Polelo ka Mopresidente Cyril Ramaphosa ka magato a afrika borwa leubeng la coronavirus

MaAfrika Borwa a gešo ao a rategago,

Ke dibeke tše šupa ga e sale go tloga mola tiragalo ya mathomothomo ya coronavirus e kgonthišišwago ka nageng ya gaborena. 

Go tloga ka lona letšatši leo, maphelo a rena a tloga a fetogile kudu.

Bjalo ka setšhaba re gapeletšegile go tšea magato a bogajana kgahlanong le lenaba la go se bonwe ka mahlo leo le beago maphelo a rena kotsing le maphelo a baratwa ba rena.

Re gapeletšegile gore re itlwaetše tsela ye mpsha ya go phela, ka nakwana ye kopana.

Ge re swara beke ya bohlano ya tswalelo ya naga ka bophara ye re sa kago ra e bona kua morago – le ge re lebeletše bokamoso – re swanetše go gopola gore re fihlile bjang mo.

Leuba la coronavirus, leo le hlaotšwego toropong ya China ya go bitšwa Wuhan kgweding ya Manthole ngwaga wa go feta, le phatlaletše ka lebelo go ralala lefase ka bophara.

Go fihla lehono, ditiragalo tša go feta 2.6 milione tšeo di kgonthišišitšwego di begilwe lefaseng ka bophara.

Go nale kgonagalo ya gore palo ya kgonthe ya bao ba fetetšwego e ka ba godimo kudu.

Coronavirus e hlola bolwetši bja go tsebega ka COVID-19, bolwetši bja mohemo bjo gabjale batho ba se nago tšhireletšo kgahlanong le bjona ebile ga bona kalafo ye tsebagalago.

Coronavirus e fetetšwa go tšwa mothong go ya go yo mongwe ka marothinyana a manyenyane go tšwa nkong le molomong ao a ka fetetšwago ka kgokagano ya thwi, mo mabatong ao re a swarago goba nakong ya ge motho yo a fetetšwego a gohlola goba a ethimolla ge a le kgauswi le yo mongwe.

Batho ba bantši bao ba fetetšwego ba laetša feela dika tša magareng, ba bangwe ga ba laetše dika tša bolwetši le gatee.

Eupša go nale batho bao ba nago le dika tše šoro ebile go nyakega gore ba išwe dipetlele.

Batho bao gantši ke batho ba bagolo le bao ba nago le malwetši a mangwe mebeleng go swana le bolwetši bja pelo, bolwetši bja swikiri, bolwetši bja mohemo bja go se folele ruri le kankere.

Go ba bangwe ba batho ba, COVID-19 e ba iša lehung.

Go ralala lefase ka bophara, batho ba go feta 185 000 ba išitšwe ga maotwanahunyela ka baka la bolwetši bjo.

Ka mo Afrika Borwa, batho bao e ka bago ba 75 ba lobile maphelo a bona.

Ka baka la ge coronavirus e kgona go phatlalala ka lebelo, e ka kgona go fekeetša le peakanyo ya maphelo ye tlabetšwego ka methopo ye kaonekaone ka dibekenyana feela.

Se ke seo se diragetšego dinageng tše ntši go ralala lefase, ebile ke sona seo rena bjalo ka naga ya Afrika Borwa, re tšeerego magato a magolo go se efoga.

Dipeakanyo tše mmalwa feela tša maphelo go ralala lefase – ge di le gona – di itokišeditše tlhatlogo ya ka bjako ye rotogelago godimo kudu ya batho bao ba hlokago kalafo ya bolwetši bjo šoro bja mohemo.

Ka gona, ge baerase ye e phatlalala ka bjako, go ka se be le mepete ye lekanego ka maokelong, diyuniti tša tlhokomelo ya bao ba bakwago le badimo, ditsenyamoya, didirišwa tša tšhireletšo ya batho goba dikalafi tša mang le mang yo a hlokago.

Go dira gore seemo se šorofale, batho bao ba lwatšago ke malwetši a mangwe goba ba hloka ditshepedišo tša tšhoganyetšo ba fetša ba palelwa ke go hwetša tlhokomelo yeo ba e hlokago.

Mo ditiragalong tše swanago le tše, maphelo a mantši ao a ka bego a hlakodišitšwe, re a loba.

Ke tloga ke gatelela dintlha tše tša motheo tšeo ka motsotso wo di tsebago ke ba bantši ba lena, ka baka la gore di hlaloša magato ao re a tšeerego ebile ke tšona di hlahlago magato ao ke a goeletšago mantšiboeng a lehono.

Go tloga ka motsotso wo re goeleditšego leuba la coronavirus gore ke masetlapelo a bosetšhaba ka Sontaga ya la 15 Hlakola 2020, nepokgolo ya rena e be e le go dira gore phatlalalo ya baerase ye e nanye.

Re be re nyaka go efoga tlhatlogo ye kgolokgolo ya diphetelo le tlhatlogo ya go se laolege ya palo ya batho bao ba hlokago tlhokomelo ya bongaka.

Lemanoga la rena go tloga kgale le be le ikadile ka ditlwaedi tša go katoga batho ba bangwe, kiletšo ya mesepelo le mekgwa ye e tiišeleditšwego letsogo ya tlhweko ya motheo.

Ka go diegiša go phatlalala ga baerase, re bile le nako ya go itokiša ka go beakanya dinolofatši tša rena tša maphelo le go kgoboketša tše dingwe tša dinyakwa tše bohlokwa tša bongaka tše hlokagalago go fihlelela tlhatlogo ye ka se efogwego ya diphetelo.

Gomme ke ka lebaka le, le le refago tshepho ya go phološa diketekete tša maphelo a batho.

Go nale bohlatse bjo lego molaleng bja gore go tswalelwa ga naga go re šometše.

Yona tswalelo ya naga mmogo le magato a mangwe ao re a tšeerego – go swana le go tswalela mellwane ya rena – le diphetogo tša maitshwaro tšeo wo mongwe le wo mongwe wa rena a di tšeerego, go dirile gore phetelo ya leuba le e nanye ka mo nageng.

Mokgatlo wa Lefase wa Maphelo (WHO) o retile Afrika Borwa ka go tšea magato a ka pejana le go latela dikeletšo tša boramahlale tša go diegiša go phatlalala ga baerase ye. 

Go le bjalo, le ge e le gore go tswalelwa ga naga ka bophara ke mokgwa wo o šomago bokaonekaone wa go laola go phatlalala ga coronavirus, re ka se tswalele naga goyagoile.

Batho ba nyaka gore ba je. Ba nyaka go ikhweletša meputso. Go nyakega gore dikhamphani di kgone go tšweletša le go bapatša, go nyakega gore di itirele letseno le go dira gore bašomedi ba tšona ba šome.

Re tšeere sephetho sa gore go tloga ka Labone la 30 Moranang 2020, re swanetše go thomiša ka tielelo ya go dirwa ganyane ganyane le ya go dirwa ka dikgato ya ditiragalo tša ikonomi. 

Re tla phethagatša leano le lekaneditšwego kotsing leo ka lona re tla latelago lemanoga le etšwego tlhoko la go fefolwa ga dikiletšo tša bjalo tša go tswalelwa ga naga.

Re tšeere sephetho sa lemanoga le ka baka la gore go santše go nale tše ntši tše re sa di tsebego ka kelo le mokgwa wa ka fao baerase ye e phatlalalago ka gona setšhabeng sa rena.

Magato ao re a tšeago gabjale a swanetše go elwa le go hlatlogela godimo.

Lemanoga le le hlahlwa ke dikeletšo go tšwa go boramahlale bao ba re eleditšego gore phedišo ye feletšwego pelo le ya go se laolege ya dikiletšo e ka hlola diphetelo tše kgolo tša palo ya godimodimo.

Re ka se ke ra tšea sephetho lehono sa go dira gore re itshole gosasa. 

Re swanetše go efoga go bula naga ka lepotlapotla leo le beago kotsing phatlalalo ya bolwetši, yeo go ka nyakegago gore e latelwe ke tswalelo ye nngwe ye boima ya naga, goya le ka fao go diragetšego dinageng tše dingwe.

Re swanetše go lekalekanya tlhokego ya go tšwetšapele ditiragalo tša ikonomi ka maikemišetšo a go bea baerase ye ka fase ga taolo le go phološa maphelo.

Go fihlelela se, re ihlametše lemanoga leo le theago magato ao re swanetšego go ba le ona ao a ikadilego ka fao leuba le lebilego gona ka mo nageng ya rena. 

Bjalo ka karolo ya lemanoga le, go tla ba le maemo a mahlano coronavirus:

Maemo a bohlano a ra gore magato ao a tseneletšego a nyakega go bea ka fase ga taolo phatlalalo ya baerase go phološa maphelo.

Maemo a bone a ra gore tše dingwe tša ditiragalo di ka dumelelwa go tšwela pele eupša ka go latela magato a tlhokomelo ao a nyakegago go fokotša phetelo ya bolwetši setšhabeng le go phulega ga bjona.
 
Maemo a boraro a amana le go fefola tše dingwe tša dikiletšo, go akaretšwa ditiragalo tša mešomo le tša leago, go kalokana le kotsi ye lego godimo ya phetelo ya bolwetši.

Maemo a bobedi a amana le go fefolwa goyapele ga dikiletšo, eupša setlwaedi sa go katoga batho ba bangwe le dikiletšo ditiragalong tše dingwe tša boitapološo le tša leago se tšwelepele go efoga tlhatlogo ye kgolokgolo ya baerase ye.

Maemo a pele a ra gore ditiragalo tše ntši tša tlwaelo di ka tšwelapele, eupša ka go hlokomela ditlhahlo tša maphelo tše swanetšego go latelwa ka mehla. 

Go netefatša gore magato a rena leubeng a nepagetše le gore a opa kgomo lenaka ka fao go ka kgonagalago, go tla ba le maemo a bosetšhaba le maemo a ka thoko profenseng ye nngwe le ye nngwe, selete le motsesetoropo ka mo nageng.

Gabjale re maemong a bohlano, ao a hlokago go tswalelwa ga naga ka botlalo gore re kgone go laola go phatlalala ga baerase ye. 

A ke maemo a godimodimo a go tswalelwa ga naga ebile a phethagaditšwe nakong ya ge magato a go tiišetšwa letsogo a bego a le maleba go fokotša go phatlalala ga bolwetši.

Lekgotlataelo la Bosetšhaba ka ga Coronavirus (NCCC) le tla le tla tšea sephetho sa gore re tsena maemong a fe gomme sephetho seo se tla be se ikadile ka tshekatsheko ya palo ya diphetelo le ka fao dipeakanyo tša rena tša maphelo di ka kgonago ka gona go aba thušo go bao ba e hlokago.
 
Re thomile ka mošomo wo tseneletšego go hlopha dikarolo tša go fapafapana tša ikonomi goya ka kotsi ya phetolo lona lefapheng leo, ditlamorago tšeo di letetšwego tša go tswalelwa ga naga, tema ya ikonomi ye e kgathwago ke lona lefapha le gotee le ditlamorago maphelong a batho.

Ditona tše maleba di tlo fana ka ditshedimošetšo tše tseneletšego ka go hlopša ga diintasteri le ka fao ye nngwe le ye nngwe ya tšona e amegago ka gona maemong ao.

Re tla fa diintasteri ka moka monyetla wa go lekodišiša dintlha tše ka moka le gore, ge ba rata go dira bjalo, ba romele ditšhišinyo tša bona pele ga ge melawana ye meswa e tsenywa ka kuranteng ya mmušo.

NCCC e bile le kopano mesong ya lehono le go kwana ka gore ditemošo tša bosetšhaba ka ga coronavirus di tla theošwa go tloga maemong a bohlano goya maemong a bone go thoma ka Labohlano la 1 Mopitlo 2020. 

Se se hlaloša gore tše dingwe tša ditiragalo di tla dumelelwa go ka tšwelapele eupša di latele magato a tlhokomelo a go tiišetšwa letsogo go fokotša phetelo ya bolwetši setšhabeng le go phulega ga bjona.

Tše dingwe tša dikgwebo di tlo dumelelwa go tšwelapele ka mešomo ya tšona ka fase ga dipeelano tše itšego.

Kgwebo ye nngwe le ye nngwe e tla swanela ke go latela ditshepedišo tše tseneletšego tša maphelo le tša polokego go šireletša bašomedi ba tšona, le gona dithulaganyo tša mafelo a mošomo di tla hlongwa go kgontšha dinyakollo tša bolwetši le go efoga go phatlalala ga bjona. 

Dikgwebo ka moka tše dumeletšwego go tšwelapele ka mešomo ya kgwebo go tla nyakega gore di dire bjalo ka mokgwa wa dikgato, di thome ka go lokiša mafelo a mošomo gore dikgwebo di boele sekeng, ke moka bašomedi ba boele mešomong ka dihlophana tša go se fete tee-tharong. 

Mo ditiragalong tše dingwe, lefapha le ka se boele tšweletšong ya lona ka botlalo nakong ya maemo a bone mola kotsi ya phetelo ya bolwetši e santše e le godimo. 

Tše ka moka di tlo hlathollwa gabotse beke ye tlago morago ga kopano ya mafelelo ya ditherišano.

Dikgwebo di tla hlohleletšwa go itlwaetša leano la go šoma ka magaeng fao go kgonagalago. 

Bašomedi ka moka bao ba ka kgonago go šomela magaeng ba swanetše go dumelelwa go dira bjalo.

Ditona tše maleba di tlo fana ka dintlha tša tshepedišo ya go bulwa ga dikolo goya ka dikgato gotee le dihlongwa tše dingwe tša thuto.

Ge re le gare re fefola dikiletšo ganyane ganyane, go tloga go le maleba gore a mantši a magato a go laola go phatlalala ga baerase ye a dule a le gona.

Ge naga e šutela maemong a bone ka la 1 Mopitlo 2020:

Mellwane ya rena e santše e tla dula e tswaletšwe maetong a boditšhabatšhaba, ntle feela le pušetšogae ya badudi ba Afrika Borwa le badudi ba dinagadišele.

Maeto magareng ga diprofense a ka se dumelelwe, ntle le ge go sepetšwa diphahlo le ge e le ditiragalo tša moswananoši tše bjalo ka goya mahung.

Dinamelwa tša bohle di tla tšwelapele go šoma, eupša ka palo ya fase ya banamedi le ka go latela dinyakwa tša tlhweko tše tiišeleditšwego letsogo, go akaretšwa le gore banamedi ka moka ba swanetše go apara dimaseke tša difahlego.

Batho bohle setšhabeng ba hlohleletšwa go itulela ka magaeng, ntle feela le leemaema la dilo tše bohlokwa tša batho, go dira mošomo wo bohlokwa le go šoma mafapheng ao go bulwa ga ona go beilwego leihlo. Batho ba ka itšhidolla eupša ba latele dipeelano tše tiišeleditšwego letsogo tša mmušo tša maphelo.

Dikopano tšohle, ntle le tša mahu le tša mešomo, di santše di ileditšwe.

Batho ba go tšofala, le bao ba nago le malwetši a mangwe mebeleng, ba swanetše go itulela ka magaeng le go latela magato a tlhokomelo a tlaleletšo gore ba be thoko ba le noši.

Thekišo ya sekerethe e tla dumelelwa. 

Mehutahuta ya diphahlo tše ka bapatšwago e tla oketšwa go akaretša magoro a itšego a tlaleletšo. Dintlha tše ka moka di tlo hlathollwa ke ditona tše maleba.

Go bohlokwa go lemoga gore dikiletšo tše mmalwa di santše di tla phethagatšwa go sa kgathale maemo a tšona a temošo kudu ge kotsi ya phetelo ya bolwetši e santše e le gona.

Dipara le dišebini di tla dula di tswaletšwe.

Disenthara tša dikhonferense le tša dikopano, mafelo a boithabišo, disinema, ditheatara, le dikhontshate di tla dula di tswaletšwe.

Dikhontshate, ditiragalo tša dipapadi, le dikopano tša sedumedi, tša setšo le tša leago di ka se dumelelwe go fihlela ge go bonwa gore di bolokegile gore di ka swarwa.

Coronavirus e fetetšwa ka kgokagano magareng ga batho.

Ge batho ba sa tšee maeto, baerase ye e ka se phatlalale.

Re a tseba, go fa mohlala, gore lehu le tee la kua Port St Johns le kopano ye tee ya sedumedi go la Mangaung ke tšona di hlotšego tšhologelo ya diphetelo diprofenseng tša gona tša go fapafapana.

Go tšwa bohlatseng bjo re nago le bona, re tseba gore 75% ya ditiragalo tše kgonthišišitšwego tša coronavirus di hwetšagala feela mebasepaleng ye tshela ya metsesetoropo e lego Johannesburg, Ekurhuleni, Cape Town, Buffalo City, eThekwini le Mangaung.

Ke ka mo go lego bohlokwa gore re dire botšohle bja rena go iletša leemaema la batho le gona, le ge e le gore se se kgahlanong le tlhago ya rena, re fokotše dikgokagano tša rena le batho ba bangwe.

Mafelelong ga tšohle, ke magato a rena, a motho o tee ka o tee, ao a tla laolago lebelo leo ka lona baerase ye e phatlalalago. 

Ge ka moka re latela ditaelo le go obamela ditlhahlo tša mmušo tša maphelo, re tla kgona go bea baerase ye ka fase ga taolo ebile go ka se hlokagale gore re bušeletše gape dikiletšo tša go tiišeletšwa letsogo. 

Re ka efoga go phatlalala ga coronavirus ka go dira dilo tše mmalwa tše bonolo.

Hlapa matsogo a gago kgafetšakgafetša ka meetse le sesepe goba o šomiše sanithaesa sa go ba le alekhohole.

Tlogela sekgoba sa go feta mithara o tee magareng ga gago le motho yo o dutšego kgauswi le yena, kudukudu bao ba gohlolago goba bao ba ethimolago.

Leka gore o se sware molomo wa gago, nko le mahlo ka baka la gore matsogo a gago a ka be a kgwathile coronavirus mabatong.

Ge o gohlola goba o ethimola, thiba molomo wa gago le nko ka go thinya sejabana goba ka thišu, o lahle thišu yeo ka bjako ge o feditše go e šomiša.

Ge re thomiša ka go fefola dikiletšo tša go tswalelwa ga naga go tloga mathomong a Mopitlo, re dira boipiletšo go maAfrika Borwa ka moka go apara dimaseke tša difahlego ka nako tšohle ge ba etšwa ka magaeng.

Intasteri ya rena ya diaparo le ya dilogwa – go akaretšwa le dikgwebo tše dingwe tše nnyane – di gare di itokišetša go tšweletša dimaseke tše ka palo ye ntši.

Magato a go se tlwaelege ao re a hlomilego go lwantšha leuba la coronavirus a gahlaneditšwe ke dithušo tše makatšago tša maAfrika Borwa a mantši.

Gomme re ba rolela kefa, ke ra baoki, dingaka, boramahlale le bašomedi ba go tsena ntlo ka ntlo ba dira batho diteko ebile e lego bona ba eteletšego pele karabelo ya rena ya maphelo a bohle.

Re ikgafetše go netefatša gore ba nale methopo ka moka yeo ba e hlokago – go akaretšwa le didirišwa tše lekanego tša tšhireletšo ya batho le ditemogo tše dingwe go thomiša ka mošomo wo ba o kgopetšwego.

Ge re le gare re fefola ka go nanya dikiletšo tša go tswalelwa ga naga, re gare re hlatloša kudu le ka lepotlapotla karabelo ya rena ya maphelo a bohle.

Re šetše re bone tlhatlogo ye kgolo ya diteko tša setšhaba le ditlhahlobo.

Ka tlhahlo ya WHO le Senthara ya Afrika ya Taolo le Thibelo ya Malwetši, re kopantše matsogo le dinaga tše dingwe tša Afrika go bea diteko tša batho ka bontši le ditlhahlobo go ba garegare ga kgato ye latelago ya karabelo ya rena.

Mathomong a beke, ke kwalakwaditše setseka sa tlaleletšo sa R20 bilione magatong a rena a maphelo go netefatša gore re nale mepete, dikalafi le bašomedi bao ba nyakegago ge naga e itemogela diphetelo tša godimodimo.
 
Mantšiboeng a, ke rata go rola kefa go bao ba fanago ka ditirelo le diphahlo tše bohlokwa – baotledi ba ditraka, dipese le ditimela; bašomi ba dipolasa, ka mabenkeleng, diteišeneng tša mohlagase, dipolanteng tša meetse, diteišeneng tša makhura a difatanaga, dipankeng le disenthareng tša megala; bahlankedi ba phethagatšo ya molao le bašomi ba tšhireletšego.

Ke ka lebaka la maitapišo a lena gore re kgone go fihlelela kgatelopele ye bohlokwa ka tsela ye go lwantšha leuba le.

Bjalo ka karolo ya go atiša maitapišo a, ke thwetše bašomedi ba lebotho la sešole ba go feta 70 000 go thuša dikarolong tša go fapafapana tša magato a rena kgahlanong le coronavirus.

Go fihla gabjale, bona maloko ao a lebotho la sešole bao ba thwetšwego ba thekgile Ditirelo tša Maphodisa a Afrika Borwa maikarabelong a bona.

Ba tla tšwelapele go dira bjalo, eupša ba tlabe ba thuša gape ditirelong tše dingwe tše bohlokwa, go swana le kabo ya meetse, tlhokomelo ya mananeokgoparara le ditirelo tša maphelo.

Ye ke nako ye bohlokwa phenkgišanong ya rena kgahlanong le coronavirus.

Ke nako ya go ntšha mahlong dinameng. 

Ke nako ya go tšea magato ka maikarabelo. 

Nako ya go se fele pelo.

Ga gona motho yo a sa nyakego go boela mošomong.

Ga gona khamphani ye e sa nyakego go bula gape.

Ga gona moithuti yo a sa nyakego go boela dithutong tša gagwe.

Go le bjalo, ka moka re biditšwe ka pitšo, ka dinako tše dingwe maphelong a rena, gore re itime tše ntši go kaonafatša bokamoso bja rena le bokamoso bja ba bangwe.

Go nale nako yeo re swanetšego go feta gare ga mathata le maima, gore re tle re kgone go ipshina ka tokologo le katlego bokamosong bja rena.

Dibekeng tše tlhano tša go feta, re laeditše lefase ka bophara seo se ka fihlelelwago ke setšhaba ka tlhohleletšo, maikemišetšo le thekgano.  

Re seke ra lahlela toulo nakong ye.

Ke le kgopela gore le tie.

Ke le kgopela gore le dule le le ngatana ye tee.

Dulang ka magae, le bolokegile.

Ke leboga tšohle tše le di dirilego ebile le santše le tšwelapele go di dira.

Anke Modimo a boloke Afrika Borwa a šireletše setšhaba sa yona.
    
Ke a leboga!