Tshiṱatamennde nga muPhuresidennde Vho Cyril Ramaphosa nga ha maṅwe maga a zwa ikonomi na matshilisano a u lwa na dwadze ḽa COVID-19

MaAfrika Tshipembe vha hashu,

Ndi maḓuvha a 25 u bva tshe Afrika Tshipembe ḽa thoma nyiledzo dza u tshimbila dza lushaka nga vhuphara u itela u langa u phaḓalala ha tshitzhili tsha corona.

Zwe zwa ṱoḓa uri vha vhe na tshivhindi na u konḓelela zwihulwane.

Zwo vha vhangela thambulo khulwane na u ṱoḓa vhuḓikumedzeli vhuhulwane.

Ndi dovha hafhu, nda vha resha na u vha livhuwa.

Dwadze ḽa tshitzhili tsha corona ḽo khakhisa vhutshilo havho na u tshinyadza ikonomi yashu.

Vhuhulu haḽo vhu ḓo bvela phanḓa na u vha lemedza kha dzivhege na miṅwedzi i khou ḓaho.

Dwadze ḽo vhanga ndozwo nga u ṱavhanya ya mbuelo ya mabindu na vhathu nga u fanana, ḽa ṋaṋisa vhushai na u engedza nḓala.

Maga a u ṱavhanyedza na o kalulaho e ra a dzhia u lengisa u phaḓalala ha tshitzhili o vha o tea tshoṱhe.

O ri ṋea tshikhala tsha u fhindula khwine kha u engedzea hu sa thivhelei ha u kavhiwa nga vhulwadze na u kona u vhulunga matshilo a vhathu vha fumi dza zwigidi.

Musi nyiledzo dza u tshimbila dza shango ḽoṱhe nga vhuphara dzi tshi khou vha na masiandaitwa a khaulaho mbilu kha ikonomi yashu, a si tshithu musi hu zwi vhambedzwa na mbadelo ya mutshinyalo muhulu kha vhathu, matshilisano na zwa ikonomi arali tshitzhili tsha corona tsha phaḓalala vhukati ha vhathu vhashu tshi songo ṱolwa.

Vhorasaintsi vha dzilafho na madokotela ashu vho ri ḓivhadza uri ri kha ḓivha kha luṱa lwa mathomo lwa dwadze iḽi.

U sa vha hone ha mishonga ya dzilafho yo khwaṱhisedzwaho kana khaelo, ri khou lavhelela u bvela phanḓa ha izwi sa thaidzo ine ya khou ḓo vha hone lwa tshifhinga tshilapfu.

Zwa mathomo zwa ndemesa zwashu zwino ndi u engedzedza thusedzo dza mutakalo dzi ṱoḓeaho kha u langa na u lengisa u phaḓalala ha vhulwadze na u vhulunga matshilo.

U swika zwino, tshitzhili tsha corona tsho dzhia matshilo a vhathu vha swikaho 58 kha shango ḽashu. Heyi ndi ndozwo ine roṱhe ra vha maliloni, ngauri ri a ḓivha vhuṱungu vhuhulu kha vhafunwa vhavho.

U bva kha ndingo dzi fhiraho 126,000 dzo itwaho, vhathu vha 3,465 vho ṱolwa na u khwaṱhisedzwa uri vho kavhiwa nga tshitzhili tsha corona.

Vhathu vha fhiraho 2 miḽioni vho ṱolwa zwitshavhani u mona na shango na, kha avha, vha fhiraho 15,000 vho rumelwa u ya ita ndingo.

Zwi tshi tshimbilelana na vhuḓidini ha mutakalo wa tshitshavha he ha vha hu songo lavhelelwa hu na maga ane ra khou a dzhia a u tsireledza matshilo, u thivhela nḓala na vhushai na u vhea ikonomi yashu kha nḓila ya mvusuludzo.

Madekwana a ṋamusi, ndi tama u amba navho nga ha phindulo ya matshilisano na ikonomi yashu kha tshiimo itshi tsha shishi tsha mutakalo wa ḽifhasi.

Dwadze ḽi ṱoḓa phindulo ya zwa ikonomi ine ya lingana na tshikalo tsha u thithisea hune ḽa khou hu vhanga.

Phindulo ya zwa ikonomi yashu i nga khethekanywa ya bva nṱha tharu.

Luṱa lwa u thoma lwo thoma vhukati ha Ṱhafamuhwe musi ri tshi ḓivhadza dwadze ḽa tshitzhili tsha corona sa tshiwo tsha lushaka.

Holu lwo vha lwo katela tshaka dzo fhambanaho dzo ṱanḓavhuwaho dza maga a u fhungudza masiandaitwa o kalulaho a dwadze kha mabindu, kha zwitshavha na vhathu.

Maga o katela thusedzo kha muthelo, u bviswa ha masheleni a thusedzo ya tshiwo, thengo ya shishi, thikhedzo ya miholo nga kha UIF na ndambedzo ya mabindu maṱuku.
Zwa zwino ri khou dzhena kha luṱa lwa vhuvhili lwa phindulo ya zwa ikonomi u itela u dzikisa ikonomi, u tandulula u tsela fhasi kha nḓisedzo na ṱhoḓea na u tsireledza mishumo.

Sa tshipiḓa tsha luṱa ulu, ri khou ḓivhadza madekwana a ṋamusi phakhedzhi ya thikhedzo ya matshilisano na zwa ikonomi khulwanesa ya R500 biḽioni, ine ya ṱoḓa u lingana na 10% ya GDP.

Luṱa lwa vhuraru ndi tshiṱirathedzhi tsha ikonomi tshine ra ḓo tshi thoma u itela u tshimbidza mvusuludzo ya ikonomi yashu musi shango ḽi tshi khou bva kha dwadze iḽi.

Tsha vhukati kha tshiṱirathedzhi tsha mvusuludzo ya ikonomi hu ḓo vha maga ane ra ḓo a dzhia u ṱuṱuwedza ṱhoḓea na zwiḓiswa nga kha thusedzo dzi fanaho na mbekanyamushumo ya u fhaṱa themamveledziso dzi vhonalaho, u ṱavhanyisa mathomo a mvusuludzo ya ikonomi, tshanduko ya ikonomi yashu na u dzhia maga oṱhe ane a ḓo vusa nyaluwo ya zwa ikonomi yo katelaho.

Ri ḓo ṱalutshedza izwi kha maḓuvha a ḓaho.

Kha maḓuvha a si gathi o fhiraho, ro vha na vhukwamani na vhathu vha kwameaho vho fhambanaho.

Ro ṱangana na mabindu, vhashumi na vhukhethelo ha tshitshavha kha NEDLAC.

Ro ṱangana na Vhalangavundu, dziMEC na Meyara dza Ḓorobo na miraḓo ya Khoro ya Vhueletshedzi ha zwa Ikonomi kha Ofisi ya Muphuresidennde.

Nga murahu ha miṱangano iyi, Khabinethe yo ṱanganedza makumedzwa o fhambanaho na u khunyeledza phakhedzhi ya thikhedzo ya zwa ikonomi na thusedzo ya matshilisano zwine zwa vha vhukati ha luṱa lwa vhuvhili lwa phindulo ya zwa ikonomi yashu.

Hezwi zwi katela:

Tsha u thoma, mugaganyagwama wa mutakalo u songo ḓoweleaho wa u thusa kha u lwa na tshitzhili tsha corona.

Tsha vhuvhili, thusedzo kha nḓala na thambulo ya tshitshavha,

Tsha vhuraru, thikhedzo ya dzikhamphani na vhashai,

Tsha vhuṋa, u vulwa hafhu ha ikonomi nga luṱa nga luṱa.

Masiandaitwa a tshitzhili tsha corona a ṱoḓa mugaganyagwama wa tshitzhili tsha corona u songo ḓoweleaho - wa henefha kha R500 biḽioni – wo livhisaho kha zwiko zwa u lwa na dwadze.

Hezwi zwi ḓo katela u dzudzanya nga huswa zwa ndemesa zwine masheleni a R130 biḽioni a ḓo shumiswa khazwo kha mugaganyagwama wa zwino.

Maṅwe a masheleni a ḓo kuvhanganywa u bva hoṱhe kha zwiko zwapo, u fana na Tshikwama tsha Ndindakhombo ya Vhushayamushumo, na u bva kha vhashumisani vha ḽifhasi na zwiimiswa zwa masheleni zwa dzitshaka.

U swika zwino, Bannga ya Ḽifhasi, Tshikwama tsha Tshelede tsha Dzitshaka, Bannga ya Mveledziso Ntswa ya BRICS na Bannga ya Mveledziso ya Afrika dzo kwamiwa nahone dzi khou shuma na Vhufaragwama ha Lushaka nga ha ṋetshedzo dza ndambedzo dzo fhambanaho.

Zwiṅwe zwa zwiimiswa izwi zwo dzudzanya phakhedzhi dza ndambedzo ya masheleni dzo livhiswaho kha u thusa mashango ane a khou tea u sedzana na tshiwo tsha tshitzhili tsha corona u fana na riṋe.

Ndambedzo iyi i ḓo shumiswa, kha nyimele ya mathomo, u lambedza thusedzo ya mutakalo kha u lwa na tshitzhili tsha corona. Masheleni a linganaho R20 biḽioni a ḓo livhiswa kha ndingedzo dzashu dza u lwa na dwadze.

Arali ri tshi ḓo langa nga nḓila yone muḓalo wa tshivhalo tsha u kavhiwa tshine tsha khou lavhelelwa na u khwaṱhisedza uri muṅwe na muṅwe ane a ṱoda dzilafho u a ḽi wana, ri ḓo tea u engedza masheleni a u renga tshomedzo dza u ḓitsireledza dza vhashumeli vha mutakalo vhashu, u ṱola kha tshitshavha, u engedza nḓadzo kana tshikhala tsha u ita ndingo, u engedza mimbete zwibadela, tshomedzo dza u thusa u fema, mishonga na vhashumi.

Nyiledzo dza u tshimbila dza lushaka nga vhuphara dzo vha na masiandaitwa a si avhuḓi kha mbuelo ya mimasipala nga tshifhinga tsha musi ṱhoḓea dzayo dzi tshi khou engedzea.

Ngauralo masheleni a u engedzedza a R20 biḽioni a ḓo ṋetshedzwa mimasipala u itela mbetshelwa ya ṋetshedzo ya maḓi ya shishi, u engedza vhuthathatshili kha zwiendedzi zwa nnyi na nnyi na zwiimiswa, na u ṋetshedza zwiḽiwa na vhudzulo kha vha si na mahaya.

Zwidodombedzwa zwi ḓo ḓivhadzwa kha mugaganyagwama wo dzudzanywaho une wa ḓo ṋetshedzwa nga Minista wa Gwama. Ḽiṅwe sia ḽa vhuṱhogwa ḽine masheleni manzhisa a ḓo shumiswa ndi ḽa thusedzo kha vhashai na vha re na nḓala zwitshavhani zwashu u mona na shango.

Musi ro dzudzanya maga a u tsireledza miholo ya vhashumi kha ikonomi ya fomaḽa na u engedzedza thikhedzo kha mabindu a vhashumi vhaṱuku, a vhukati na maṱuku, dzimiḽioni dza maAfrika Tshipembe kha ikonomi i si ya fomaḽa na avho vha si na mushumo vha khou konḓelwa u tshila.

Vhushai na ṱhahelelo ya zwiḽiwa zwo engedzea nga nḓila i mangadzaho kha tshifhinga tsha vhege dzi si gathi. U swikelela miṱa i re khomboni vhukuma kha shango, ro dzhia tsheo ya u ṋetshedza mundende wa tshitzhili tsha Corona wa tshifhinga nyana wa miṅwedzi ya rathi.

Ri ḓo ṋetshedza R50 biḽioni kha u thusa kha vhuleme ha avho vhane vho kwamea zwihulwane nga tshitzhili tsha corona.

Hezwi zwi amba uri vhavhuelwa vha mundende wa ṅwana vha ḓo engedzwa R300 nṱha ha masheleni ane vha khou a wana nga Shundunthule, u bva nga Fulwi u swika nga Tshimedzi vha ḓo engedzwa nga R500 kha miṅwedzi yo buliwaho.

Vhavhuelwa nga mundende vhaṅwe vhoṱhe vha ḓo engedzwa nga R250 nga ṅwedzi lwa miṅwedzi ya rathi i ḓaho.

Zwiṅwe hafhu, Thusedzo ya Matshilisano ya Covid-19 yo khetheaho ya mundende wa vhane vha khou Konḓelwa wa R350 nga ṅwedzi kha miṅwedzi ya rathi i ḓaho i ḓo badelwa vhathu vhane zwa zwino a vha khou shuma na uri a vha khou wana miṅwe ya mindende kana mbadelo dza UIF.

Muhasho wa Mveledziso ya Matshilisano u ḓo ṋetshedza ṱhoḓea dzi ṱoḓeaho u wana na u ita khumbelo ya ndambedzo iyi.

Ro limuwa uri tshikhala tsha phaḓaladzo ya zwiḽiwa ya muvhuso a tshi ngo lingana u swikelela ṱhoḓea khulwanesa ye ya ṱaha u bva tsha mathomo a dwadze.

Zhendedzi ḽa Tsireledzo ya Matshilisano ḽa Afrika Tshipembe – SASSA – kha maḓuvha a si gathi ḽi ḓo shumisa thandululo yo ḓitikaho nga thekhinoḽodzhi u ṋetshedza thusedzo ya zwiḽiwa nga tshikalo nga kha dzivotsha na u dzhenisa tshelede kha akhaunthu u khwaṱhisedza uri thuso i swikela avho vhane vha khou i ṱoḓa nga u ṱavhanya nga maitele a shumaho zwavhuḓi.

Zwiṅwe hafhu, u itela u swikela ṱhoḓea nga luthihi, Muhasho wa Mveledziso ya Matshilisano wo thoma vhushaka na Tshikwama tsha Vhuthihi, dziNGO na madzangano a tshitshavha u kovhela zwiputu zwa zwiḽiwa zwa 250, 000 u mona na shango kha vhege mbili dzi ḓaho.

Ri khou vhaiswa vhukuma nga mivhigo ya vhathu vha si na mikhwa vhane vha khou shumisa nḓila i si yone ya phaḓaladzo ya zwiḽiwa na dziṅwe thusedzo na u ita zwiito zwa vhuaḓa.

A ri nga ḓo timatima kha u khwaṱhisedza uri avho vha kwameaho kha zwiito zwo raliho vha livhana na tshanḓa tsho khwaṱhaho tsha mulayo.

Musi hu na thusedzo dzo vhalaho dzine dzo no vha hone kha muvhuso kha u sedzana na tshiimo tsha vhushayamushumo tshi re nṱha vhukuma u fana na Mbekanyamushumo ya Mishumo ya Tshitshavha yo Ṱanḓavhudzwaho na mbekanyamushumo ya mishumo ya tshitshavha, hezwi a zwo ngo lingana.

Nyimele i si yavhuḓi ya tshitzhili tsha corona i ḓo ita uri vhathu vhanzhi vha xelelwe nga mishumo yavho.

Nyengedzedzo ya R100 biḽioni i ḓo vhetshelwa thungo u itela tsireledzo ya mishumo na u sika mishumo.

U bva tsha nḓivhadzo ya tshiimo tsha tshiwo tsha lushaka ṅwedzi wo fhiraho, muvhuso wo vhekanya tshaka dzo fhambanaho dza maga a u tikedza miholo ya vhashumi na u thusa dzikhamphani dzine dza khou konḓelwa. Ḽa ṋamusi ḽi tshi sala ḽi kovhela, mbuelo ya COVID-19 yo khetheaho ya UIF yo vha yo no badela R1.6-biḽioni, i thusaho khamphani dzi fhiraho 37,000 na vhashumi vha 600,000.

R40 biḽioni yo vhetshelwa thungo u itela mbadelo dza thikhedzo ya mbuelo dza vhashumi vhane vhatholi vhavho vha khou kundelwa u badela miholo yavho.

Ri bvela phanḓa na u ṋetshedza thuso – nga kha tshivhumbeo tsha dziḽounu, mindende na nzudzanyo nga huswa ya tshikolodo – kha dziSMME, vhaṋe vha mavhengele a zwiphaza  na maṅwe mabindu a si a fomaḽa.

Ndeme ya thuso iyi u swika zwino i fhira R100 miḽioni.

Nyengedzedzo ya masheleni a linganaho R2 biḽioni a ḓo itwa uri a vhe hone kha u itela u thusa dziSME na vhaṋe vha mavhengele a zwiphaza na maṅwe mabindu maṱuku.

Tshiimiswa tsha IDC tshi tikedzaho dzikhamphani u renga kana u bveledza tshomedzo ya vhuḓitsireledzi tsho shumiswa vhege dzi si gathi dzo fhiraho, na masheleni a R162 miḽioni o tendelwaho u swika zwino.

Maṅwe maitele a thikhedzo o ṋetshedzwa kha vhatsila, vhatambi na vhashumi vha zwa thekhinikhala, khathihi na vhadzhii vha malaṱwa na vhudzheneli kha mishumo ya tshitshavha kha sekhithara ya mupo.

Musi maga aya a tshi khou ṋetshedza thusedzo i vhonalaho kha dzikhamphani nnzhi na vhashumi, zwi tou vha khagala uri hu na ṱhoḓea khulwanesa u mona na ikonomi yoṱhe.

Zwo ralo ri ḓo thoma tshikimu dza khwaṱhisedzo ya khadzimiso ya R200 biḽioni na vhushumisani na dzibannga khulwane, Vhufaragwama ha Lushaka na Bannga ya Mbulungelo ya Afrika Tshipembe.

Hezwi zwi ḓo thusa mabindu nga mbadelo dza mishumo, u fana na miholo, rennde na mbadelo ya vhaṋetshedzi vha tshumelo kana zwiṱoko.

Kha luṱa lwa u thoma, dzikhamphani dzine dza vha na mbuelo ya fhasi ha R300 miḽioni nga ṅwaha dzi ḓo lugela u wana thuso iyi.

Hu khou lavhelelwa uri tshikimu tshi ḓo tikedza dzifeme dzi fhiraho 700,000 na vhashumi vha fhiraho 3 miḽioni nga tshifhinga itshi tshi lemelaho.

Bannga dza tshivhalo dzo ḓilugisela u thoma u ṋetshedza tshibveledzwa itshi phanḓa ha mafhelo a ṅwedzi.

Muvhuso na wone u khou shuma u dzudzanya maga a u engedzedza thikhedzo kha sekhithara dzo kwameaho na dzi re khomboni u fana na nḓowetshumo ya dzithekhisi.

Zwiṅwe hafhu, kha maga a thusedzo ya muthelo a re hone, ri ḓo dovha ra thoma holodei ya miṅwedzi miṋa ya mbadelo ya ndifho ya mveledziso ya zwikili zwa khamphani, u ṱavhanyisa mbadelo-murahu ya VAT na u lengisa mbadelo lwa miṅwedzi miraru ya u rumela muthelo na mbadelo ya mathomo ya muthelo wa khaboni.

Kha u thusa tshivhalo tshihulwane tsha mabindu, tshivhalo tsha fhasisa tsha mbuelo ya tshifhinga tsho fhiraho tsha u lenga u badela muthelo tshi khou engedzwa u swika kha R100 miḽioni nga ṅwaha, na tshipiḓa tsha mbadelo ya PAYE tshine tsha nga fhiriselwa phanḓa tshi ḓo engedzwa u ya kha phesenthe dza 35.

Mabindu ane a vha na mbuelo i fhiraho R100 miḽioni nga ṅwaha a nga ita khumbelo kha SARS thwii u ya nga nyimele nga nyimele ya u fhirisela phanḓa mbadelo dza muthelo wavho.

A hu nga ḓo vha na ndaṱiso dza mbadelo dzo lengaho arali vha tshi ḓo sumbedza uri vho kwamea nga nḓila i si yavhuḓi kha sia ḽa masheleni nga tshifhinga itshi.

Vhatheli vho ṋetshedzaho masheleni kha Tshikwama tsha Vhuthihi vha ḓo kona u ita mbilo ya u swika kha phesenthe dza 10 dzo engedzwaho sa muṱuso u bva kha mbuelo i theliswaho.

Ṱhanganyeloguṱe ya maga a muthelo aya i fanela u ṋetshedza masheleni a swikaho R70 biḽioni kha thusedzo ya nyelelo ya kheshe kana mbadelo thwii kha mabindu na vhathu.

Minista wa Gwama vha ḓo ṋetshedza zwiṅwe zwidodombedzwa nga ha zwi re afho nṱha na nḓivhadzo dzi elanaho na muthelo.

Kha mathomo a maga aya oṱhe, ro ḓiimisela u khwaṱhisedza uri vhafumakadzi, vhaswa na vhathu vha re na vhuholefhali vha wana ṱhogomelo na thikhedzo.

Bannga ya Mbulungelo ya Afrika Tshipembe na yone yo shela mulenzhe zwihulwane kha u tikedza ikonomi ya vhukuma.

Zwi tshi elana na mushumo wayo wa Ndayotewa, yo fhungudza phimo dza muingapfuma nga phointhi ya theo dza 200, ya bvisa masheleni a swikaho R80 biḽioni kha ikonomi ya vhukuma, na u dzhia maṅwe maga a ṋetshedzaho vhuwatshiṱoko ha u engedzedza kha sisiṱeme ya zwa masheleni.

Bannga dza zwa mabindu dzo vhalaho na dzikhamphani dza ndindakhombo na dzone dzo thusa kha ndingedzo dza thusedzo ya ikonomi, vhukati ha zwiṅwe, u lengisa kana u fhungudza mbadelo dza zwitolomennde, u ṋetshedza thusedzo ya tshikolodo, na u sa badelisa mbadelo dza ndifho dza bannga kha vhavhuelwa vha mundende.

Sia ḽa vhuṋa ḽe Khabinethe ya ḽi tandulula ndi u vulwa hafhu ha ikonomi nga luṱa nga luṱa.

Ri ḓo tevhela nḓila ine ya sumbedza uri vhuhulu ha khovhandozwo musi hu tshi humelwa kha mishumo wa zwa ikonomi, u kona u linganyisa ṱhoḓea ya u fhungudza tshitzhili tsha corona na ṱhoḓea ya uri vhathu vha humele mishumoni.

Sa zwe ra amba tshifhinga tsho fhiraho, arali ra fhelisa nyiledzo dza u tshimbila nga u ṱavhanyedza kana zwi songo lavhelelwa, ri vha kha khovhakhombo khulwane i sa langeiho ya u vusuludza vhulwadze.

Ngauralo ri ḓo tevhela maitele a ḽiga nga ḽiga, ri tshi khou dededzwa nga vhuṱanzi ha zwa saintsi ha khwinesa vhune ha vha hone, u fhelisa nyiledza nga zwiṱuku nga zwiṱuku kha mishumo ya zwa ikonomi.

Musi ri tshi khou ita nga u ralo ri dzula ro khwaṱha kha thandululo yashu ya u langa pfukiselo ya tshitzhili.

Ngauralo ri ḓo ṱoḓa u shuma nga u ṱavhanya na kha dzivhege na miṅwedzi i khou ḓaho, na u fhindula kha nyimele musi i tshi bvelela.

Nga Ḽavhuṋa, ndi ḓo amba na tshitshavha nga ha maga ane a ḓo dzhiwa u ya phanḓa a  nyiledzo dza u tshimbila dza lushaka nga vhuphara u itela  u vula hafhu ikonomi.

Nyimele i si yavhuḓi iyi a i nga ḓo vha hone lwa tshoṱhe, nahone ḓuvha ḽi ḓo swika musi maga aya a sa tsha ḓo ṱoḓea.

Honeha, u swikela zwenezwo, ri fanela u khwaṱhisedza uri vhathu vhashu vhoṱhe vha wana thikhedzo yo eḓanaho.

Tshikalo tsha mbekanyamushumo ya thusedzo ya shishi iyi tshi tou vha ḓivhazwakale.

Tshi sumbedzisa uri a ri nga ḓo sia ndingedzo na nthihi, kana mbadelo iṅwe na iṅwe, kha vhuḓiimiseli hashu ha u tikedza vhathu vhashu na u vha tsireledza kha u vhaiswa.

Ri ḓo – na uri ri fanela u – ita zwiṅwe na zwiṅwe u bva kha nyimele idzi dzi si dzavhuḓi dza zwa ikonomi na zwa matshilisano.

Shango ḽashu na ḽifhasi ḽine ra tshila khaḽo ḽi nga si tsha ḓo dovha ḽa fana na kale.

A ri khou fhelela fhedzi kha u vhuisela murahu ikonomi yashu he ya vha i hone phanḓa ha tshitzhili tsha corona, fhedzi na u fhaṱa ikonomi ntswa kha vhungoho ha ḽifhasi huswa.

Tshiṱirathedzhi tsha zwa ikonomi tshashu tsha u ya phanḓa tshi ḓo ṱoḓa vhuthihi ha matshilisano vhukati ha vharangaphanḓa – mabindu, vhashumi, tshitshavha na muvhuso– u dzudzanya nga huswa ikonomi na u swikela nyaluwo yo katelaho.

U fhaṱa kha tshumisano ine ya khou vhumbiwa vhukati ha vhashumisani vha muvhuso nga tshifhinga tsha nyimele i si yavhuḓi, ri ḓo ṱavhanyisa mbuedzedzo ya zwivhumbeo zwi ṱoḓeaho kha u fhungudza mbadelo ya u ita bindu, u ṱuṱuwedza maitele a u bveledza zwithu fhano hayani na mveledziso ya nḓowetshumo, u ṱhogomela mabindu a muvhuso na u khwaṱhisa sekhithara dzi si dza fomaḽa.

Ri ḓo vhumba pfano ya tshanduko ya ikonomi i sa shaedzi tshithu ine ya ḓo khwaṱhisedza mveledzo ya vhafumakadzi, vhaswa na vhathu vha re na vhuholefhali kha vhuimo ha zwa ikonomi, zwine zwa ita uri ḓorobo khulwane, dziḓorobo, miḓana na vhupo ha mahayani zwi vhe senthara dza mafulufulu dza mishumo ya zwa ikonomi.

Ikonomi ntswa yashu i fanela u wanwa kha u sa dzhia sia, u maanḓafhadza, vhulamukanyi na ndingano.

I fanela u shumisa tshiko tshiṅwe na tshiṅwe, vhukoni hoṱhe vhuṅwe na vhuṅwe na vhutumbuli vhuṅwe na vhuṅwe vhune ra vha naho kha u shumela vhathu vha ḽino shango.

Ikonomi ntswa yashu i fanela u vula vhusendekamisi vhuswa na u ṋetshedza zwikhala zwiswa.

Kha ṅwedzi wo fhiraho, maAfrika Tshipembe vho vulelana dzimbilu dzavho.

Naho na nga tshifhinga itshi vhuḓikumedzeli vhuhulwane nga u rali vhu tshi khou ṱoḓea kha riṋe, ri sedza kha vhumatshelo ha khwine nga mafulufulu.

Naho ri tshi khou ḓiwana ri kha tshiimo tsha khombo khulwane, naho hu tshi khou ṱoḓea vhuḓikumedzeli vhuhulwane, naho ri sa ḓo vuwa ro tendela vhulavhelesi hashu hu tshi nyeṱha, ri sedza phanḓa kha vhumatshelo vhuhulwane.

Ndi na lutendo kha maanḓa na u konḓelela ha maAfrika Tshipembe zwavho, vhe vha sumbedzisa tshifhinga tshoṱhe – kha ḓivhazwakale yashu yoṱhe – uri vha a kona u imedzana na khaedu.

Ri ḓo fhola.

Ri ḓo kunda.

Ri ḓo bvelela.

Mudzimu kha vha fhaṱutshedze Afrika Tshipembe na u tsireledza vhathu vhaḽo.

Ndi a livhuwa.