku thoriwa ka swirho swa Bodo loko ku landzeleriwile vutiyisisi bya mithwaso na mbhasiso lowu faneleke.

7.    Bodo ya valawuri va Khoporexini ya Vuvekisi bya Mfumo:

(i)    Dkd David Masondo (Mutshamaxitulu);
(ii)    Ttn Frans Baleni;
(iii)    Mnn Ntombifuthi Mtoba;
(iv)    Mnn Tryphosa Ramano;
(v)    Phurof Bonke Dumisa;
(vi)    Mnn Esther Barbara Watson;
(vii)    Mnn Beverly Bouwer;
(viii)    Ttn Mongwena Mugwena Maluleke;
(ix)    Ttn Walter Hlaise;
(x)    Ttn Lufuno Mulaudzi;
(xi)    Ttn Abel Sithole;
(xii)    Ttn Brian Mavuka; na 
(xiii)    Mnn Makano Mosidi.

8.    Khabinete yi hlawurile ku landzelela vuavanyisi bya khoto lebyi boheke hi mayelana na ku thoriwa hi vuntshwa ka swirho swa Bodo ya valawuri ya Umgeni Water.

(i)    Mnn Ziphozethu Mathenjwa (Mutshamaxitulu);
(ii)    Phurof Thandwa Mthembu;
(iii)    Mnn Siboniso Shabalala;
(iv)    Ttn Mduduzi Eric Zakwe;
(v)    Mnn Chamane Nompumelelo Beata;
(vi)    Ttn Visvin Reddy;
(vii)    Ttn William Mapena;
(viii)    Ttn Teboho Nkhahle;
(ix)    Mnn Linda Ngcobo;
(x)    Mnn Bongekile Zulu;
(xi)    Ttn Suleman Badat;
(xii)    Mnn Mbali Barbara Ndlovu; na 
(xiii)    Gqweta Simosenkosi Chamane. 

Swivutiso: Phumla Williams – Muvulavuleri wa Khabinete 
Selifoni: 083 501 0139