Mulaedza nga Muphuresidennde Vho Cyril Ramaphosa nga ha Vhufhinduli ha Afrika Tshipembe kha Dwadze ḽa Tshitzhili tsha Corona COVID-19

Vhafunashango,

Zwazwino hu kha ḓi tou vha maḓuvha a fhiraho 100 u bva tshe ha wanala tshiwo tsha u thoma tsha tshitzhili tsha corona Afrika Tshipembe.   

Kha maḓuvha a 100 o fhiraho ro vha ri tshi khou tshila kha iṅwe ya tshutshedzo khulwanesa ya mutakalo wa ḽifhasi kha lwa miṅwaha i fhiraho ḓana.  

Vhulwadze, na maga e ra a dzhia u vhu lwisa, zwo vhanga u khakhisa matshilo a vhathu vhashu nga huhulu, zwa imisa ikonomi yashu na tshutshedzo kha nḓila dza u ḓitshidza kha vha dzimiḽioni.  .

U swika zwino, ro vha na ndozwo ya matshilo a vhathu vha 1,674 lushakani lwashu.    

Vhukatini ha heḽi dwadze ḽine ḽa khou kwashekanya vhutshilo, ri khou ṱuṱuwedzwa zwihulwane nga fhungo ḽa uri vhege yeneyi ho wanala dzilafho ḽa COVID-19.

Ngudo nga Yunivesithi ya Oxford ngei Britain dzo tumbula uri tshidzidzivhadzi tsha dexamethasone – ine na yone ya bveledzwa fhano Afrika Tshipembe nga iṅwe ya dzikhamphani dza zwa mishonga khathihi na uri hu na mishonga yo linganaho u ṋetshedzwa –  yo fhungudza mpfu kha vhalwadze vha re kha venthiḽeitha nga tshararu.  

Muhasho wa zwa Mutakalo na Komiti ya zwa Vhueletshedzi ha Dziminisiṱa vho themendela uri hu nga sedzwa kha u shumisa dexamethasone kha vhalwadze vha re kha dziventhiḽeitha na vhane vha khou tshila nga u ṋetshedzwa okisidzheni.  

Ri tenda uri hezwi zwi ḓo fhungudza kulangele kwashu kwa vhulwadze vhukati ha avho vhane vha khou lwalesa.    

U bva tshe uvhu vhulwadze ha ṱaha ho no vha na zwiwo zwa tshitzhili tsha corona zwa 80,412  zwo khwaṱhisedzwaho Afrika Tshipembe. Kha hezwi zwiwo, vhathu vha 44,331– kana hanefha kha 55% – vho fhola. Zwine zwa amba uri zwazwino hu na zwiwo zwa vhane vha khou lwala vha 34,407 shangoni ḽashu. Sa izwi ri tshi zwi ḓivha, u xelelwa nga matshilo ho vha hu tshi nga vha ho vha huhulwane u fhirisa hafha.   

Ro dzhia tsheo mathomoni a u ṱaha ha hovhu vhulwadze Afrika Tshipembe u iledza maguvhangano na madalo a dzitshaka nga u ita mulevho wa Tshiimo tsha Tshiwo tsha Lushaka zwe zwa  vho tevhelwa nga u kombetshedza nyiledza u bva mahayani ya lushaka lwoṱhe nga vhuphara u itela u ongolosa  pfukiso ya tshitzhili.    

Nga u ita hezwo, ro vha ro sedza kha  u ‘navhisa mudzenga’ wa u kavhiwa u itela uri sisiṱeme yashu ya zwa mutakalo i kone u kona u ṱhogomela khwine tshivhalo tsha vhathu vhane vha ḓo vha vha tshi khou ṱoḓa ndondolo.    

Nga nṱhani ha nyito ye ra i dzhia zwenezwiḽa nga u ṱavhanya  – nga maanḓa nga kha tshumisano, vhuḓiimiseli na u ḓiṋetshedzela he vha hu ita sa lushaka  – ro bvelela kha u lengisa u phaḓalala ha tshitzhili.   .

Iṅwe ya nḓila dza u kala luvhilo lwa phiriso ndi zwine ra zwi vhidza ‘tshifhinga tsha u anda kavhili’. Hetshi ndi tshivhalo tsha maḓuvha ane zwa dzhia  uri mbalo ya zwiwo i vhe kavhili.   

Kha vhege tharu phanḓa ha u thoma u shuma ha nyiledza u bva mahayani ya lushaka lwoṱhe nga vhuphara, tshivhalo tsha u kavhiwa tsho vha tshi tshi khou anda kavhili kha maḓuvha mavhili maṅwe na maṅwe.        

Kha tshifhinga tsha ḽeveḽe ya 5 ya nyiledza u bva mahayani, hetshi tshifhinga tsha u anda kavhili tsho engedzea kha maḓuvha a 15,zwine zwa amba uri zwo dzhia tshifhinga tshilapfusa uri tshitzhili tshi phaḓalale.   

Tshifhinga tsha u anda kavhili tsho vha hone hanefha kha tshifhinga tsha maḓuvha a 12 kha ḽeveḽe ya 4 na ya 3.
Ro shumisa tshifhinga tsha nyiledza u bva mahayani u lugisela na u khwaṱhisa sisiṱeme yashu ya mutakalo khathihi na u vhekanya maga a zwa mutakalo wa lushaka u itela u fhungudza u kavhiwa.   

Mushumo wa u khwaṱhisa sisiṱeme yashu ya mutakalo – zwi katelaho u dzudzanyiwa  ha senthara dza u valela thungo dza 100, u engedzwa ha mbalo ya yunithi dza ndondolo tshoṱhe na mimbete  zwibadela  zwa tshifhinga nyana  khathihi na u topola hafhu vhaṅwe vhashumi vha u ḓadzisa vha zwa mutakalo –  zwi khou bvela phanḓa u ya kha mavundu ashu oṱhe.

Fhedzi naho ro shumisa tshifhinga tsha nyiledza u bva mahayani u thoma u navhisa mudzenga, hoyu mushumo u tshe kule na u fhela. Na nga murahu ha maḓuvha a 100, ri kha ḓi vha tsini na mathomoni a heḽi dwadze na uri ḽi ḓo dzula ḽi vhukati hashu kha miṅwedzi ya tshivhalo i ḓaho, hu na khonadzeo ya uri hu nga vha miṅwaha.      

Mushumo wa u shumana na dwadze ḽa tshitzhili tsha corona zwi nga u gidima mugidimo wa marathoni hu si wa tshikhala tshipfufhi, na uri zwenezwo ri tea u ola mafhindulele ashu ro sedzana na ngoho yeneyo.   

Kha vhege dza tshivhalo dzo fhiraho, tshivhalo tsha u kavhiwa tsho  vha tshi tshi khou gonya nga luvhilo. Zwiwo zwoṱhe zwi ṱoḓaho u swika hanefha kha tshararu zwo khwaṱhisedzwaho zwo rekhodiwa vhege yo fhiraho fhedzi na uri zwi fhiraho hafu ya zwiwo zwoṱhe zwo khwaṱhisedzwaho zwo rekhodiwa u ya kha vhege mbili dzo fhiraho.   

Kapa Vhukovhela ndi ḽone ḽo tshoṱheleswaho nga vhulwadze, hune 60% ya vho kavhiwaho nga vhulwadze u ya kha shango ḽoṱhe ndi ḽone.

Musi phiriso ya vhulwadze tshitshavhani yo dzula i fhasi u ya kha shango ḽoṱhe, kha vhege dza ṱahe dzo fhiraho yo vha i tshi khou gonya nga u ṱavhanya kha iḽo vundu.  

Hu na zwisumbedzi zwa uri phiriso Kapa Vhubvaḓuvha   zwazwino i khou thoma u hulela na uri ḽi nga tou vha dzivhege dzi si gathi u tevhela Kapa Vhukovhela.   

Kha vhunzhi hashu, vhulwadze he ha vha vhu tshi tou ambelwa kule zwa zwino vhu khou sendela tsini na riṋe.
Vhunzhi hashu ri a ḓivha muṅwe muthu o kavhiwaho, hu nga vha mushumoni kana tshikoloni kana kerekeni yashu, mosikho, thembeleni kana sinagogo. Hu nga vha muṅwe wa dzikhonani dzashu kana muraḓo wa muṱa washu.

Vhunzhi havho vha khou vhilaedziswa nga u hulela ha vhulwadze na uri vha khou tshuwela tsireledzo yavho na vhuvha ha vhafunwa vhavho.     

Vha khou vhilaedzwa nga ha khonadzeo ya u kavhiwa vhone vhaṋe, nga ngomu thekhisini kana bisini, mushumoni kana mavhengeleni, tshikoloni kana yunivesithi, u dalela kiḽiniki kana sibadela.
Hohu u vhilaela hu a pfesesea na u dovha ha pfadza.     

Ngauri musi shango ḽi tshi khou vula nga zwiṱuku, musi ri tshi khou thoma u vula hafhu miṅwe mishumo minzhi,  khovhakhombo ya u kavhiwa i khou hulela zwi songo lavhelelwa.   
Fhedzi, naho khovhakhombo ya u kavhiwa i khulwane, ndi zwa vhukuma a i tinyei.

Nga kha vhuḓifari hashu sa vhathu riṋe vhaṋe, ri nga kona u fhungudza khonadzeo ya uri ri nga kavhiwa kana u pfukisela vhaṅwe. Na uri ndi kha nga zwiito zwashu riṋe vhaṋe na nga kha zwiito zwashu roṱhe hune ra nga kona u bvela phanḓa na u lindedza luvhilo lwa u kavhiwa kha lushaka.    

Ngudo dzi sumbedzisa uri u ambara masiki wa labi kana tshi tshiambaro tshine tsha kona u vula ningo na mulomo zwifhinga zwoṱhe musi muthu a vhathuni ndi tshiṅwe tsha maga ane a fhungudza luvhilo lwa phiriso ya tshitzhili.  

Dzimiḽioni dza MaAfrika Tshipembe – ho katelwa na vhana – zwazwino vha khou ambara mimasiki ya labi tshifhinga tshiṅwe na tshiṅwe vha tshi bva hayani.    

Hu na, fhedziha, vhaṅwe vha MaAfrika Tshipembe vha sa athu dzhiela nṱha maitele a u ambara mimasiki.

Ri ḓo tama u ṱuṱuwedza muṅwe na muṅwe u ambara masiki musi e fhethu ha nnyi na nnyi.  

Kha ri vhe na vhuṱanzi ha uri ari ambarisani mimasiki na uri ri kuvha mimasiki yashu nga vhuronwane nga tshisibe na maḓi nga murahu ha musi ro i shumisa.   

U ambara mimasiki, fhedziha, a zwi imeli u dzulela u ṱamba zwanḓa nga tshisibe na maḓi kana sanithaiza khathihi na zwa u sa hangwa u vha kha vhukule na vhaṅwe vhathu ha tshikhala tsha hanefha kha mithara dza 1.5.       

Kha ri humbule u sa fara zwifhaṱuwo nga zwanḓa zwi songo ṱambiwaho, khathihi na u kulumaga na u sanithaiza fhethu hune ra dzulela u shumela hone.         

Ri tea u dovha ra zwi humbula uri u vha kule na kule na muṅwe zwi kha ḓi vha iṅwe ya nḓila dzi shumesaho dza u fhungudza u phaḓalala ha tshitzhili.    

Maitele haya a ndeme a khou thoma u vha a ndemesa zwino musi ri tshi khou tsitsela fhasi nyiledza u bva mahayani na u dzhena kha luṱangula luswa lwa vhufhinduli kha tshitzhili tsha corona.  

Hedzi dzi kha ḓi vha nḓila dza nṱhesa dza u putela u phaḓalala ha tshitzhili .     

Vhaḓivhi vhashu vha zwa mishonga vho eletshedza uri u dzhenelela hu ngaho u  vhekanya dzithaneḽe dza mifafadzelo  na u fafadzela mivhili zwi songo shumiswa sa izwi hu songo ṋetshedzwa khwaṱhisedzo ya mbuelo yazwo na uri zwi nga ḓi vha zwi  na tshinyadzo.  

U tou bva mathomoni, ro zwi ḓivha uri maga o kalulaho o vha a tshi khou ṱoḓea u ongolosa phiriso tshitshavhani.  
Fhedzi ro zwi ḓivha uri nyiledza u bva mahayani ya lushaka lwoṱhe i nga si vhe ya tshoṱhe.    

Musi ri tshi khou tsela kha ḽeveḽe ya 3 nga ḽa u 1 ḽa Fulwi, kufhindulele kwa u thivhela zwazwino kwo sedzesa zwihulwane kha zwithu zwo leluwaho zwa ḓuvha ḽiṅwe na ḽiṅwe zwine muthu muṅwe na muṅwe a nga kona u zwi ita u itela u ḓitsireledza riṋe vhaṋe khathihi na zwitshavha zwashu.  

Ndi nga ha muṅwe na muṅwe washu a tshi dzhia vhuḓifhinduleli hawe ene muṋe, huṅwe na huṅwe hune ra vha ri hone na uri ri vho nnyi, u lwisa u thivhela u phaḓalala ha vhulwadze.         

Maanḓa a u fhenya tshitzhili tsha corona a zwanḓani zwashu.  

Vhufhinduli hashu zwazwino ho sedzesa kha vhupo vhune ha vha zwivhilelani hune u kavhiwa hu kha tshikalo tsha nṱhesa khathihi na u vhona uri hu rumelwa zwigwada zwa vhathu vho fhambanaho vha zwa mutakalo u itela u putela u ṱaha ha dwadze na u vhona uri avho vho kavhiwaho vha khou wana ṱhogomelo yo teaho.     

Nga tshifhinga tshenetsho tshithihi ro engedzesa u ṱoliwa tsumbadwadze dza tshitzhili tsha corona nga huhulu u ya kha shango ḽoṱhe, huṅwe na huṅwe mishumoni, zwikoloni, dziyunivesithi, mavhengeleni, fhethu ha u rabela rinngini dza dzithekhisi kana huṅwe fhethuvho ha nnyi na nnyi hune vhathu vha fara miṱangano.  

Sa maṅwe mashango manzhi, Afrika Tshipembe ḽo kwamea nga ṱhahelelo ya khithi dza u ita ndingo dza tshitzhili tsha corona na zwiṅwe zwithuvho.  

Zwenezwo zwo ita uri ndingo dzashu dzi sedzese na u dzhiela nṱha vhalwadze vha re zwibadela, vhashumi vha ndondolo ya mutakalo, vhashaesatsireledzo vha nga ho vhaaluwa na vhuponi vhu re zwivhilelani.       

Naho nyimele i tshi khou khwinisea, ri khou endela u tshenzhema u lenga kha u ita ndingo.  

Hezwi zwi na masiandaitwa o kalulaho kha u kona u langa vhalwadze vho kavhiwaho nga nḓila i shumesaho khathihi na u londa vhathu vhane vho kwamana na vho kavhiwaho.   

Nga zwenezwo ri khou shumisa tshiko tshiṅwe na tshiṅwe tshi re hone u wana zwishumiswa zwine ra zwi ṱoḓa u itela u engedza fhethu hunzhi ha u ita ndingo na u khwinisa tshifhinga tsha u wana mvelele.   

Kha vhuṅwe ha vhurangeli he ra vhu tevhelela roṱhe na maṅwe mashango kha dzhango ḽashu  ndi tshanduko ntswa nahone khulwane ya Africa Medical Supplies Portal.

Hoyu ndi maraga muthihi wa dzhango hune mashango a Afrika a nga kona u swikela nḓisedzo dza mishonga dza vhuṱhogwa, dzi ngaho khithi dza ndingo, u bva kha vhaṋetshedzi vha tshumelo na vhabveledzi Afrika na u mona na shango ḽoṱhe nga tshivhalo tshine ya khou ṱoḓea ngatsho na nga mitengo ine ya farea.       

Luvhanḓe lu ḓo ḓadzisa kha mushumo une wa khou itwa u vhona uri ri na tshomedzo dza zwa mishonga, tshomedzo dza tsireledzo ya muthu ene muṋe khathihi na zwishumiswa zwa zwibadela u itela u langa u hulela ha vhalwadze vha COVID-19.  

MaAfrika Tshipembe vha hashu,

Dwadze ḽa tshitzhili tsha a si tshiwo tsha mutakalo tsha ḽifhasi fhedzi. Ḽi dovha ḽa vha tshiwo tsha zwa ikonomi tsha ḽifhasi tshine tsha khou hulela nga piḓa.   

A huna shango, nḓowetshumo kana muthu a songo kwameaho.  

Fhano Afrika Tshipembe, dwadze ḽo khakhisa zwihulu nḓila dza vhathu vha dzimiḽioni dza u ḓitshidza.  

Sa izwi vha tshi zwi ḓivha, vhunzhi ha mabindu e a ima u shuma nga ḽa 27 Ṱhafamuhwe, musi nyiledza u bva mahayani i tshi tou thoma u shuma, ha ngo tsha dovha a vula fhasi ha nyiledzo dza zwino.  

Haya a katela khamphani khulwane dzine dza vha na zwigidi zwa vhashumi na dziṅwe khamphani khulwane dzine dza ḓi vha na vhashumi vha tshi vhalo na dzone.

Hezwi zwi amba uri hu na mabindu ane ha athu vhuya a dzhenisa masheleni na luthihi khathihi na vhathu vhane a vha athu hola na luthihi kha maḓuvha a fhiraho 80.  

Naho hu na maga ro a dzudzanyaho u tikedza dzikhamphani, vhashumi na miṱa i shayaho sa tshipiḓa tsha phakhedzhi ya  u ṱhaḓula ya R500 biḽioni, hu na tshikalo tsha uri haya mabindu a nga valwa u swika lini.   

Musi ndi tshi ḓivhadza uri shango ḽi ḓo vha  ḽi tshi khou tsela kha tsivhudzo ya ḽeveḽe ya 3 u bva nga ḽa 1 Fulwi, ro ri ri ḓo humbula nga ha u vula dziṅwe sekhithara dza ikonomi arali tsirakhombo dza tsireledzo dzo teaho dzi nga dzudzanyiwa dza dovha dza tevhedzwa.       

Nga murahu ha dziṅwe nyambedzano na vhaimeleli vha nḓowetshumo nga ha phurothokhoḽo ya vhutsireledzi ha vhutevheli, na nga murahu ha ngeletshedzo dza vhorasaintsi na vhukwamani na Vhulangavundu, Khabinethe yo tshea u tsitsela fhasi nyiledzo dza miṅwe mishumo ya zwa ikonomi.     

Heyi mishumo i katela:

• Dziresiṱorenthe u itela u ḽa zwiḽiwa vhathu vho ‘tou dzula fhasi’   
• Madzulo o ṅwaliswaho na a re na dziḽaisentsi, ho sielwa nnḓa madzulo ane vhathu vha vha vha tshi khou dzula vhoṱhe sa AirBnB.  
• khoniferentse na miṱangano ya ndivho ya zwa mabindu nahone i tshi khou tevhedza nyiledzo dza maguvhangano  a tshitshavha.   
• Dzisiṋema na dzitheatha, zwi tshimbilelane na tshikalo tsha u kuvhangana ha vhathu.
• Dzikhasino.
• Tshumelo dza ndondolo ya muthu ene muṋe, ho katelwa tshumelo dza u ita mavhudzi na zwa lunako.  
• Mitambo ine vhathu vha sa kwamane i ngaho golofo, thenisi, khirikhethe na miṅwe. Mitambo ine vhathu vha kwamana i ḓo tendelwa fhedzi u ita nḓowenḓowe na mitambo yo tshintshululwaho hu na vhutevheli kha mashumisele a zwiimiswa.

Kha tshiṅwe na tshiṅwe tsha hezwi, ho vha na u tendelana kha ṱhoḓea dza tsireledzo dzi re na vhutevheli na uri dzi ḓo tea uri dzi vhekanywe phanḓa ha musi bindu ḽi tshi dovha u vulwa, na u ḓo tevhedza phurothokhoḽo nga vhutevheli u itela uri mabindu a dzule o vula.     

Nḓivhadzo dzi ḓo itwa zwenezwi tshifhinga tshi tshi khou ḓi ya u ṱandavhudza maga haya na u sumbedza datumu dzine hei mishumo ya ḓo tendelwa u itwa.

Ro dzhia tsheo ho vha na u humbula zwavhuḓi nga hazwo na ṱhogomelo, hu tshi khou dzhielwa nṱha khovhakhombo dzine dza tshimbilelana na mushumo muṅwe na muṅwe khathihi na maga ane a ṱoḓea u langa hedzo khovhakhombo.  

Dzoṱhe dzo ṱangana, hedzi nḓowetshumo dzo vha dzo thola vhathu vha fhiraho 500,000 phanḓa ha nyiledza u bva mahayani.  

Ro tea u humbula nga ha havha vhathu na avho vhane vha ḓitika ngavho kha u ḓitshidza.   

Nga kha u tsitsela fhasi nyiledza u bva mahayani ri khou bvela phanḓa na u linganyisa tshipikwa tshashu tshihulwane tsha u vhulunga matshilo na u vhulunga nḓila dza u ḓitshidza dza vhathu.   

Ndi zwa ndeme u zwi humbula uri heḽi dwadze ndi ḽa ḽifhasi na uri vhunzhi ha mashango o livhana na khaedu dzi fanaho na uri vha tea u tandulula thaidzo dzi fanaho.  

Zwenezwo ri khou shumesa na maṅwe mazhendedzi a dzitshaka na maṅwe mashango kha u fhindula kha tshitzhili tsha corona.   

Sa Mudzulatshidulo wa Mbumbano ya Afrika, roṱhe ri khou dzhenelela sa ṅanda kha u fhenḓa mashumele a fanaho u ya kha dzhango ḽoṱhe, u vhona uri ri kuvhanganya tshomedzo  na u bveledza zwiṱirathedzhi hu u itela uri hu songo vha na shango ḽine ḽa sielwa nnḓa.  

Zwazwino hu na zwiwo zwa vhathu vha fhiraho 250,000 zwo khwaṱhisedzwaho Afrika na uri hu na mpfu dzi fhiraho 6, 700.  

Hezwi ndi zwiṱuku ri tshi vhambedza na mbalo ya zwiwo zwa ḽifhasi  – zwine zwazwino zwi vho fhira miḽioni dza malo –  nga maanḓesa ngauri mashango a Afrika o shuma nga u ṱavhanya u vhona uri nyiledza u bva mahayani dza lushaka dzi khou thoma u shuma.   

Fhedziha, ri nga lavhelela uri a kavhiwa hu nga hulela Afrika sa izwi mashango a tshi khou thoma u tsitsela fhasi nyiledzo sa izwi o imedzana na mitsiko yo kalulaho ya zwa ikonomi khathihi na uri ri khou shuma roṱhe sa dzhango u itela u swikela heyo khaedu.  

Zwo vha zwi zwa ndeme vhukuma kha riṋe u vula tshumelo dza ndondolo dza muthu ene muṋe, ngauri heyi ndi nḓowetshumo ine khayo ho tholeswa vhafumakadzi.  

Miṅwedzi miraru yo fhiraho yo vha i lemelaho vhukuma kha dzimiḽioni dza vhafumakadzi vhane vha shuma sa vha shumaho na mavhudzi, vha shumaho kha dzispa, sa dzitheraphisiti na dzithekhinishiene.

Vhunzhi ha ayo mabindu ndi a vhafumakadzi na uri tshiko tsha u wana masheleni ndi kha sekhithara dzi si dza tshiofisi.      

U ṋetshedza vhafumakadzi thikhedzo yo teaho ya uri vha ḓilange kha zwa masheleni ndi zwone zwa vhuṱhogweswa, nga maanḓa zwino.

Ndi nga mbilu dzo tsikwaho vhukuma musi ndi tshi ima phanḓa ha vhafumakadzi na vhasidzana vha Afrika Tshipembe madekwana ano u amba nga ha ḽiṅwe dwadze ḽine ḽa khou swiela shango ḽashu – u vhulahwa ha vhafumakadzi na vhana nga vhanna vha shango ḽashu.

Sa munna, nahone munna o malaho a dovha a vha khotsi, ndi khou tshuswa vhukuma nga zwine a zwo ngo fhambana na nndwa ine ndi ya u tshoṱela vhafumakadzi na vhana vha shango ḽashu.  

Nga tshifhinga tshine dwadze ḽo ri sia roṱhe ri vhashayatsireledzo nahone roṱhe ri sa ḓivhi uri ri ita mini, khakhathi ndi hone dzi tshi khou tou livhiswa tshoṱhe kha vhafumakadzi na vhana nga tshiṱuhu tshine a tshi pfesesei.  

Vhatzhipi na vhavhulahi vha tshila vhukati hashu.  

Vha zwitshavhani zwashu.  

Ndi vhokhotsi ashu, dzikhaladzi dzashu, vhana na khonani dzashu; vhanna vha tshiṱuhu vhane a vha  na na ndavha na ndeme ya vhutshilo ha muthu.    

Kha vhege dzi si gathi dzo fhiraho vhafumakadzi na vhana vha hanefha kha vho 21 vho vhulahwa.   

Vhavhulahi vhavho vho humbula unga vha nga vha fhumudza.  

Fhedzi a ri nga vha hangwi na uri ri ḓo vha ambela hune vhone vhane a vha koni u ḓiambela.   

Ri ḓo ambela Tshegofatso Pule, Naledi Phangindawo, Nompumelelo Tshaka, Nomfazi Gabada, Nwabisa Mgwandela, Altecia Kortjie na Lindelwa Peni, vhane vhoṱhe ndi vhafumakadzi vhaṱuku vhane vho vhulawa nga vhanna.

R ḓo ambela makhulu vha mukegulu vha miṅwaha ya 89 vhe vha vhulahwa hayani ha vhaaluwa ngei Queenstown, makhulu vha mukegulu vha miṅwaha ya 79 vhe vha vhulahwa ngei Brakpan khathihi na mufumakadzi  vha mualuwa vhe vha tzhipwa ngei KwaSwayimane, KwaZulu-Natal.           

Ri ḓo ambela mimuya i si na mulandu ya ṅwana wa musidzana we a vha a sa athu bebwa wa Tshegofatso Pule we a vha o no fhiwa na dzina, Raynecia Kotjie wa miṅwaha ya rathi na muṅwe ṅwana hafhu wa miṅwaha ya rathi we a wanala  vhulahwa ḓakani ngei KwaZulu-Natal.

A vha tou vha mbalombalo fhedzi. Vha na madzina vha dovha vha vha na miṱa ya havho na dzikhonani.

Madekwana ano ngelekanyo na thabelo dzashu dzi navho.    

Ndi khou ṱoḓou fhululedza vha Tshumelo ya Mapholisa ya Afrika Tshipembe kha mushumo wavho mungafha vho u itaho he vha ṱoḓou fara vhoṱhe vhane vha vha vhahumbulelwa ha uvhu vhugevhenga.   

Vhahumbulelwa avha vho ita khumbelo dza beiḽi vhege ino, na uri ndi na  fulufhelo ḽo khwaṱhaho uri dzikhothe dzashu dzi ḓo rumela mulaedza u pfalaho uri vhathu avha a vha na vhudzulo tshitshavhani.     

Kha dzulo ḽo ṱanganelanaho ḽa Phalamennde mahoḽa nga Khubvumedzi, ndo ḓivhadza Pulane ya Vhufhinduli ha Shishi  u lwa na khakhathi dzo ḓisendekaho nga mbeu na mabulayo a vhafumakadzi na uri ndambedzo nga muvhuso ya R1.6 biḽioni i ḓo dzhielwa nṱha u itela u tikedza u thoma u shuma hayo u swika mafheloni a ṅwaha wa muvhalelano.       

Zwazwino ri na Pulane ya Tshiṱirathedzhi tsha Lushaka u itela u dededza u lwisa ha lushaka nga shango kha u lwa na khakhathi dzi  ḓisendekaho nga mbeu.

Nga tshifhinga tsha nyiledza u bva mahayani ro vhona uri vhaponyi vhoṱhe vha khakhathi dzo ḓisendekaho nga mbeu vha kone u swikela thikhedzo na tshumelo, hu tshi katelwa na luṱingo lwa GBV, vhudzuloni na kha senthara dzi ṋetshedzaho thikhedzo kha vhapondwa vha khakhathi dza zwa vhudzekani.    

U bva Nyendavhusiku mahoḽa, zwifhaṱo zwa 10 zwa muvhuso zwo ṋetshedzwa Muhasho wa Mveledziso ya Matshilisano uri zwi shumiswe sa vhudzulo, hune hu vha hu u tandulula iṅwe ya thaidzo khulwanesa dzine vhaponyi vhane vha ṱoḓou bva kha vhushaka vhune vha khou tambudzwa vha livhana nadzo.        

Kha tshifhinga tsha miṅwedzi i fhiraho ya 18, ro swikela zwihulwane zwi fareaho kha u engedza tswikelo ya thikhedzo ya vhaponyi.  

Khothe dza fumiraru dza dzingu dzo aluswa u vha khothe dza vhutshinyi ha zwa vhudzekani.

U tikedza mushumo wa mazhendedzi a u vhona uri mulayo u a tevhedzwa, khithi dza u kuvhanganya vhuṱanzi dza 7,000 dzo iswa u ya ngauralo zwiṱitshini zwa mapholisa u ya kha shango ḽoṱhe na uri zwazwino hu na phera dzi shumeleaho khadzo zwavhuḓi dza vhaponyi dzi fhiraho 1,000 zwiṱitshini zwa mapholisa.  

Vhunzhi ha mapholisa, vhatshutshisi, madzhisiṱiraṱa na vhaitambekanyamaitele vho no yo wana tsivhudzo ya pfumbudzo na u vhavhalela, khathihi na vhashumeli vha muvhuso vha fhiraho 3, 000 vhane vha shuma na vhana na vhathu vha re na vhuholefhali ha muhumbulo vho no lavheleswa arali vha siho kha Ridzhisiṱara ya Lushaka ya Vhatshinyi vha zwa Vhudzekani.   

Khwiniso dza zwa mulayo dzo no dzudzanywa u mona, na uri vhukati ha zwinzhi, tshigwevho tshiṱuku tsha milandu ya zwa khakhathi dza u tambudzwa dzo ḓisendekaho nga mbeu, mbekanyo ya beiḽi kha vhahumbulelwa, na uri zwihulwanesa, tsireledzo ya vhafumakadzi vhane vha vha vhapondwa vha khakhathi dza vhafarisi vhavho vha zwa mabai.

Ndi ṱuṱuwedza vhasimamilayo vhashu Phalamenndeni uri vha i tshimbidze hu si na u lenga.   

Khothe dzashu dzo vha dzi tshi khou khwaṱhisa tshanḓa kha u shumana na milandu ya khakhathi dzo ḓisendekaho nga mbeu nga tshifhinga tsha nyiledza u bva mahayani vha tshi khou ṋea zwigwevho zwa vhutshilo hoṱhe na zwigwevho zwa tshivhalo zwa vhutshilo hoṱhe kha vhatshinyi.  

Ndi khou ṱoḓou fulufhedzisa vhafumakadzi na vhana vha Afrika Tshipembe uri sisiṱeme yashu ya zwa vhulamukanyi ha vhugevhenga i ḓo dzula yo sedzesa kha milandu ya khakhathi dza u tambudza dzo ḓisendekaho nga mbeu, na uri ri nga lavhelela u farwa ha vhaṅwe hafhu khathihi na u gwevhiwa hafhu ha vhaṅwe vhatshinyi hu khou tevhela.

Vhatshinyi vha khakhathi dzi itelwaho vhafumakadzi na vhana vha tea u wana zwigwevho zwi linganaho na vhugevhenga vhu tatisaho he vha vhu ita.  

Zwi a vhavha vhukuma uri u gonya ha tshivhalo tsha vhugevhenga vhu itelwaho vhafumakadzi na vhana zwo livhana na u tsitselwa fhasi ha nyiledza u bva mahayani ya tshitzhili tsha corona.       

U ya nga mapholisa, vhugevhenga ha dzikhakhathi –  nga maanḓa mabulayo na u ṱoḓa u vhulaha –  zwo hulela u bva kha tsivhudzo ya ḽeveḽe  ya 3  yo thomaho u shuma nga ḽa 1 Fulwi.  

Milandu ya u tambudzwa ha vhana na vhafumakadzi na yone yo hulela nga nḓila i mangadzaho.   

Ri tea u vhudzisa dziṅwe mbudziso dzi konḓaho vhukuma nga ha riṋe vhaṋe sa lushaka.

Zwihulwane ri tea u sedzesa kha masiandaitwa a u shumisa zwikambi nga nḓila i si yone, hu si kha tshikalo tsha khakhathi fhedzi, fhedzi na kha khombo dza badani na vhuḓifari ha vhuhwarahwara.    

Ngudo dza tshivhalo dza fhano hayani na dza dzitshaka dzi sumbedza vhushaka vhu re khagala vhukati ha u shumisa zwidzidzivhadzi nga nḓila i si yone na khakhathi dzi itwaho dzo ḓisendeka nga mbeu. Ndi zwone, a si zwikambi zwine zwa tzhipa kana u vhulaha mufumakadzi kana ṅwana.     

Fhedziha, ndi zwiito zwa vhanna vha dzikhakhathi.    

Fhedzi arali u nwiwa ha zwikambi hu hone hu khou ṋaṋisaho kha uvhu vhugevhenga, zwenezwo zwi tea u tandululwa nga u ṱavhanya.      

Ri tea u dzhia ngudo kha hei nyiledza u bva mahayani na u dzhia tsheo ya uri ri nga tsireledza hani lushaka lwashu kha u shumisa zwikambi nga nḓila i si yone.  

Zwa vhukuma, ri tea u ṋetshedza thikhedzo khulwane kha vhathu vha re na thaidzo ya u nwa, zwo katela u ya fhethu ha mbueledzo na dzilafho.  

Ri tea u ṱuṱuwedza u nwa hu re na vhuḓifhinduleli, nga maanḓa kha vhaswa.  

Ri tea u konḓisa vhukuma kha fhethu hu no rengiswa mahalwa hune vha pfuka thendelo dza ḽaisentsi dzavho, na kha avho vhane vha rengisela vhana vha miṅwaha ya fhasi.

Fhedzi ri tea u dovha ra sedzesa kha maga manzhi o khwaṱhaho u itela u fhungudza u shumiswa ha zwikambi nga nḓila i si yone.    

Mafheleloni, u bvelela hashu kha nndwa ya u fhedza khakhathi dzi itwaho dzo ḓisendeka nga mbeu dzi ḓo ṱoḓa thikhedzo na u ḓidzhenisa ha lushaka lwoṱhe.

Arali ro ḓiimisela zwi zwa vhukuma u fhedza uvhu vhugevhenga, ri nga si tsha fhumula u amba nga hazwo.   

Havha vhatambudzi ri a vha ḓivha na zwitshavha zwashu zwi a vha ḓivha.  

Nga u sedza thungo, u nyamisa vhaṅwe vhapondwa kha u vula milandu, nga u sathula vhaṅwe vhafumakadzi kha nḓila ine vha ṋanga u tshilisa zwone kana nḓila yavho ya kuambarele, na riṋe ri vho vha vhathusedzi kha uvhu vhugevhenga.      

Ndi dovha hafhu nda vhidzelela MuAfrika Tshipembe muṅwe na muṅwe ane a khou thetshelesa madekwana ano u humbula nga ha uri u fhumula havho hu ita mini.  

Sa shango, ri ḓi wana ri siho kha dwadze  ḽithihi fhedzi ḽi khou kwashekanyaho, fhedzi ri vhukati ha mavhili.  

Naho oṱhe o fhambana nga mvumbo na tshiitisi, oṱhe ri nga a kunda – arali ra shumisana, arali muṅwe na muṅwe washu a dzhia vhuḓifhinduleli ha zwiito zwawe, na uri roṱhe ra ṱhogomelana.        

Lwendo ndi lulapfu nahone lu a lemela.   

Mushumo wa u vhuelela he zwithu zwa vha zwi zwone u ḓo vha muhulwane.  

Fhedzi arali hu na tshe ra guda kha maḓuvha a 100 o fhiraho, ndi uri ri vhathu vho khwaṱhaho,vha fhenyaho nahone vho ḓiimiselaho.  

Ri ḓo kunda.

Ngavhe Mudzimu a tshi fhaṱutshedza Afrika Tshipembe na u tsireledza vhathu vhaḽo.

Ndi a livhuwa.